Samenvatting: Historische
kritiek
Pr. Anne Winter
Semester 1, 2024
1
,Inhoud
HOOFDSTUK 1: Introductie en betrouwbaar/kritisch denken..................................6
1. Historische kritiek............................................................................................... 6
2. Relevantie en betrouwbaarheidsproblemen.......................................................6
3. Verleden =/ geschiedschrijving..........................................................................6
4. Kernprobleem: relatie feit-verhaal......................................................................7
5. Feiten.................................................................................................................. 7
5.1. Feiten, geen waarneming van feiten............................................................8
5.2. Feiten, geen uitspraken over feiten..............................................................8
5.3. Misvattingen over ‘objectiviteit’...................................................................8
HOOFDSTUK 2: Typologie van de bronnen............................................................10
1. Historische bronnen.......................................................................................... 10
1.1. Overblijfselen............................................................................................. 10
1.2. Overleveringen........................................................................................... 10
2. Bronnen: bewuste creaties?............................................................................. 11
3. Unwitting testimony......................................................................................... 11
4. Primair vs. secundair........................................................................................ 12
5. Bron vs. historisch werk.................................................................................... 13
6. Traditionele typologie van bronnen..................................................................13
7. Evolutie in brontypes........................................................................................ 16
HOOFDSTUK 3: Hoe kwam men aan informatie?..................................................19
1. Fase 1: te voet.................................................................................................. 19
1.1. Het Inca-rijk: chasquis................................................................................ 19
2. Fase 2: gebruik van paard................................................................................ 20
3. Fase 3: mechanische en digitale technologie...................................................20
4. Ontwikkeling van de massamedia....................................................................22
4.1. Massamedia en propaganda.......................................................................23
5. Van ‘depolitisering’ naar persconcentraties.....................................................23
6. Digital content en social media........................................................................24
7. The age of mass communication......................................................................25
8. Beelden= collectief geheugen..........................................................................25
9. The age of mass manipulation.........................................................................26
HOOFDSTUK 4: Bewaring van en toegang tot primaire bronnen..........................27
1. Bewaring van primaire geschreven bronnen....................................................27
2
, 1.1. Waarom bewaard?...................................................................................... 27
1.2. De transmissie van klassieke teksten.........................................................27
1.3. Bewaring van archivalische bronnen..........................................................28
2. Bedreiging van bewaring.................................................................................. 29
3. Toename van het bronnenbestand...................................................................30
4. Van bewaring naar consulteerbaarheid............................................................31
4.1. Enkele begrippen........................................................................................ 31
5. Archieven: quid?............................................................................................... 32
5.1. Een korte geschiedenis.............................................................................. 32
6. Geschiedenis als nationalistisch project...........................................................33
7. De kunst van het zoeken&vinden.....................................................................34
8. Bronuitgaven.................................................................................................... 34
8.1. In de 17e eeuw............................................................................................ 34
8.2. In de 19e eeuw............................................................................................ 35
9. Mogelijkheden en valkuilen digitale ontsluiting................................................35
HOOFDSTUK 5: Kritische evaluatie van bronnen (externe kritiek)........................37
1. Klassieke historische kritiek.............................................................................. 37
1.1. Een positivistische erfenis..........................................................................37
1.2. Leopold von Ranke..................................................................................... 37
2. Zeven principes van historische kritiek............................................................38
2.1. Herstellingskritiek (EXTERN).......................................................................39
2.2. Oorsprongskritiek (EXTERN).......................................................................40
2.3. Ontleningskritiek (EXTERN)........................................................................44
HOOFDSTUK 6: Kritische evaluatie van bronnen (interne kritiek).........................46
1. Interne kritiek................................................................................................... 46
1.1. Interpretatie kritiek.................................................................................... 46
1.1.1. VB: KAREL DE STOUTE?........................................................................46
1.1.2. Intentie: Wat bedoelt de communicator? / Wat is de betekenis voor de
communicator?.............................................................................................. 47
1.1.3. Receptie: Wat verstaat de ontvanger? / Hoe begrijpt de ontvanger de
tekst?............................................................................................................. 47
1.1.4. Van betekenisgeving naar ontcijferen..................................................48
1.2. Gezagskritiek.............................................................................................. 50
1.3. Bevoegdheidskritiek................................................................................... 51
1.3.1. Nauwkeurigheid van de waarneming (1)..............................................51
1.3.2. Begrijpen van de waargenomen feiten (2)...........................................52
1.3.3. Psychologische factoren.......................................................................52
1.3.4. Bewustzijnsgraad................................................................................. 53
3
, 1.4. Rechtzinnigheidskritiek.............................................................................. 53
HOOFDSTUK 7: Historische bewijsvoering............................................................55
1. Bewijsvoering................................................................................................... 55
2. Kritische juxtapositie van bronnen...................................................................55
3. Watergate......................................................................................................... 56
3.1. Mythe van de unanimiteit (eerste fase)......................................................57
3.2. De meerderheid krijgt ongelijk; woord tegen woord: een openbare
patstelling? (tweede fase)................................................................................. 57
3.3. Hard bewijs (derde fase)............................................................................ 57
4. Opbouwen van een historisch betoog..............................................................57
5. Oorzakelijkheid................................................................................................. 58
6. Redeneertechnieken......................................................................................... 60
6.1. Redeneringen in het positieve....................................................................60
6.1.1. Analogische inductie............................................................................ 60
6.1.2. Redeneren met hypothesen.................................................................60
6.1.3. Falsificatietechniek.............................................................................. 61
6.1.4. Waarschijnlijkheidsredeneringen..........................................................62
6.1.5. Tegenfeitelijke redeneringen................................................................63
6.2. Andere redeneertechnieken (in het negatieve)..........................................63
6.2.1. ARGUMENTUM EX-SILENTIO?................................................................63
7. Discussies over feiten....................................................................................... 65
7.1. Feiten: eenmalig of recurrent?....................................................................65
7.2. Grote en banale feiten................................................................................ 66
7.3. Harde feiten en opinies.............................................................................. 67
7.4. Opinies, geruchten en legenden.................................................................68
7.5. Van geruchten naar feiten..........................................................................70
7.6. Eigentijdse geschiedenis............................................................................ 70
HOOFDSTUK 8: Factcheking (gastcollege)............................................................72
0. Intro.................................................................................................................. 72
1. Wat is factcheken?............................................................................................ 73
1.1. Wat kunnen we factchecken?.....................................................................73
1.2. Hoe betrouwbaar is een factcheck (=FC)?.................................................73
1.3. Waarom factchecken?................................................................................ 74
2. Wat is nepnieuws?............................................................................................ 74
2.1. Waarom wordt nepnieuw verspreid?..........................................................74
2.2. Hoe gaat fake-news viraal?........................................................................75
2.3. Hoe, wanneer geloven we nepnieuws?......................................................75
4
,3. Hoe factchecken?............................................................................................. 75
3.1. Tips & tools?............................................................................................... 75
3.2. Hoe AI herkennen?..................................................................................... 75
3.3. Wanneer moet je factchecken?..................................................................76
HOOFDSTUK 9: Herinneren en oordelen...............................................................77
1. Herinnering en geheugen................................................................................. 77
1.1. Enkele begrippen........................................................................................ 77
2. Geschiedenis en nationalisme / geschiedenis als natievormend project..........78
3. Nationalisme & geschiedschrijving in België....................................................81
4. Discussies over de canon van Vlaanderen........................................................82
5. De historicus in dienst van de macht of als subversief.....................................83
6. Eurocentrisme & kolonialisme & dekolonisering...............................................84
6.1. Dekolonisatiegolf (jaren ’50-’60)................................................................84
6.2. Doorwerken dichotomisch denken in politieke ideologie............................85
6.3. Dekolonisering als actuele uitdaging..........................................................85
7. De bijzondere plaats van eigentijds geschiedenis............................................86
8. De historicus als rechter................................................................................... 87
9. Geschiedenis in ‘culture wars’..........................................................................88
10. Is objectiviteit mogelijk?................................................................................. 88
11. Epiloog: het nut van de geschiedenis?...........................................................89
5
, HOOFDSTUK 1: Introductie en
betrouwbaar/kritisch denken
1. Historische kritiek
Historische kritiek = Systematische kritische reflectie bij verzamelen,
evalueren en verwerken van informatie.
- Essentiële academische vaardigheid
- Wezenlijke vaardigheid om als kritisch burger in hedendaagse samenleving
te navigeren
o Systematisch = Is gebonden aan bepaald regels / criteria. Proces
inbouwen dat steeds dezelfde stappen volgt
o Kritisch = Gebaseerd op redelijke twijfel en zelfinzicht
o 3 stappen namelijk verzamelen, evalueren en verwerken van
informatie
2. Relevantie en
betrouwbaarheidsproblemen
De voorbije jaren zijn we geconfronteerd met een enorme explosie aan
informatie. De mogelijkheid om die informatie te gaan manipuleren, zorgt voor
een enorm groot risico op allerlei vormen van desinformatie, zoals: fake news,
complottheorieën, propaganda en alternative facts
Historische kritiek is dan een belangrijk wapen in de omgang met foute of
gemanipuleerde informatie. Welke betrouwbaarheidsproblemen kennen we?
- Fictieve gebeurtenissen
- Foute berichtgeving
- Verdraaide weergave
- Selectieve berichtgeving
3. Verleden =/ geschiedschrijving
Belangrijk om te weten, is dat het verleden NIET hetzelfde is als
geschiedschrijving:
- Het verleden is voorbij het zijn enkel sporen van feiten van het
verleden
- De geschiedschrijving is werken met sporen + de constructie van taal en
tekst
= geschiedenis is “en, en” NIET “of, of”
6
, = Er bestaan altijd meerdere versies van de geschiedenis. Dus zeggen we
eigenlijk best ‘geschiedenissen’.
4. Kernprobleem: relatie feit-
verhaal
Het kernprobleem van de historicus/onderzoeker is de verhouding
tussen de feiten en het uiteindelijke rapport dat ze schrijven. De
feiten leggen een hele weg af voor ze tot de onderzoeker komen:
1. De bron geeft reeds interpretatie van feiten
2. De onderzoekers evalueert & interpreteert deze bron opnieuw
3. De onderzoekers bouwt een bredere interpretatie tot rapport.
Elk van die stappen kan de toegang tot informatie vertroebelen of verscherpen.
Het is nodig om voor elk van die stappen na te denken wat de mogelijke
problemen zijn die kunnen opduiken en hoe we daar op een kritische manier mee
kunnen omgaan.
5. Feiten
Feiten ≠ Waarneming van feiten ≠ uitspraken over feiten :
We gebruiken feiten in ons dagelijks taalgebruik, als synoniemen, MAAR die twee
zijn niet hetzelfde. Voor er een uitspraak over een feit komt, was er eerst een
waarneming van dat feit en het feit zelf moest ook plaatsvinden.
BV: “De Franse revolutie vond plaats in 1789” een uitspraak over een
feit
Feiten zijn iets tastbaars dat we kunnen observeren, checken etc. Het kan een
heel specifieke gebeurtenis zijn zoals bijvoorbeeld de Franse Revolutie, maar ook
een lange termijn verandering zoals bijvoorbeeld globalisering.
Empirisme= via directe zintuiglijke waarneming tot waarachtige kennis komen.
MAAR de waarneming berust op detectie- en identificatieprocessen
Detectie- en identificatieprocessen worden aangeleerd! Door o.a. ons
leefmilieu, opvoeding, taal, culturele constellatie. Ze hangen samen met
de leerprocessen en voorkennis die mensen hebben. Je kan geen
waarneming hebben zonder interpretatie. Samen met de waarneming zijn
we dus aan het interpreteren. Soms zijn het ook geen waarnemingen, maar
moeten we het doen met de observaties van anderen.
Heel de historische kritiek draait om: wie heeft de bron opgesteld? Wat
zit er in? Waarom is die bron zo opgesteld?
7
, 5.1. Feiten, geen waarneming van feiten
Het potlood van Niels Bohr
Bohr vroeg aan zijn studenten om allemaal het identiek potlood dat op hun bank
lag te beschrijven om zo verschillende boodschappen over te brengen:
- Je zal er nooit in slagen om het potlood helemaal te beschrijven want er
zijn oneindig veel aspecten aan. Elke beschrijving is dus selectief
- Het heeft ook weinig zin om een ellenlange beschrijving te gaan geven
over al die aspecten; je moet enkel gerichte vragen stellen over wat je
eigenlijk wil weten van dat potlood
- Wanneer we het potlood beschrijven maken we gebruik van vooraf
bestaande concepten en referentiekaders zoals bv de kleur, de vorm, de
grootte etc en vooraleer je kan waarnemen / observeren moet je die
begrippen al kennen / moeten die jou zijn aangeleerd
Elke waarneming die men doet is per definitie selectief en ordent wat we zien in
functie van wat voor die persoon relevant is op dat moment en wat ons is
aangeleerd. Het is belangrijk dat wij ons daarvan bewust zijn.
BV: Monkey business illusion waarbij je de aap die door beeld loopt niet
ziet. Dit toont aan dat de waarneming al selectief is
5.2. Feiten, geen uitspraken over feiten
Getuigenissen geven geen feiten, maar uitspraken over feiten!
Voorbeeld onthoofding van Lodwijk XVI: Jean en Pierre zijn twee observatoren die
beide een andere waarneming zullen schrijven over de onthoofding van de ex-
koning. Jean is revolutionair, Pierre is royalist. Jean zal zeggen: “Lodewijk werd
door de beul terechtgesteld.” Pierre zal zeggen: “Lodewijk werd door het
gepeupel vermoord.”
Daarnaast hebben we ook nog een neutrale waarneemster, Jeanette die zegt:
“Koning Lodewijk is door middel van de guillotine onthoofd.”
Zij is niet emotioneel of politiek betrokken, maar ook haar waarneming zal NIET
volledig objectief zijn, want ze gaat niet “alles” waarnemen dus zal ook selectief
zijn op een manier die eigen is aan haar algemene achtergrond.
Feiten weergeven is automatisch interpreteren
Er is dus GEEN principieel verschil tussen weergave van feiten en interpreteren
van feiten!
5.3. Misvattingen over ‘objectiviteit’
Elke waarneming van feiten = selectie & interpretatie = subjectief
- Ook “objectieve” observatie door een neutrale waarnemer zoals Jeanette is
dus subjectief en gestuurd door wie ze is!
Elke weergave van feiten = selectie & interpretatie = subjectief
8
, - Elke weergave van feiten is dus automatisch subjectief!! Een “objectief
feit” is dus eigenlijk gewoon een algemeen aanvaarde interpretatie
Opgelet voor naïef onderscheid subjectief-objectief
- Systematisch-kritische evaluatie van betrouwbaarheid en bruikbaarheid
van informatie
- Het is niet omdat iets subjectief is dat je er niets mee kan aanvangen. Je
moet je gewoon steeds kritisch de vraag stellen waar de bron vandaan
komt, door wie, met welke bedoelingen etc.
9
, HOOFDSTUK 2: Typologie van de bronnen
1. Historische bronnen
Wat is een bron? Alles waaruit men bewijzen put voor wat men beweert. Een
bron van informatie. Wanneer historici het hebben over bronnen, dan bedoelen zij
historische bronnen.
Wat is dan een historische bron? Alle mogelijke sporen die mensen hebben
achtergelaten van hun vroegere activiteiten. Het zijn dan woorden, beelden en
dingen daterend uit de tijd zelf. Daarover gaat de historicus dan werk verrichten.
Sporen van landbouw, administratieve documenten, maskers, foto’s, skelet
...
Het handboek maakt een onderscheid tussen enerzijds overblijfselen (=geven
enkel informatie uit hun verleden, restanten van het verleden zoals geraamten,
gebouwen...) en anderzijds overleveringen (=gaat over mondelinge of
geschreven getuigenissen zoals manuscripten, administratieve documenten ...).
- Overblijfselen= klassiek de archeologen
- Overleveringen= klassiek de historici
1.1. Overblijfselen
Overblijfselen zijn voorwerpen die alleen al door hun bestaan aan de onderzoeker
een spoor van het verleden opleveren. Houten pijlers, of het patroon van
verkleuringen in de bodem bewijzen in se dat op de plaats waar men ze vond
mensen leefden en daar mensen woningen konden bouwen.
1.2. Overleveringen
Overleveringen daarentegen zijn mondelinge of geschreven getuigenissen die
een eenvoudige of complexe gebeurtenis beschrijven of van commentaar
voorzien. Het kunnen banale vaststellingen zijn zoals een oorkonde, maar het kan
ook gaan om complexe redevoeringen.
Dit onderscheid is relatief om verschillende redenen:
- Er zijn verschillende bronnen die een beetje tussen die twee categorieën
zitten en die anders gecatalogiseerd moeten worden
- In de 19e en 20ste eeuw zijn er heel wat nieuwe categorieën bronnen
gegenereerd en die zijn moeilijk onder te brengen in dit onderscheid
o Audiovisuele bronnen zoals foto’s, films, radio-programma’s etc. die
strikt genomen geen geschreven getuigenissen zijn, maar ook geen
dingen/voorwerpen
Voor alle historische bronnen geldt dat zij altijd in hun eigen historische context
zijn ontstaan omwille van hun eigen redenen waardoor het essentieel is om te
10
kritiek
Pr. Anne Winter
Semester 1, 2024
1
,Inhoud
HOOFDSTUK 1: Introductie en betrouwbaar/kritisch denken..................................6
1. Historische kritiek............................................................................................... 6
2. Relevantie en betrouwbaarheidsproblemen.......................................................6
3. Verleden =/ geschiedschrijving..........................................................................6
4. Kernprobleem: relatie feit-verhaal......................................................................7
5. Feiten.................................................................................................................. 7
5.1. Feiten, geen waarneming van feiten............................................................8
5.2. Feiten, geen uitspraken over feiten..............................................................8
5.3. Misvattingen over ‘objectiviteit’...................................................................8
HOOFDSTUK 2: Typologie van de bronnen............................................................10
1. Historische bronnen.......................................................................................... 10
1.1. Overblijfselen............................................................................................. 10
1.2. Overleveringen........................................................................................... 10
2. Bronnen: bewuste creaties?............................................................................. 11
3. Unwitting testimony......................................................................................... 11
4. Primair vs. secundair........................................................................................ 12
5. Bron vs. historisch werk.................................................................................... 13
6. Traditionele typologie van bronnen..................................................................13
7. Evolutie in brontypes........................................................................................ 16
HOOFDSTUK 3: Hoe kwam men aan informatie?..................................................19
1. Fase 1: te voet.................................................................................................. 19
1.1. Het Inca-rijk: chasquis................................................................................ 19
2. Fase 2: gebruik van paard................................................................................ 20
3. Fase 3: mechanische en digitale technologie...................................................20
4. Ontwikkeling van de massamedia....................................................................22
4.1. Massamedia en propaganda.......................................................................23
5. Van ‘depolitisering’ naar persconcentraties.....................................................23
6. Digital content en social media........................................................................24
7. The age of mass communication......................................................................25
8. Beelden= collectief geheugen..........................................................................25
9. The age of mass manipulation.........................................................................26
HOOFDSTUK 4: Bewaring van en toegang tot primaire bronnen..........................27
1. Bewaring van primaire geschreven bronnen....................................................27
2
, 1.1. Waarom bewaard?...................................................................................... 27
1.2. De transmissie van klassieke teksten.........................................................27
1.3. Bewaring van archivalische bronnen..........................................................28
2. Bedreiging van bewaring.................................................................................. 29
3. Toename van het bronnenbestand...................................................................30
4. Van bewaring naar consulteerbaarheid............................................................31
4.1. Enkele begrippen........................................................................................ 31
5. Archieven: quid?............................................................................................... 32
5.1. Een korte geschiedenis.............................................................................. 32
6. Geschiedenis als nationalistisch project...........................................................33
7. De kunst van het zoeken&vinden.....................................................................34
8. Bronuitgaven.................................................................................................... 34
8.1. In de 17e eeuw............................................................................................ 34
8.2. In de 19e eeuw............................................................................................ 35
9. Mogelijkheden en valkuilen digitale ontsluiting................................................35
HOOFDSTUK 5: Kritische evaluatie van bronnen (externe kritiek)........................37
1. Klassieke historische kritiek.............................................................................. 37
1.1. Een positivistische erfenis..........................................................................37
1.2. Leopold von Ranke..................................................................................... 37
2. Zeven principes van historische kritiek............................................................38
2.1. Herstellingskritiek (EXTERN).......................................................................39
2.2. Oorsprongskritiek (EXTERN).......................................................................40
2.3. Ontleningskritiek (EXTERN)........................................................................44
HOOFDSTUK 6: Kritische evaluatie van bronnen (interne kritiek).........................46
1. Interne kritiek................................................................................................... 46
1.1. Interpretatie kritiek.................................................................................... 46
1.1.1. VB: KAREL DE STOUTE?........................................................................46
1.1.2. Intentie: Wat bedoelt de communicator? / Wat is de betekenis voor de
communicator?.............................................................................................. 47
1.1.3. Receptie: Wat verstaat de ontvanger? / Hoe begrijpt de ontvanger de
tekst?............................................................................................................. 47
1.1.4. Van betekenisgeving naar ontcijferen..................................................48
1.2. Gezagskritiek.............................................................................................. 50
1.3. Bevoegdheidskritiek................................................................................... 51
1.3.1. Nauwkeurigheid van de waarneming (1)..............................................51
1.3.2. Begrijpen van de waargenomen feiten (2)...........................................52
1.3.3. Psychologische factoren.......................................................................52
1.3.4. Bewustzijnsgraad................................................................................. 53
3
, 1.4. Rechtzinnigheidskritiek.............................................................................. 53
HOOFDSTUK 7: Historische bewijsvoering............................................................55
1. Bewijsvoering................................................................................................... 55
2. Kritische juxtapositie van bronnen...................................................................55
3. Watergate......................................................................................................... 56
3.1. Mythe van de unanimiteit (eerste fase)......................................................57
3.2. De meerderheid krijgt ongelijk; woord tegen woord: een openbare
patstelling? (tweede fase)................................................................................. 57
3.3. Hard bewijs (derde fase)............................................................................ 57
4. Opbouwen van een historisch betoog..............................................................57
5. Oorzakelijkheid................................................................................................. 58
6. Redeneertechnieken......................................................................................... 60
6.1. Redeneringen in het positieve....................................................................60
6.1.1. Analogische inductie............................................................................ 60
6.1.2. Redeneren met hypothesen.................................................................60
6.1.3. Falsificatietechniek.............................................................................. 61
6.1.4. Waarschijnlijkheidsredeneringen..........................................................62
6.1.5. Tegenfeitelijke redeneringen................................................................63
6.2. Andere redeneertechnieken (in het negatieve)..........................................63
6.2.1. ARGUMENTUM EX-SILENTIO?................................................................63
7. Discussies over feiten....................................................................................... 65
7.1. Feiten: eenmalig of recurrent?....................................................................65
7.2. Grote en banale feiten................................................................................ 66
7.3. Harde feiten en opinies.............................................................................. 67
7.4. Opinies, geruchten en legenden.................................................................68
7.5. Van geruchten naar feiten..........................................................................70
7.6. Eigentijdse geschiedenis............................................................................ 70
HOOFDSTUK 8: Factcheking (gastcollege)............................................................72
0. Intro.................................................................................................................. 72
1. Wat is factcheken?............................................................................................ 73
1.1. Wat kunnen we factchecken?.....................................................................73
1.2. Hoe betrouwbaar is een factcheck (=FC)?.................................................73
1.3. Waarom factchecken?................................................................................ 74
2. Wat is nepnieuws?............................................................................................ 74
2.1. Waarom wordt nepnieuw verspreid?..........................................................74
2.2. Hoe gaat fake-news viraal?........................................................................75
2.3. Hoe, wanneer geloven we nepnieuws?......................................................75
4
,3. Hoe factchecken?............................................................................................. 75
3.1. Tips & tools?............................................................................................... 75
3.2. Hoe AI herkennen?..................................................................................... 75
3.3. Wanneer moet je factchecken?..................................................................76
HOOFDSTUK 9: Herinneren en oordelen...............................................................77
1. Herinnering en geheugen................................................................................. 77
1.1. Enkele begrippen........................................................................................ 77
2. Geschiedenis en nationalisme / geschiedenis als natievormend project..........78
3. Nationalisme & geschiedschrijving in België....................................................81
4. Discussies over de canon van Vlaanderen........................................................82
5. De historicus in dienst van de macht of als subversief.....................................83
6. Eurocentrisme & kolonialisme & dekolonisering...............................................84
6.1. Dekolonisatiegolf (jaren ’50-’60)................................................................84
6.2. Doorwerken dichotomisch denken in politieke ideologie............................85
6.3. Dekolonisering als actuele uitdaging..........................................................85
7. De bijzondere plaats van eigentijds geschiedenis............................................86
8. De historicus als rechter................................................................................... 87
9. Geschiedenis in ‘culture wars’..........................................................................88
10. Is objectiviteit mogelijk?................................................................................. 88
11. Epiloog: het nut van de geschiedenis?...........................................................89
5
, HOOFDSTUK 1: Introductie en
betrouwbaar/kritisch denken
1. Historische kritiek
Historische kritiek = Systematische kritische reflectie bij verzamelen,
evalueren en verwerken van informatie.
- Essentiële academische vaardigheid
- Wezenlijke vaardigheid om als kritisch burger in hedendaagse samenleving
te navigeren
o Systematisch = Is gebonden aan bepaald regels / criteria. Proces
inbouwen dat steeds dezelfde stappen volgt
o Kritisch = Gebaseerd op redelijke twijfel en zelfinzicht
o 3 stappen namelijk verzamelen, evalueren en verwerken van
informatie
2. Relevantie en
betrouwbaarheidsproblemen
De voorbije jaren zijn we geconfronteerd met een enorme explosie aan
informatie. De mogelijkheid om die informatie te gaan manipuleren, zorgt voor
een enorm groot risico op allerlei vormen van desinformatie, zoals: fake news,
complottheorieën, propaganda en alternative facts
Historische kritiek is dan een belangrijk wapen in de omgang met foute of
gemanipuleerde informatie. Welke betrouwbaarheidsproblemen kennen we?
- Fictieve gebeurtenissen
- Foute berichtgeving
- Verdraaide weergave
- Selectieve berichtgeving
3. Verleden =/ geschiedschrijving
Belangrijk om te weten, is dat het verleden NIET hetzelfde is als
geschiedschrijving:
- Het verleden is voorbij het zijn enkel sporen van feiten van het
verleden
- De geschiedschrijving is werken met sporen + de constructie van taal en
tekst
= geschiedenis is “en, en” NIET “of, of”
6
, = Er bestaan altijd meerdere versies van de geschiedenis. Dus zeggen we
eigenlijk best ‘geschiedenissen’.
4. Kernprobleem: relatie feit-
verhaal
Het kernprobleem van de historicus/onderzoeker is de verhouding
tussen de feiten en het uiteindelijke rapport dat ze schrijven. De
feiten leggen een hele weg af voor ze tot de onderzoeker komen:
1. De bron geeft reeds interpretatie van feiten
2. De onderzoekers evalueert & interpreteert deze bron opnieuw
3. De onderzoekers bouwt een bredere interpretatie tot rapport.
Elk van die stappen kan de toegang tot informatie vertroebelen of verscherpen.
Het is nodig om voor elk van die stappen na te denken wat de mogelijke
problemen zijn die kunnen opduiken en hoe we daar op een kritische manier mee
kunnen omgaan.
5. Feiten
Feiten ≠ Waarneming van feiten ≠ uitspraken over feiten :
We gebruiken feiten in ons dagelijks taalgebruik, als synoniemen, MAAR die twee
zijn niet hetzelfde. Voor er een uitspraak over een feit komt, was er eerst een
waarneming van dat feit en het feit zelf moest ook plaatsvinden.
BV: “De Franse revolutie vond plaats in 1789” een uitspraak over een
feit
Feiten zijn iets tastbaars dat we kunnen observeren, checken etc. Het kan een
heel specifieke gebeurtenis zijn zoals bijvoorbeeld de Franse Revolutie, maar ook
een lange termijn verandering zoals bijvoorbeeld globalisering.
Empirisme= via directe zintuiglijke waarneming tot waarachtige kennis komen.
MAAR de waarneming berust op detectie- en identificatieprocessen
Detectie- en identificatieprocessen worden aangeleerd! Door o.a. ons
leefmilieu, opvoeding, taal, culturele constellatie. Ze hangen samen met
de leerprocessen en voorkennis die mensen hebben. Je kan geen
waarneming hebben zonder interpretatie. Samen met de waarneming zijn
we dus aan het interpreteren. Soms zijn het ook geen waarnemingen, maar
moeten we het doen met de observaties van anderen.
Heel de historische kritiek draait om: wie heeft de bron opgesteld? Wat
zit er in? Waarom is die bron zo opgesteld?
7
, 5.1. Feiten, geen waarneming van feiten
Het potlood van Niels Bohr
Bohr vroeg aan zijn studenten om allemaal het identiek potlood dat op hun bank
lag te beschrijven om zo verschillende boodschappen over te brengen:
- Je zal er nooit in slagen om het potlood helemaal te beschrijven want er
zijn oneindig veel aspecten aan. Elke beschrijving is dus selectief
- Het heeft ook weinig zin om een ellenlange beschrijving te gaan geven
over al die aspecten; je moet enkel gerichte vragen stellen over wat je
eigenlijk wil weten van dat potlood
- Wanneer we het potlood beschrijven maken we gebruik van vooraf
bestaande concepten en referentiekaders zoals bv de kleur, de vorm, de
grootte etc en vooraleer je kan waarnemen / observeren moet je die
begrippen al kennen / moeten die jou zijn aangeleerd
Elke waarneming die men doet is per definitie selectief en ordent wat we zien in
functie van wat voor die persoon relevant is op dat moment en wat ons is
aangeleerd. Het is belangrijk dat wij ons daarvan bewust zijn.
BV: Monkey business illusion waarbij je de aap die door beeld loopt niet
ziet. Dit toont aan dat de waarneming al selectief is
5.2. Feiten, geen uitspraken over feiten
Getuigenissen geven geen feiten, maar uitspraken over feiten!
Voorbeeld onthoofding van Lodwijk XVI: Jean en Pierre zijn twee observatoren die
beide een andere waarneming zullen schrijven over de onthoofding van de ex-
koning. Jean is revolutionair, Pierre is royalist. Jean zal zeggen: “Lodewijk werd
door de beul terechtgesteld.” Pierre zal zeggen: “Lodewijk werd door het
gepeupel vermoord.”
Daarnaast hebben we ook nog een neutrale waarneemster, Jeanette die zegt:
“Koning Lodewijk is door middel van de guillotine onthoofd.”
Zij is niet emotioneel of politiek betrokken, maar ook haar waarneming zal NIET
volledig objectief zijn, want ze gaat niet “alles” waarnemen dus zal ook selectief
zijn op een manier die eigen is aan haar algemene achtergrond.
Feiten weergeven is automatisch interpreteren
Er is dus GEEN principieel verschil tussen weergave van feiten en interpreteren
van feiten!
5.3. Misvattingen over ‘objectiviteit’
Elke waarneming van feiten = selectie & interpretatie = subjectief
- Ook “objectieve” observatie door een neutrale waarnemer zoals Jeanette is
dus subjectief en gestuurd door wie ze is!
Elke weergave van feiten = selectie & interpretatie = subjectief
8
, - Elke weergave van feiten is dus automatisch subjectief!! Een “objectief
feit” is dus eigenlijk gewoon een algemeen aanvaarde interpretatie
Opgelet voor naïef onderscheid subjectief-objectief
- Systematisch-kritische evaluatie van betrouwbaarheid en bruikbaarheid
van informatie
- Het is niet omdat iets subjectief is dat je er niets mee kan aanvangen. Je
moet je gewoon steeds kritisch de vraag stellen waar de bron vandaan
komt, door wie, met welke bedoelingen etc.
9
, HOOFDSTUK 2: Typologie van de bronnen
1. Historische bronnen
Wat is een bron? Alles waaruit men bewijzen put voor wat men beweert. Een
bron van informatie. Wanneer historici het hebben over bronnen, dan bedoelen zij
historische bronnen.
Wat is dan een historische bron? Alle mogelijke sporen die mensen hebben
achtergelaten van hun vroegere activiteiten. Het zijn dan woorden, beelden en
dingen daterend uit de tijd zelf. Daarover gaat de historicus dan werk verrichten.
Sporen van landbouw, administratieve documenten, maskers, foto’s, skelet
...
Het handboek maakt een onderscheid tussen enerzijds overblijfselen (=geven
enkel informatie uit hun verleden, restanten van het verleden zoals geraamten,
gebouwen...) en anderzijds overleveringen (=gaat over mondelinge of
geschreven getuigenissen zoals manuscripten, administratieve documenten ...).
- Overblijfselen= klassiek de archeologen
- Overleveringen= klassiek de historici
1.1. Overblijfselen
Overblijfselen zijn voorwerpen die alleen al door hun bestaan aan de onderzoeker
een spoor van het verleden opleveren. Houten pijlers, of het patroon van
verkleuringen in de bodem bewijzen in se dat op de plaats waar men ze vond
mensen leefden en daar mensen woningen konden bouwen.
1.2. Overleveringen
Overleveringen daarentegen zijn mondelinge of geschreven getuigenissen die
een eenvoudige of complexe gebeurtenis beschrijven of van commentaar
voorzien. Het kunnen banale vaststellingen zijn zoals een oorkonde, maar het kan
ook gaan om complexe redevoeringen.
Dit onderscheid is relatief om verschillende redenen:
- Er zijn verschillende bronnen die een beetje tussen die twee categorieën
zitten en die anders gecatalogiseerd moeten worden
- In de 19e en 20ste eeuw zijn er heel wat nieuwe categorieën bronnen
gegenereerd en die zijn moeilijk onder te brengen in dit onderscheid
o Audiovisuele bronnen zoals foto’s, films, radio-programma’s etc. die
strikt genomen geen geschreven getuigenissen zijn, maar ook geen
dingen/voorwerpen
Voor alle historische bronnen geldt dat zij altijd in hun eigen historische context
zijn ontstaan omwille van hun eigen redenen waardoor het essentieel is om te
10
