Spraakklankstoornissen en afwijkende mondgewoonten
Inhoudsopgave
ppt 1 inleiding en deel 1 achtergronden...............................................................................................................2
voorkennis.........................................................................................................................................................2
algemene inleiding................................................................................................................................................3
deel 1 achtergronden............................................................................................................................................9
1. inleiding.......................................................................................................................................................10
2. articuleren, een samenspel van neurofysiologische, (psycho)linguïstische en (psycho-)akoestische
factoren...........................................................................................................................................................17
3. Spraakklankontwikkeling vanuit fonetisch en fonologisch standpunt.......................................................29
4. Articulatie- en fonologische stoornissen.....................................................................................................52
1. Inleiding...........................................................................................................................................................68
2. Situering van diagnostiek binnen therapeutisch proces.................................................................................68
3. Screening.........................................................................................................................................................72
3.1 Informele procedures................................................................................................................................73
3.2 Formele procedures..................................................................................................................................74
4. Anamnese en interview...................................................................................................................................75
5. Diagnostische procedures en instrumenten....................................................................................................76
5.1 Spontaan spreken......................................................................................................................................76
5.2 Fonetisch georiënteerde diagnostiek........................................................................................................77
5.3 Fonologisch georiënteerde diagnostiek....................................................................................................81
5.4 Combinatie fonetische/fonologische analyse...........................................................................................86
6. Aanvullende onderzoeken...............................................................................................................................87
6.1 Diepgaand onderzoek van de spraakorganen: structuur en functie........................................................87
6.2 Audiometrisch onderzoek.........................................................................................................................88
6.3 Onderzoek naar auditieve discriminatie en spraakklankdiscriminatie.....................................................88
6.4 Onderzoek naar comorbiditeit met andere logopedische stoornissen....................................................88
6.5 Oraal-sensorisch onderzoek......................................................................................................................90
6.6 Proef productievariabiliteit.......................................................................................................................90
6.7 Spraakmotorisch onderzoek.....................................................................................................................90
6.8 Onderzoek fonologisch bewustzijn (FB)....................................................................................................91
7. Interpretatie en besluitvorming......................................................................................................................94
8. Conclusie deel 2...............................................................................................................................................95
hoofdstuk 1: Inleiding.........................................................................................................................................97
1.1 Nood aan behandeling is afhankelijk van verschillende factoren............................................................97
1.2 Algemene uitgangspunten bij planning....................................................................................................98
3. Fonetisch georiënteerde benaderingen........................................................................................................105
3.1 Fonetische plaatsing................................................................................................................................105
3.2 Motokinesthetische benadering.............................................................................................................106
3.3 Prompt-benadering.................................................................................................................................106
1
, 3.4 Stimulus- benadering (Van Riper)...........................................................................................................107
3.5 Integrale stimulatie-benadering..............................................................................................................109
3.6 Sensorisch-motorische benadering (Mc Donald en Stes).......................................................................109
3.7 Geprogrammeerde instructie-benadering..............................................................................................111
3.8 Nonsensmateriaal- benadering (Gerber, 1973)......................................................................................111
3.9 Auditieve conceptualisatie-benadering (Winitz en Weiner)...................................................................112
3.10 Multiple foneem-benadering................................................................................................................113
3.11 Distinctieve kenmerken-benadering.....................................................................................................114
3.12 Gepaarde stimuli-benadering...............................................................................................................114
3.13 Co-articulatiebenadering.......................................................................................................................115
3.14 Eclectische, sociaal-cognitieve gedragstherapeutische articulatietherapie (ESCGAT) (Stes, 1997).....116
3.14 (vervolg).................................................................................................................................................118
4. Fonologisch georiënteerde benaderingen....................................................................................................119
4.1 Inleiding...................................................................................................................................................119
4.2 Minimale paren-behandeling en varianten............................................................................................122
4.3 Benaderingen op basis van fonologische processen..............................................................................123
4.4 Trainen van het fonologisch bewustzijn.................................................................................................127
5. Gecombineerde benaderingen......................................................................................................................128
5.1 PACT (Parents And Children Together) Bowen & Cupples (1999 en 2004)............................................128
6. Generalisatie en carry-over...........................................................................................................................128
6.1 Inleiding...................................................................................................................................................129
6.2 Fonetische en fonemische (fonologische) contexten.............................................................................129
6.3 Situationele contexten............................................................................................................................130
6.4 Beïnvloedende factoren voor carry-over................................................................................................131
6.5 Principes van carry-over..........................................................................................................................132
6.6 Specifieke technieken voor carry-over....................................................................................................133
6.7 Het bepalen van carry-over.....................................................................................................................134
7. Samenvattende conclusie bij deel 3..............................................................................................................135
PPT 1 INLEIDING EN DEEL 1 ACHTERGRONDEN
Best alles geordend opslaan, ook filmpjes etc.
27 april gastcollege.
Figuren:
Met ‘weergeven’ bedoel ik dat je de tabel of figuur zelf kan tekenen (inclusief termen) of noteren.
Met ‘toepassen’ bedoel ik dat je aangereikte informatie (casus, voorbeelden) aan de tabel of figuur
kan koppelen.
VOORKENNIS
2
, Anatomie en fysiologie van hoofd- en halsgebied
Fonetiek en fonologie
Ontwikkelingspsychologie en psychomotorische ontwikkeling
Methodologie van onderzoek en behandeling
Beginselen van de akoestiek
Anatomie 2 (neuro-anatomie)
Taal- en spraakontwikkeling
Taalontwikkelingsstoornissen
Per deel (zie handboek) is er een powerpoint presentatie beschikbaar
Inhoudelijke aanvullingen in powerpoint presentatie staan schuin gedrukt of geel
gemarkeerd
Tip: glossarium met vakterminologie zelf aanleggen
ALGEMENE INLEIDING
Communicatie is mogelijk op basis van taal en articulatie is hierbij een medium. Andere
kanalen kunnen deze ondersteunen (vb. mimiek) of zelfs vervangen (bv. gebarentaal).
o Om met andere individuen te kunnen interageren, dienen kinderen niet enkel ‘taal’
te verwerven. Ze dienen de ‘communicatieve inhoud’ ook te kunnen overbrengen
naar de omgeving. Dit gebeurt vooral op basis van ‘articuleren’.
Vaardigheid om te leren articuleren is genetisch aanwezig.
o Je wordt er mee geboren.
Articuleren moeten we leren -> leerproces
o Imiteren van gedrag (iets nadoen)
o Herhalen van gedrag (iets herhaaldelijk doen)
o Conditionering (aanleren van gedrag) bv. goed gedrag vertonen
o Kennis, vaardigheden, attitude (vragen stellen, in orde zijn, stipt zijn) kan je leren
o Studeren ----> verwerven -> beheersen
o Basisvoorwaarden? (Welke basis moet er aanwezig zijn om iets te leren?)
Een bepaalde intelligentie.
Voldoende taalaanbod van de omgeving.
Stimulerende omgeving.
Zicht, gehoor, adequate anatomische uitrusting (lippen, mond, tong,
palatum, stemplooien, maar ook hersenen, het centrale zenuwstelsel).
o Wat?
3
, Bij het leren articuleren moeten de kinderen twee vaardigheden verwerven.
1. Orale bewegingen -> klankproductie – motorisch leren -> fonetische vaardigheid (fonetisch:
bewegingen, maar ook houdingen)
In eerste instantie moeten ze zich de bewegingen, die noodzakelijk zijn voor de productie van de
verschillende spraakklanken, eigen maken. In dit kader wordt gesproken van een motorisch leren,
een fonetische vaardigheid die geleerd moet worden. De reden waarom dit ‘fonetisch’ genoemd
wordt, is vrij eenvoudig. In de fonetiek wordt bestudeerd en beschreven hoe de verschillende
spraakklanken gevormd worden (spraakklankproductie).
2. Spraakklanken zijn dragers van betekenis -> fonologische vaardigheid
Spraakklanken staan niet op zich, ze zijn dragers van betekenis.
Kinderen moeten ook leren dat spraakklanken de dragers van betekenis zijn: op dat moment wordt
een klank effectief spraakklank. Hier spreken we van een fonologische vaardigheid. We noemen dit
fonologisch omdat binnen de fonologie vragen gesteld worden als: wat is de set aan
betekenisdragende elementen in deze taal, en hoe kunnen de elementen uit deze set gecombineerd
worden tot grotere gehelen (zoals woorden)? Elementen uit de set (de verzameling) noemen we
fonemen. Fonemen zijn abstracte entiteiten, die niet geproduceerd kunnen worden tenzij er een
spraakklank van gemaakt wordt. Wordt een foneem gerealiseerd, dan is het geen foneem meer. Het
is dan een spraakklank geworden.
Onderscheid spraakklank [ ] - foneem / /
[ ] : uiting in spraakklank vb. individuele uiting van een docent
/ /: abstracte uiting
Foneem = abstract
bv. /f/ = spraakklank, ik kan het horen, zonder stem, wordt vooraan geproduceerd in de mond
Spraakkank = voelbaar
bv. bij het woord ‘zom’ denk ik aan ‘zon’ of ‘zombie’
In deze cursus gebruiken we het woord ‘letter’ niet! Niet visueel denken, maar auditief.
Verschil tussen /m/ en /n/, /m/ is bilabiaal en /n/ is labiodentaal. Voor de rest zijn ze zeer gelijk.
Verloop?
Vrij snel en zonder al te veel moeite bij de meeste kinderen.
‘Speaking. From intention to articulation’ (Levelt, 1989)
Hij omschrijft – allicht zo niet bedoeld – de essentie van wat logopedie/audiologie is. Met
het hele proces van ‘idee’ naar ‘articulatie’ houdt de logopedie/audiologie zich bezig. Het
volledige proces tussen ‘idee’ en ‘articulatie’ betreft niet meer of niet minder dan taal. Het
idee moet gerealiseerd worden en daarvoor hebben we taal ter beschikking, zodat aan het
4
Inhoudsopgave
ppt 1 inleiding en deel 1 achtergronden...............................................................................................................2
voorkennis.........................................................................................................................................................2
algemene inleiding................................................................................................................................................3
deel 1 achtergronden............................................................................................................................................9
1. inleiding.......................................................................................................................................................10
2. articuleren, een samenspel van neurofysiologische, (psycho)linguïstische en (psycho-)akoestische
factoren...........................................................................................................................................................17
3. Spraakklankontwikkeling vanuit fonetisch en fonologisch standpunt.......................................................29
4. Articulatie- en fonologische stoornissen.....................................................................................................52
1. Inleiding...........................................................................................................................................................68
2. Situering van diagnostiek binnen therapeutisch proces.................................................................................68
3. Screening.........................................................................................................................................................72
3.1 Informele procedures................................................................................................................................73
3.2 Formele procedures..................................................................................................................................74
4. Anamnese en interview...................................................................................................................................75
5. Diagnostische procedures en instrumenten....................................................................................................76
5.1 Spontaan spreken......................................................................................................................................76
5.2 Fonetisch georiënteerde diagnostiek........................................................................................................77
5.3 Fonologisch georiënteerde diagnostiek....................................................................................................81
5.4 Combinatie fonetische/fonologische analyse...........................................................................................86
6. Aanvullende onderzoeken...............................................................................................................................87
6.1 Diepgaand onderzoek van de spraakorganen: structuur en functie........................................................87
6.2 Audiometrisch onderzoek.........................................................................................................................88
6.3 Onderzoek naar auditieve discriminatie en spraakklankdiscriminatie.....................................................88
6.4 Onderzoek naar comorbiditeit met andere logopedische stoornissen....................................................88
6.5 Oraal-sensorisch onderzoek......................................................................................................................90
6.6 Proef productievariabiliteit.......................................................................................................................90
6.7 Spraakmotorisch onderzoek.....................................................................................................................90
6.8 Onderzoek fonologisch bewustzijn (FB)....................................................................................................91
7. Interpretatie en besluitvorming......................................................................................................................94
8. Conclusie deel 2...............................................................................................................................................95
hoofdstuk 1: Inleiding.........................................................................................................................................97
1.1 Nood aan behandeling is afhankelijk van verschillende factoren............................................................97
1.2 Algemene uitgangspunten bij planning....................................................................................................98
3. Fonetisch georiënteerde benaderingen........................................................................................................105
3.1 Fonetische plaatsing................................................................................................................................105
3.2 Motokinesthetische benadering.............................................................................................................106
3.3 Prompt-benadering.................................................................................................................................106
1
, 3.4 Stimulus- benadering (Van Riper)...........................................................................................................107
3.5 Integrale stimulatie-benadering..............................................................................................................109
3.6 Sensorisch-motorische benadering (Mc Donald en Stes).......................................................................109
3.7 Geprogrammeerde instructie-benadering..............................................................................................111
3.8 Nonsensmateriaal- benadering (Gerber, 1973)......................................................................................111
3.9 Auditieve conceptualisatie-benadering (Winitz en Weiner)...................................................................112
3.10 Multiple foneem-benadering................................................................................................................113
3.11 Distinctieve kenmerken-benadering.....................................................................................................114
3.12 Gepaarde stimuli-benadering...............................................................................................................114
3.13 Co-articulatiebenadering.......................................................................................................................115
3.14 Eclectische, sociaal-cognitieve gedragstherapeutische articulatietherapie (ESCGAT) (Stes, 1997).....116
3.14 (vervolg).................................................................................................................................................118
4. Fonologisch georiënteerde benaderingen....................................................................................................119
4.1 Inleiding...................................................................................................................................................119
4.2 Minimale paren-behandeling en varianten............................................................................................122
4.3 Benaderingen op basis van fonologische processen..............................................................................123
4.4 Trainen van het fonologisch bewustzijn.................................................................................................127
5. Gecombineerde benaderingen......................................................................................................................128
5.1 PACT (Parents And Children Together) Bowen & Cupples (1999 en 2004)............................................128
6. Generalisatie en carry-over...........................................................................................................................128
6.1 Inleiding...................................................................................................................................................129
6.2 Fonetische en fonemische (fonologische) contexten.............................................................................129
6.3 Situationele contexten............................................................................................................................130
6.4 Beïnvloedende factoren voor carry-over................................................................................................131
6.5 Principes van carry-over..........................................................................................................................132
6.6 Specifieke technieken voor carry-over....................................................................................................133
6.7 Het bepalen van carry-over.....................................................................................................................134
7. Samenvattende conclusie bij deel 3..............................................................................................................135
PPT 1 INLEIDING EN DEEL 1 ACHTERGRONDEN
Best alles geordend opslaan, ook filmpjes etc.
27 april gastcollege.
Figuren:
Met ‘weergeven’ bedoel ik dat je de tabel of figuur zelf kan tekenen (inclusief termen) of noteren.
Met ‘toepassen’ bedoel ik dat je aangereikte informatie (casus, voorbeelden) aan de tabel of figuur
kan koppelen.
VOORKENNIS
2
, Anatomie en fysiologie van hoofd- en halsgebied
Fonetiek en fonologie
Ontwikkelingspsychologie en psychomotorische ontwikkeling
Methodologie van onderzoek en behandeling
Beginselen van de akoestiek
Anatomie 2 (neuro-anatomie)
Taal- en spraakontwikkeling
Taalontwikkelingsstoornissen
Per deel (zie handboek) is er een powerpoint presentatie beschikbaar
Inhoudelijke aanvullingen in powerpoint presentatie staan schuin gedrukt of geel
gemarkeerd
Tip: glossarium met vakterminologie zelf aanleggen
ALGEMENE INLEIDING
Communicatie is mogelijk op basis van taal en articulatie is hierbij een medium. Andere
kanalen kunnen deze ondersteunen (vb. mimiek) of zelfs vervangen (bv. gebarentaal).
o Om met andere individuen te kunnen interageren, dienen kinderen niet enkel ‘taal’
te verwerven. Ze dienen de ‘communicatieve inhoud’ ook te kunnen overbrengen
naar de omgeving. Dit gebeurt vooral op basis van ‘articuleren’.
Vaardigheid om te leren articuleren is genetisch aanwezig.
o Je wordt er mee geboren.
Articuleren moeten we leren -> leerproces
o Imiteren van gedrag (iets nadoen)
o Herhalen van gedrag (iets herhaaldelijk doen)
o Conditionering (aanleren van gedrag) bv. goed gedrag vertonen
o Kennis, vaardigheden, attitude (vragen stellen, in orde zijn, stipt zijn) kan je leren
o Studeren ----> verwerven -> beheersen
o Basisvoorwaarden? (Welke basis moet er aanwezig zijn om iets te leren?)
Een bepaalde intelligentie.
Voldoende taalaanbod van de omgeving.
Stimulerende omgeving.
Zicht, gehoor, adequate anatomische uitrusting (lippen, mond, tong,
palatum, stemplooien, maar ook hersenen, het centrale zenuwstelsel).
o Wat?
3
, Bij het leren articuleren moeten de kinderen twee vaardigheden verwerven.
1. Orale bewegingen -> klankproductie – motorisch leren -> fonetische vaardigheid (fonetisch:
bewegingen, maar ook houdingen)
In eerste instantie moeten ze zich de bewegingen, die noodzakelijk zijn voor de productie van de
verschillende spraakklanken, eigen maken. In dit kader wordt gesproken van een motorisch leren,
een fonetische vaardigheid die geleerd moet worden. De reden waarom dit ‘fonetisch’ genoemd
wordt, is vrij eenvoudig. In de fonetiek wordt bestudeerd en beschreven hoe de verschillende
spraakklanken gevormd worden (spraakklankproductie).
2. Spraakklanken zijn dragers van betekenis -> fonologische vaardigheid
Spraakklanken staan niet op zich, ze zijn dragers van betekenis.
Kinderen moeten ook leren dat spraakklanken de dragers van betekenis zijn: op dat moment wordt
een klank effectief spraakklank. Hier spreken we van een fonologische vaardigheid. We noemen dit
fonologisch omdat binnen de fonologie vragen gesteld worden als: wat is de set aan
betekenisdragende elementen in deze taal, en hoe kunnen de elementen uit deze set gecombineerd
worden tot grotere gehelen (zoals woorden)? Elementen uit de set (de verzameling) noemen we
fonemen. Fonemen zijn abstracte entiteiten, die niet geproduceerd kunnen worden tenzij er een
spraakklank van gemaakt wordt. Wordt een foneem gerealiseerd, dan is het geen foneem meer. Het
is dan een spraakklank geworden.
Onderscheid spraakklank [ ] - foneem / /
[ ] : uiting in spraakklank vb. individuele uiting van een docent
/ /: abstracte uiting
Foneem = abstract
bv. /f/ = spraakklank, ik kan het horen, zonder stem, wordt vooraan geproduceerd in de mond
Spraakkank = voelbaar
bv. bij het woord ‘zom’ denk ik aan ‘zon’ of ‘zombie’
In deze cursus gebruiken we het woord ‘letter’ niet! Niet visueel denken, maar auditief.
Verschil tussen /m/ en /n/, /m/ is bilabiaal en /n/ is labiodentaal. Voor de rest zijn ze zeer gelijk.
Verloop?
Vrij snel en zonder al te veel moeite bij de meeste kinderen.
‘Speaking. From intention to articulation’ (Levelt, 1989)
Hij omschrijft – allicht zo niet bedoeld – de essentie van wat logopedie/audiologie is. Met
het hele proces van ‘idee’ naar ‘articulatie’ houdt de logopedie/audiologie zich bezig. Het
volledige proces tussen ‘idee’ en ‘articulatie’ betreft niet meer of niet minder dan taal. Het
idee moet gerealiseerd worden en daarvoor hebben we taal ter beschikking, zodat aan het
4
