Inleiding tot de geschiedenis van
Islamitisch West-Azië (600 – 1800)
Samenvatting | Prof. Jo Van Steenbergen | 2024-2025
,Inhoudsopgave
INLEIDING: Rijks- en identiteitsvorming en nieuwe geschiedenis v/d islam-wereld ........................................................ 5
Documentaires en YouTube-filmpjes ter informatie en overzicht ............................................................................... 7
HOOFDSTUK 1: West-Azië in de laatantieke tijd: Romeinen, Perzen en Arabieren (6de – 7de eeuw) ............................. 10
1.1. Inleiding: wat bedoelt men met de ‘laatantieke periode’? ........................................................................... 12
1.2. Het Byzantijnse Rijk aan de vooravond v/d Arabische expansie ................................................................... 12
1.3. Het Sassaniedische Rijk aan de vooravond v/d Arabische expansie ............................................................. 13
1.4. De clash der titanen: Byzantijnen vs. Sassanieden........................................................................................ 14
1.5. Arabië aan de vooravond v/d Arabische expansie ........................................................................................ 15
HOOFDSTUK 2: De profeet Muhammad en het Arabische leiderschap v. Medina (610 – 661) ..................................... 19
2.1. Het leven v. Muhammad: een overzicht ....................................................................................................... 21
2.1.1. Socioreligieuze roeping v. Muhammad in Mekka: ‘nacht v/h goddelijke raadsbesluit’ ....................... 21
2.1.2. De politiek-religieuze roeping v. Muhammad in Medina ..................................................................... 21
2.2. Het Arabische leiderschap v. Medina: opvolging en fitna ............................................................................. 22
2.2.1. Opvolging en leiderschap...................................................................................................................... 22
2.2.2. Titulatuur: amir al-mu’minin en khalifa................................................................................................ 23
2.2.3. Spanning en fitna .................................................................................................................................. 23
HOOFDSTUK 3: Het Umayyaden-rijk en de Arabische expansie (661 – 750).................................................................. 25
3.1. Inleiding: fitna en rijksvorming ...................................................................................................................... 27
3.2. Het Umayyaden-kalifaat v. Damascus: Sufyanieden, fitna en Marwanieden ............................................... 27
3.2.1. Sufyanieden: uitbouw interne samenhang en opvolging v. Mu’awiya (de 2de fitna)........................... 28
3.2.2. Marwanieden: Marwan’s zoon Abd al Malik (685 – 705) een groot succes en ondergang ................. 29
3.3. Arabische expansie als tweerichtingsverkeer: roof (ghazwat) en ‘opening’ (futuh) .................................... 30
3.3.1. Charismatische fase: vanaf de hidjra (‘migratie vanuit Mekka’) in 622 tot ca. 650 (1ste fitna) ............ 30
3.3.2. Institutionele fase: Umayyaden-periode (661 – 750) .......................................................................... 31
3.4. Organisatie v/h Umayyaden-rijk: v. tribale superstam tot Islamitisch wereldrijk ......................................... 32
HOOFDSTUK 4: De ‘klassieke’ periode der Abbasieden (750 – 908) .............................................................................. 37
4.1. Inleiding: fitna en rijksvorming 2.0. ............................................................................................................... 37
4.2. De Abbasiedische ‘revolutie’ en de eerste Abbasiedische kaliefen .............................................................. 37
4.2.1. De derde fitna (746 – 750) met Abu l’Abbas als eerste kalief al-Saffah (750 – 54) .............................. 37
4.2.2. De eerste Abbasiedische kaliefen (754 – 809): al-Saffah (tot 754),...................................................... 38
4.3. De grote Abbasiedische fitna en de regeringen v. Al-Ma’mun en Al-Mu’tasim............................................ 39
4.3.1. De grote 4de fitna (809 – 819) ............................................................................................................... 39
4.3.2. Rijksconsolidatie: de regeringen v. Al-Ma’mun en Al-Mu’tasim.......................................................... 40
4.4. De Abbasiedische ‘middenperiode’ (842 – 908)............................................................................................ 41
4.4.1. Rijksvorming en anarchie (842 – 870): kaliefen al-Wathiq (842 – 47) en al-Mutawakkil (847 – 61)... 41
4.4.2. Nieuw leiderschap en Abbasiedische restauratie (870 – 908): al-Mu’tamid en al-Muktafi ................. 41
2
,HOOFDSTUK 5: Social Change en identiteitsvorming tss stad-hof (8ste – 10de eeuw) .................................................... 43
5.1. Inleiding: norm, ideaal en identiteitsvorming in e. laatantiek tijdperk ......................................................... 45
5.2. De stad en zijn bevolking ............................................................................................................................... 47
5.3. Het Abbasiedische hof: de impact en professionalisering uit het Oosten .................................................... 49
5.4. Conclusie: wat tonen dergelijke fantastische opsommingen? ...................................................................... 50
HOOFDSTUK 6: Desintegratie Abbasiedische rijk (908 – 1055) – amirs, kaliefen en sjiieten ......................................... 51
6.1. Inleiding: versnippering v/e eenheidsrijk ...................................................................................................... 53
6.2. Problemen in het centrum: traditionele en moderne visie – desintegratie Abbas....................................... 53
6.3. Problemen in de periferie: desintegratie v/e laatantiek rijk ......................................................................... 55
6.3.1. Oude lokale elites: oprichting v. regionale dynastieën ........................................................................ 55
6.3.2. Abbasiedische militaire bestuurders (amirs): never waste a good crisis ............................................ 55
6.3.3. Nieuwe lokale elites: oprichting v. nieuwe kalifaten ........................................................................... 56
HOOFDSTUK 7: Invasie door soennitische Turken en Latijnse Franken (1038 – 1193) .................................................. 61
7.1. Inleiding ......................................................................................................................................................... 62
7.2. Turkse invasies: de dynastie der Saldjuqen ................................................................................................... 63
7.2.1. Vorming v/d dynastie der Saldjuqen .................................................................................................... 63
7.2.2. Consolidatie v/d dynastie der Saldjuqen .............................................................................................. 64
7.2.3. Fragmentatie en verdwijnen v/d dynastie der Saldjuqen: ................................................................... 64
7.3. Invasie v/d ‘Franken’: de Kruistochten en de ‘verbeelding v/d Ander’ ......................................................... 65
HOOFDSTUK 8: Herstel en ‘globalisering’: Zang-, Ayyu- en Ilkhanieden (1127 - 14de eeuw) ......................................... 66
8.1. Inleiding ......................................................................................................................................................... 66
8.2. De tegenkruistocht, de Zangieden en de Ayyubieden – de atabeg-dynastieën ........................................... 67
8.2.1. Zangi en de Zangieden .......................................................................................................................... 69
8.2.2. Saladin en de Ayyubieden ..................................................................................................................... 70
8.3. De Mongolen in islamitisch West-Azië (13de eeuw) ...................................................................................... 72
8.3.1. Djingis Khan en de Mongoolse expansie .............................................................................................. 72
8.3.2. De Ilkhanieden ...................................................................................................................................... 73
HOOFDSTUK 9: Rijksvorming en revolutie: Mamluken, Timurieden en Turkmenen (1250 - 15de eeuw) ....................... 78
8.4. Inleiding: Mamlukenrijk of sultanaat v. Caïro? .............................................................................................. 80
8.5. Het sultanaat v. Caïro: Qalawunieden en Mamluken.................................................................................... 81
8.5.1. Oorsprong ............................................................................................................................................. 81
8.5.2. Algemene beginselen: oorlog, kalifale macht (1261) en centralisatie in Caïro .................................... 81
8.5.3. Historisch overzicht (midden 13de – 1412): de tijd der Salihiyya, Qalawunieden en Barquqieden ...... 82
8.5.4. Historisch overzicht (1412 – 1517): tijd v/d Mamluken en ondergang sultanaat v. Caïro ................... 82
8.6. Timurieden en Turkmenen: Timur Lank (1370 – 1405) ................................................................................ 83
HOOFDSTUK 10: ‘Middeleeuwse’ maatschappijen: identiteit tss soena en zwaard (12de – 15de eeuw) ........................ 84
9.1. Inleiding (1000 – 1500): ‘middeleeuwen’ of ‘middenperiode’ v. West-Azië? ............................................... 85
9.2. Elitevorming in ‘middeleeuws’ West-Azië? ................................................................................................... 86
3
, 9.2.1. Economische elite: handelsroutes, steden en karavanserais ............................................................... 86
9.2.2. Religieuze elite: ulama met lokale expertise en ervaring als Khaldun en Battuta ............................... 87
9.2.3. Militaire en politieke elite: continuïteit in auctorieel perspectief ........................................................ 89
9.3. Middeleeuwse vloeibaarheid: een zilveren tijdperk in de islamitische wetenschappen .............................. 89
HOOFDSTUK 11: ‘buskruit’-rijken: Ottomaanse en Safaviedische rijk (14de – 16de eeuw).............................................. 90
10.1. Inleiding: de ‘buskruit’-rijken? .................................................................................................................. 90
10.2. Het soennitische Ottomaanse Rijk: opkomst en hoogtepunt (ca. 1290 – 1606) ...................................... 90
10.2.1. Middeleeuwse periode: Osman, Orkhan, Murad I en Bayezid I (1290 – 1402) .................................... 90
10.2.2. Expansie en staatsvorming: Mehmed I, Murad II, Mehmed II, Bayezid II (15de eeuw) ....................... 91
10.2.3. 16de-eeuwse wereldmacht: Selim I en Sulayman; Selim II en Murad II............................................... 91
10.3. Aspecten van Ottomaanse rijks- en identiteitsvorming............................................................................ 92
10.3.1. De dynastie ........................................................................................................................................... 92
10.3.2. Ottomaanse identiteits- en staatsvorming: de ilmiyye-hiërarchie ....................................................... 93
10.4. De Perzen (16de – 18de eeuw): Het sjiitische Safaviedenrijk en … ............................................................. 94
10.4.1. Het Safaviedenrijk in Perzië: van Isma’il tot Abbas I (1501 – 1629) – Iraanse heroriëntatie ............... 94
10.4.2. Perzië in de 17de en 18de eeuw: einde v/d Safavieden en de start v/d Qadjaren (1794 – 1925) .......... 94
HOOFDSTUK 12: Perzen, Ottomanen, soennieten en sjiieten (17de eeuw – 1798) ........................................................ 97
11.1. Inleiding: verval vs. verandering ............................................................................................................... 99
11.2. Perzië in de 17de en 18de eeuw (zie supra) ............................................................................................. 99
11.3. Het Ottomaanse Rijk in de 17de en 18de eeuw ........................................................................................ 100
11.3.1. Regionale transformatie in e. wereld in verandering ......................................................................... 100
11.3.2. ‘Change of Pace’, ‘loosening of structure’ en de totale transformatie v. staat en rijk ....................... 101
11.3.3. Nieuwe ideologisch-politieke realiteit: Saoedisch-Wahhabietisch leiderschap ................................. 102
CASUSVRAGEN – Geschiedenis van Islamitisch West-Azië (600 – 1800)...................................................................... 105
EXTRA: C.F. Robinson – Islamic historical writing, 8th through the 10th centuries. ....................................................... 106
1.1. Inleiding: Abu Ja’far al-Tabari, de Abbasiedische mihna en bruisend Bagdad ............................................ 106
1.2. Oorsprong v/d islamitische geschiedschrijving (6de – 9de eeuw) ................................................................. 107
1.3. Narratief en traditie: ishnad en traditionalisme.......................................................................................... 108
1.4. De 3 prestigevormen v. geschiedschrijving: biografie, prosopografie en chronografie ............................. 109
1.5. Problemen en conclusies: maximalisten en minimalisten .......................................................................... 110
4
Islamitisch West-Azië (600 – 1800)
Samenvatting | Prof. Jo Van Steenbergen | 2024-2025
,Inhoudsopgave
INLEIDING: Rijks- en identiteitsvorming en nieuwe geschiedenis v/d islam-wereld ........................................................ 5
Documentaires en YouTube-filmpjes ter informatie en overzicht ............................................................................... 7
HOOFDSTUK 1: West-Azië in de laatantieke tijd: Romeinen, Perzen en Arabieren (6de – 7de eeuw) ............................. 10
1.1. Inleiding: wat bedoelt men met de ‘laatantieke periode’? ........................................................................... 12
1.2. Het Byzantijnse Rijk aan de vooravond v/d Arabische expansie ................................................................... 12
1.3. Het Sassaniedische Rijk aan de vooravond v/d Arabische expansie ............................................................. 13
1.4. De clash der titanen: Byzantijnen vs. Sassanieden........................................................................................ 14
1.5. Arabië aan de vooravond v/d Arabische expansie ........................................................................................ 15
HOOFDSTUK 2: De profeet Muhammad en het Arabische leiderschap v. Medina (610 – 661) ..................................... 19
2.1. Het leven v. Muhammad: een overzicht ....................................................................................................... 21
2.1.1. Socioreligieuze roeping v. Muhammad in Mekka: ‘nacht v/h goddelijke raadsbesluit’ ....................... 21
2.1.2. De politiek-religieuze roeping v. Muhammad in Medina ..................................................................... 21
2.2. Het Arabische leiderschap v. Medina: opvolging en fitna ............................................................................. 22
2.2.1. Opvolging en leiderschap...................................................................................................................... 22
2.2.2. Titulatuur: amir al-mu’minin en khalifa................................................................................................ 23
2.2.3. Spanning en fitna .................................................................................................................................. 23
HOOFDSTUK 3: Het Umayyaden-rijk en de Arabische expansie (661 – 750).................................................................. 25
3.1. Inleiding: fitna en rijksvorming ...................................................................................................................... 27
3.2. Het Umayyaden-kalifaat v. Damascus: Sufyanieden, fitna en Marwanieden ............................................... 27
3.2.1. Sufyanieden: uitbouw interne samenhang en opvolging v. Mu’awiya (de 2de fitna)........................... 28
3.2.2. Marwanieden: Marwan’s zoon Abd al Malik (685 – 705) een groot succes en ondergang ................. 29
3.3. Arabische expansie als tweerichtingsverkeer: roof (ghazwat) en ‘opening’ (futuh) .................................... 30
3.3.1. Charismatische fase: vanaf de hidjra (‘migratie vanuit Mekka’) in 622 tot ca. 650 (1ste fitna) ............ 30
3.3.2. Institutionele fase: Umayyaden-periode (661 – 750) .......................................................................... 31
3.4. Organisatie v/h Umayyaden-rijk: v. tribale superstam tot Islamitisch wereldrijk ......................................... 32
HOOFDSTUK 4: De ‘klassieke’ periode der Abbasieden (750 – 908) .............................................................................. 37
4.1. Inleiding: fitna en rijksvorming 2.0. ............................................................................................................... 37
4.2. De Abbasiedische ‘revolutie’ en de eerste Abbasiedische kaliefen .............................................................. 37
4.2.1. De derde fitna (746 – 750) met Abu l’Abbas als eerste kalief al-Saffah (750 – 54) .............................. 37
4.2.2. De eerste Abbasiedische kaliefen (754 – 809): al-Saffah (tot 754),...................................................... 38
4.3. De grote Abbasiedische fitna en de regeringen v. Al-Ma’mun en Al-Mu’tasim............................................ 39
4.3.1. De grote 4de fitna (809 – 819) ............................................................................................................... 39
4.3.2. Rijksconsolidatie: de regeringen v. Al-Ma’mun en Al-Mu’tasim.......................................................... 40
4.4. De Abbasiedische ‘middenperiode’ (842 – 908)............................................................................................ 41
4.4.1. Rijksvorming en anarchie (842 – 870): kaliefen al-Wathiq (842 – 47) en al-Mutawakkil (847 – 61)... 41
4.4.2. Nieuw leiderschap en Abbasiedische restauratie (870 – 908): al-Mu’tamid en al-Muktafi ................. 41
2
,HOOFDSTUK 5: Social Change en identiteitsvorming tss stad-hof (8ste – 10de eeuw) .................................................... 43
5.1. Inleiding: norm, ideaal en identiteitsvorming in e. laatantiek tijdperk ......................................................... 45
5.2. De stad en zijn bevolking ............................................................................................................................... 47
5.3. Het Abbasiedische hof: de impact en professionalisering uit het Oosten .................................................... 49
5.4. Conclusie: wat tonen dergelijke fantastische opsommingen? ...................................................................... 50
HOOFDSTUK 6: Desintegratie Abbasiedische rijk (908 – 1055) – amirs, kaliefen en sjiieten ......................................... 51
6.1. Inleiding: versnippering v/e eenheidsrijk ...................................................................................................... 53
6.2. Problemen in het centrum: traditionele en moderne visie – desintegratie Abbas....................................... 53
6.3. Problemen in de periferie: desintegratie v/e laatantiek rijk ......................................................................... 55
6.3.1. Oude lokale elites: oprichting v. regionale dynastieën ........................................................................ 55
6.3.2. Abbasiedische militaire bestuurders (amirs): never waste a good crisis ............................................ 55
6.3.3. Nieuwe lokale elites: oprichting v. nieuwe kalifaten ........................................................................... 56
HOOFDSTUK 7: Invasie door soennitische Turken en Latijnse Franken (1038 – 1193) .................................................. 61
7.1. Inleiding ......................................................................................................................................................... 62
7.2. Turkse invasies: de dynastie der Saldjuqen ................................................................................................... 63
7.2.1. Vorming v/d dynastie der Saldjuqen .................................................................................................... 63
7.2.2. Consolidatie v/d dynastie der Saldjuqen .............................................................................................. 64
7.2.3. Fragmentatie en verdwijnen v/d dynastie der Saldjuqen: ................................................................... 64
7.3. Invasie v/d ‘Franken’: de Kruistochten en de ‘verbeelding v/d Ander’ ......................................................... 65
HOOFDSTUK 8: Herstel en ‘globalisering’: Zang-, Ayyu- en Ilkhanieden (1127 - 14de eeuw) ......................................... 66
8.1. Inleiding ......................................................................................................................................................... 66
8.2. De tegenkruistocht, de Zangieden en de Ayyubieden – de atabeg-dynastieën ........................................... 67
8.2.1. Zangi en de Zangieden .......................................................................................................................... 69
8.2.2. Saladin en de Ayyubieden ..................................................................................................................... 70
8.3. De Mongolen in islamitisch West-Azië (13de eeuw) ...................................................................................... 72
8.3.1. Djingis Khan en de Mongoolse expansie .............................................................................................. 72
8.3.2. De Ilkhanieden ...................................................................................................................................... 73
HOOFDSTUK 9: Rijksvorming en revolutie: Mamluken, Timurieden en Turkmenen (1250 - 15de eeuw) ....................... 78
8.4. Inleiding: Mamlukenrijk of sultanaat v. Caïro? .............................................................................................. 80
8.5. Het sultanaat v. Caïro: Qalawunieden en Mamluken.................................................................................... 81
8.5.1. Oorsprong ............................................................................................................................................. 81
8.5.2. Algemene beginselen: oorlog, kalifale macht (1261) en centralisatie in Caïro .................................... 81
8.5.3. Historisch overzicht (midden 13de – 1412): de tijd der Salihiyya, Qalawunieden en Barquqieden ...... 82
8.5.4. Historisch overzicht (1412 – 1517): tijd v/d Mamluken en ondergang sultanaat v. Caïro ................... 82
8.6. Timurieden en Turkmenen: Timur Lank (1370 – 1405) ................................................................................ 83
HOOFDSTUK 10: ‘Middeleeuwse’ maatschappijen: identiteit tss soena en zwaard (12de – 15de eeuw) ........................ 84
9.1. Inleiding (1000 – 1500): ‘middeleeuwen’ of ‘middenperiode’ v. West-Azië? ............................................... 85
9.2. Elitevorming in ‘middeleeuws’ West-Azië? ................................................................................................... 86
3
, 9.2.1. Economische elite: handelsroutes, steden en karavanserais ............................................................... 86
9.2.2. Religieuze elite: ulama met lokale expertise en ervaring als Khaldun en Battuta ............................... 87
9.2.3. Militaire en politieke elite: continuïteit in auctorieel perspectief ........................................................ 89
9.3. Middeleeuwse vloeibaarheid: een zilveren tijdperk in de islamitische wetenschappen .............................. 89
HOOFDSTUK 11: ‘buskruit’-rijken: Ottomaanse en Safaviedische rijk (14de – 16de eeuw).............................................. 90
10.1. Inleiding: de ‘buskruit’-rijken? .................................................................................................................. 90
10.2. Het soennitische Ottomaanse Rijk: opkomst en hoogtepunt (ca. 1290 – 1606) ...................................... 90
10.2.1. Middeleeuwse periode: Osman, Orkhan, Murad I en Bayezid I (1290 – 1402) .................................... 90
10.2.2. Expansie en staatsvorming: Mehmed I, Murad II, Mehmed II, Bayezid II (15de eeuw) ....................... 91
10.2.3. 16de-eeuwse wereldmacht: Selim I en Sulayman; Selim II en Murad II............................................... 91
10.3. Aspecten van Ottomaanse rijks- en identiteitsvorming............................................................................ 92
10.3.1. De dynastie ........................................................................................................................................... 92
10.3.2. Ottomaanse identiteits- en staatsvorming: de ilmiyye-hiërarchie ....................................................... 93
10.4. De Perzen (16de – 18de eeuw): Het sjiitische Safaviedenrijk en … ............................................................. 94
10.4.1. Het Safaviedenrijk in Perzië: van Isma’il tot Abbas I (1501 – 1629) – Iraanse heroriëntatie ............... 94
10.4.2. Perzië in de 17de en 18de eeuw: einde v/d Safavieden en de start v/d Qadjaren (1794 – 1925) .......... 94
HOOFDSTUK 12: Perzen, Ottomanen, soennieten en sjiieten (17de eeuw – 1798) ........................................................ 97
11.1. Inleiding: verval vs. verandering ............................................................................................................... 99
11.2. Perzië in de 17de en 18de eeuw (zie supra) ............................................................................................. 99
11.3. Het Ottomaanse Rijk in de 17de en 18de eeuw ........................................................................................ 100
11.3.1. Regionale transformatie in e. wereld in verandering ......................................................................... 100
11.3.2. ‘Change of Pace’, ‘loosening of structure’ en de totale transformatie v. staat en rijk ....................... 101
11.3.3. Nieuwe ideologisch-politieke realiteit: Saoedisch-Wahhabietisch leiderschap ................................. 102
CASUSVRAGEN – Geschiedenis van Islamitisch West-Azië (600 – 1800)...................................................................... 105
EXTRA: C.F. Robinson – Islamic historical writing, 8th through the 10th centuries. ....................................................... 106
1.1. Inleiding: Abu Ja’far al-Tabari, de Abbasiedische mihna en bruisend Bagdad ............................................ 106
1.2. Oorsprong v/d islamitische geschiedschrijving (6de – 9de eeuw) ................................................................. 107
1.3. Narratief en traditie: ishnad en traditionalisme.......................................................................................... 108
1.4. De 3 prestigevormen v. geschiedschrijving: biografie, prosopografie en chronografie ............................. 109
1.5. Problemen en conclusies: maximalisten en minimalisten .......................................................................... 110
4
