Biologische basis van ons gedrag
1. Biologische benadering van menselijk gedrag .................................................................................................... 5
1.1 geschiedenis .................................................................................................................................................. 5
1.2 Goede werking centrale zenuwstelsel .......................................................................................................... 6
1.2.1 Hersenletsels .......................................................................................................................................... 6
1.2.2 Ziekte van Alzheimer: hersenaandoening .............................................................................................. 6
1.2.3 (Onder)voeding ...................................................................................................................................... 6
1.2.4 Medicatie ............................................................................................................................................... 6
1.3 Invloed op lichaam en geest.......................................................................................................................... 7
1.4 Erfelijkheid .................................................................................................................................................... 7
1.5 Invloeden vanuit menselijke evolutie ........................................................................................................... 7
1.5.1 aangeboren eigenschappen bij dieren ................................................................................................... 7
1.5.2 Aangeboren eigenschappen bij mensen ................................................................................................ 7
1.5.3 Evolutiepsychologie ............................................................................................................................... 7
2. Neurofysiologie ................................................................................................................................................... 8
2.1 De zenuwcellen = neuronen .......................................................................................................................... 8
2.1.2 Ontstaan neuronen ................................................................................................................................ 8
2.1.2 Neurogenese .......................................................................................................................................... 8
2.1.3 Types neuronen...................................................................................................................................... 9
2.1.4 Componenten van neuron ..................................................................................................................... 9
2.2 Communicatie binnen neuronen ................................................................................................................ 10
2.2.1 Rustpotentiaal ...................................................................................................................................... 10
2.2.2 Actiepotentiaal ..................................................................................................................................... 10
2.2.3 Alles-of-niets-wet ................................................................................................................................. 11
2.2.4 Gemyeliniseerde axonen ...................................................................................................................... 11
2.3 Communicatie tussen neuronen ................................................................................................................. 12
2.4 De Neurotransmitters ................................................................................................................................. 13
2.4.1 Dopamine, noradrenaline en serotonine ............................................................................................. 13
2.4.2 Acetylcholine ........................................................................................................................................ 14
2.4.3 GABA .................................................................................................................................................... 14
2.4.4 Endorfines ............................................................................................................................................ 14
2.4.5 Oxytocine ............................................................................................................................................. 14
2.5 Gliacellen ..................................................................................................................................................... 15
2.6 Het zenuwstelstel ........................................................................................................................................ 15
3. Neuro-anatomie ................................................................................................................................................ 20
3.1 De verschillende structuren van de hersenen............................................................................................. 20
3.1.1 De hersenstam ..................................................................................................................................... 20
3.1.2 Het cerebellum of kleine hersenen ...................................................................................................... 21
3.1.3 De thalamus en de hypothalamus ....................................................................................................... 22
3.1.4 Het limbisch systeem en basale ganglia ............................................................................................... 23
1
, 3.1.5 De grote hersenen of cerebrum ........................................................................................................... 23
3.1.6 Hersenfuncties en stoornissen ............................................................................................................. 26
3.2 Netwerken in de hersenen .......................................................................................................................... 27
3.2.1 Interacties tss verafgelegen hersengebieden ...................................................................................... 28
3.2.2 Hersengebieden spelen rol in meerdere netwerken ........................................................................... 28
3.3 Hersenlateralisatie ...................................................................................................................................... 28
3.3.1 Spraak- en taalcentra in hersenen ....................................................................................................... 29
3.3.2 Links- vs rechtshandigen ...................................................................................................................... 29
3.3.3 Split-brain experimenten ..................................................................................................................... 29
3.3.4 Rechterhemisfeer is dominant voor richten aandacht en gezichtswaarneming ................................. 30
3.4 Wat doet muziek met je hersenen .............................................................................................................. 30
3.4.1 Effect van muziek op de hersenen ....................................................................................................... 30
3.4.2 Gebruik in de behandeling van Autisme en Afasie............................................................................... 30
3.4.3Effect van ouder worden op het brein .................................................................................................. 30
4. Rol van hersenen bij functies ............................................................................................................................ 31
4.1 Rol van hersenen bij emoties ...................................................................................................................... 31
4.1.1 Hoe ontstaat emotie ............................................................................................................................ 32
4.1.2 Emoties bewust en onbewust .............................................................................................................. 32
4.1.3 Hoe werkt emotieregulatie? ................................................................................................................ 33
4.1.4 Stress is besmettelijk ............................................................................................................................ 35
4.2 rol van hersenen bij beloning ...................................................................................................................... 37
4.2.1 Beloning betrokken hersenregio’s ....................................................................................................... 37
4.3 Rol van hersenen bij geheugen ................................................................................................................... 38
5. Rol van hersenen bij psychopathologie ............................................................................................................ 40
5.1 Kwetsbaarheid-stress model ....................................................................................................................... 40
5.2 ADHD ........................................................................................................................................................... 42
5.2.1 ADHD en neuropsychologische theorieën ........................................................................................... 43
5.2.2 ADHD en het brein ............................................................................................................................... 44
5.2.3 ADHD en behandeling .......................................................................................................................... 45
5.3 Depressie ..................................................................................................................................................... 46
5.3.1 Depressie en brein ............................................................................................................................... 47
5.3.2 Depressie en behandeling .................................................................................................................... 48
6. Beeldvorming en hersenplasticiteit .................................................................................................................. 51
6.1 Beeldvorming: technieken om de werking van de hersenen te bestuderen .............................................. 51
6.1.1 Een inleiding in technieken om de hersenen te bestuderen ............................................................... 51
6.1.2 Structurele beeldvormingstechnieken (neuro-anatomisch) ................................................................ 51
6.1.3 Functionele beeldvormingstechnieken (neurofysiologisch) ................................................................ 53
6.1.4 Neuropsychologisch onderzoek ........................................................................................................... 57
6.2 Hersenplasticiteit ........................................................................................................................................ 59
6.3 Neurologische en neuropsychologische stoornissen .................................................................................. 60
2
,7. Dementie ........................................................................................................................................................... 61
7.1 Wat is dementie? ........................................................................................................................................ 61
7.1.1 ziekte van Alzheimer ............................................................................................................................ 62
7.1.2 Fronto-temporale dementie ................................................................................................................ 65
7.1.3 Vasculaire dementie............................................................................................................................. 65
7.1.4 Diffuse Lewy Body Disease ................................................................................................................... 66
7.1.5 Minder voorkomende vormen van dementie ...................................................................................... 67
7.2 Diagnostiek bij dementie ............................................................................................................................ 67
7.3 Behandeling en preventie ........................................................................................................................... 69
8. Nature-nurture, gedragsgenetica en evolutionaire psychologie ...................................................................... 70
8.1 Nature – Nurture ......................................................................................................................................... 70
8.2 Gedragsgenetica.......................................................................................................................................... 72
8.2.1 Erfelijkheid en gedragsgenetica ........................................................................................................... 72
8.2.2 Belang van prenatale omgeving ........................................................................................................... 74
8.3 Evolutionaire psychologie ........................................................................................................................... 75
8.3.1 Natuurlijke selectie: mechanisme achter evolutie ............................................................................... 75
8.3.2 Bouwstenen van evolutie ..................................................................................................................... 75
8.3.3 Het moederland ................................................................................................................................... 76
8.3.4 Evolutionaire psychologie .................................................................................................................... 76
8.3.5 Misverstanden...................................................................................................................................... 77
8.3.6 Seksualiteit ........................................................................................................................................... 77
8.3.7 Ouderzorg ............................................................................................................................................ 78
9. Endocriene systeem .......................................................................................................................................... 80
9.1 Het endocriene systeem ............................................................................................................................. 80
9.1.1 De voornaamste endocriene klieren .................................................................................................... 81
9.1.2 De hypofyse .......................................................................................................................................... 81
9.1.3 De bijnieren .......................................................................................................................................... 81
9.1.4 De geslachtsklieren .............................................................................................................................. 82
9.1.5 De pijnappelklier (epifyse) ................................................................................................................... 83
9.2 Hormonen ................................................................................................................................................... 84
9.3 Stress en hormonen .................................................................................................................................... 86
9.3.1 HPA-as en stressreactie ........................................................................................................................ 86
9.3.2 Chronische stress en gevolgen ............................................................................................................. 87
9.3.3 Effect van stress op de hersenen ......................................................................................................... 87
10. Niet-aangeboren hersenletsels (NAH) ............................................................................................................ 89
10.1 Wat is NAH ................................................................................................................................................ 89
10.2 Oorzaken en zorgpad ................................................................................................................................ 89
10.2.1 Oorzaken ............................................................................................................................................ 89
10.2.2 Binnenkomst in ziekenhuis................................................................................................................. 89
10.2.3 Coma en bewustzijnsstoornissen ....................................................................................................... 90
3
, 10.2.4 Zorgtraject .......................................................................................................................................... 91
10.3 Cognitieve gevolgen .................................................................................................................................. 92
10.3.1 Post-traumatische Amensie ............................................................................................................... 95
10.3.2 Afasie .................................................................................................................................................. 96
10.3.3 Apraxie ............................................................................................................................................... 97
10.3.4 Neglect ............................................................................................................................................... 97
10.3.5 Executieve stoornissen ....................................................................................................................... 98
10.6.3 Neurologisch testonderzoek .............................................................................................................. 99
10.4 Emotionele en gedragsmatige gevolgen ................................................................................................... 99
4
1. Biologische benadering van menselijk gedrag .................................................................................................... 5
1.1 geschiedenis .................................................................................................................................................. 5
1.2 Goede werking centrale zenuwstelsel .......................................................................................................... 6
1.2.1 Hersenletsels .......................................................................................................................................... 6
1.2.2 Ziekte van Alzheimer: hersenaandoening .............................................................................................. 6
1.2.3 (Onder)voeding ...................................................................................................................................... 6
1.2.4 Medicatie ............................................................................................................................................... 6
1.3 Invloed op lichaam en geest.......................................................................................................................... 7
1.4 Erfelijkheid .................................................................................................................................................... 7
1.5 Invloeden vanuit menselijke evolutie ........................................................................................................... 7
1.5.1 aangeboren eigenschappen bij dieren ................................................................................................... 7
1.5.2 Aangeboren eigenschappen bij mensen ................................................................................................ 7
1.5.3 Evolutiepsychologie ............................................................................................................................... 7
2. Neurofysiologie ................................................................................................................................................... 8
2.1 De zenuwcellen = neuronen .......................................................................................................................... 8
2.1.2 Ontstaan neuronen ................................................................................................................................ 8
2.1.2 Neurogenese .......................................................................................................................................... 8
2.1.3 Types neuronen...................................................................................................................................... 9
2.1.4 Componenten van neuron ..................................................................................................................... 9
2.2 Communicatie binnen neuronen ................................................................................................................ 10
2.2.1 Rustpotentiaal ...................................................................................................................................... 10
2.2.2 Actiepotentiaal ..................................................................................................................................... 10
2.2.3 Alles-of-niets-wet ................................................................................................................................. 11
2.2.4 Gemyeliniseerde axonen ...................................................................................................................... 11
2.3 Communicatie tussen neuronen ................................................................................................................. 12
2.4 De Neurotransmitters ................................................................................................................................. 13
2.4.1 Dopamine, noradrenaline en serotonine ............................................................................................. 13
2.4.2 Acetylcholine ........................................................................................................................................ 14
2.4.3 GABA .................................................................................................................................................... 14
2.4.4 Endorfines ............................................................................................................................................ 14
2.4.5 Oxytocine ............................................................................................................................................. 14
2.5 Gliacellen ..................................................................................................................................................... 15
2.6 Het zenuwstelstel ........................................................................................................................................ 15
3. Neuro-anatomie ................................................................................................................................................ 20
3.1 De verschillende structuren van de hersenen............................................................................................. 20
3.1.1 De hersenstam ..................................................................................................................................... 20
3.1.2 Het cerebellum of kleine hersenen ...................................................................................................... 21
3.1.3 De thalamus en de hypothalamus ....................................................................................................... 22
3.1.4 Het limbisch systeem en basale ganglia ............................................................................................... 23
1
, 3.1.5 De grote hersenen of cerebrum ........................................................................................................... 23
3.1.6 Hersenfuncties en stoornissen ............................................................................................................. 26
3.2 Netwerken in de hersenen .......................................................................................................................... 27
3.2.1 Interacties tss verafgelegen hersengebieden ...................................................................................... 28
3.2.2 Hersengebieden spelen rol in meerdere netwerken ........................................................................... 28
3.3 Hersenlateralisatie ...................................................................................................................................... 28
3.3.1 Spraak- en taalcentra in hersenen ....................................................................................................... 29
3.3.2 Links- vs rechtshandigen ...................................................................................................................... 29
3.3.3 Split-brain experimenten ..................................................................................................................... 29
3.3.4 Rechterhemisfeer is dominant voor richten aandacht en gezichtswaarneming ................................. 30
3.4 Wat doet muziek met je hersenen .............................................................................................................. 30
3.4.1 Effect van muziek op de hersenen ....................................................................................................... 30
3.4.2 Gebruik in de behandeling van Autisme en Afasie............................................................................... 30
3.4.3Effect van ouder worden op het brein .................................................................................................. 30
4. Rol van hersenen bij functies ............................................................................................................................ 31
4.1 Rol van hersenen bij emoties ...................................................................................................................... 31
4.1.1 Hoe ontstaat emotie ............................................................................................................................ 32
4.1.2 Emoties bewust en onbewust .............................................................................................................. 32
4.1.3 Hoe werkt emotieregulatie? ................................................................................................................ 33
4.1.4 Stress is besmettelijk ............................................................................................................................ 35
4.2 rol van hersenen bij beloning ...................................................................................................................... 37
4.2.1 Beloning betrokken hersenregio’s ....................................................................................................... 37
4.3 Rol van hersenen bij geheugen ................................................................................................................... 38
5. Rol van hersenen bij psychopathologie ............................................................................................................ 40
5.1 Kwetsbaarheid-stress model ....................................................................................................................... 40
5.2 ADHD ........................................................................................................................................................... 42
5.2.1 ADHD en neuropsychologische theorieën ........................................................................................... 43
5.2.2 ADHD en het brein ............................................................................................................................... 44
5.2.3 ADHD en behandeling .......................................................................................................................... 45
5.3 Depressie ..................................................................................................................................................... 46
5.3.1 Depressie en brein ............................................................................................................................... 47
5.3.2 Depressie en behandeling .................................................................................................................... 48
6. Beeldvorming en hersenplasticiteit .................................................................................................................. 51
6.1 Beeldvorming: technieken om de werking van de hersenen te bestuderen .............................................. 51
6.1.1 Een inleiding in technieken om de hersenen te bestuderen ............................................................... 51
6.1.2 Structurele beeldvormingstechnieken (neuro-anatomisch) ................................................................ 51
6.1.3 Functionele beeldvormingstechnieken (neurofysiologisch) ................................................................ 53
6.1.4 Neuropsychologisch onderzoek ........................................................................................................... 57
6.2 Hersenplasticiteit ........................................................................................................................................ 59
6.3 Neurologische en neuropsychologische stoornissen .................................................................................. 60
2
,7. Dementie ........................................................................................................................................................... 61
7.1 Wat is dementie? ........................................................................................................................................ 61
7.1.1 ziekte van Alzheimer ............................................................................................................................ 62
7.1.2 Fronto-temporale dementie ................................................................................................................ 65
7.1.3 Vasculaire dementie............................................................................................................................. 65
7.1.4 Diffuse Lewy Body Disease ................................................................................................................... 66
7.1.5 Minder voorkomende vormen van dementie ...................................................................................... 67
7.2 Diagnostiek bij dementie ............................................................................................................................ 67
7.3 Behandeling en preventie ........................................................................................................................... 69
8. Nature-nurture, gedragsgenetica en evolutionaire psychologie ...................................................................... 70
8.1 Nature – Nurture ......................................................................................................................................... 70
8.2 Gedragsgenetica.......................................................................................................................................... 72
8.2.1 Erfelijkheid en gedragsgenetica ........................................................................................................... 72
8.2.2 Belang van prenatale omgeving ........................................................................................................... 74
8.3 Evolutionaire psychologie ........................................................................................................................... 75
8.3.1 Natuurlijke selectie: mechanisme achter evolutie ............................................................................... 75
8.3.2 Bouwstenen van evolutie ..................................................................................................................... 75
8.3.3 Het moederland ................................................................................................................................... 76
8.3.4 Evolutionaire psychologie .................................................................................................................... 76
8.3.5 Misverstanden...................................................................................................................................... 77
8.3.6 Seksualiteit ........................................................................................................................................... 77
8.3.7 Ouderzorg ............................................................................................................................................ 78
9. Endocriene systeem .......................................................................................................................................... 80
9.1 Het endocriene systeem ............................................................................................................................. 80
9.1.1 De voornaamste endocriene klieren .................................................................................................... 81
9.1.2 De hypofyse .......................................................................................................................................... 81
9.1.3 De bijnieren .......................................................................................................................................... 81
9.1.4 De geslachtsklieren .............................................................................................................................. 82
9.1.5 De pijnappelklier (epifyse) ................................................................................................................... 83
9.2 Hormonen ................................................................................................................................................... 84
9.3 Stress en hormonen .................................................................................................................................... 86
9.3.1 HPA-as en stressreactie ........................................................................................................................ 86
9.3.2 Chronische stress en gevolgen ............................................................................................................. 87
9.3.3 Effect van stress op de hersenen ......................................................................................................... 87
10. Niet-aangeboren hersenletsels (NAH) ............................................................................................................ 89
10.1 Wat is NAH ................................................................................................................................................ 89
10.2 Oorzaken en zorgpad ................................................................................................................................ 89
10.2.1 Oorzaken ............................................................................................................................................ 89
10.2.2 Binnenkomst in ziekenhuis................................................................................................................. 89
10.2.3 Coma en bewustzijnsstoornissen ....................................................................................................... 90
3
, 10.2.4 Zorgtraject .......................................................................................................................................... 91
10.3 Cognitieve gevolgen .................................................................................................................................. 92
10.3.1 Post-traumatische Amensie ............................................................................................................... 95
10.3.2 Afasie .................................................................................................................................................. 96
10.3.3 Apraxie ............................................................................................................................................... 97
10.3.4 Neglect ............................................................................................................................................... 97
10.3.5 Executieve stoornissen ....................................................................................................................... 98
10.6.3 Neurologisch testonderzoek .............................................................................................................. 99
10.4 Emotionele en gedragsmatige gevolgen ................................................................................................... 99
4