Filosofie, Ethiek & Media 2025
H1: Wat is Ethiek?
I. Inleiding
Vanaf het begin van de bewustwording in het Westen is heeft de mens ethiek bedreven. Naarmate
denkers in andere tijdperken zijn gekomen, zijn ze ook anders gaan denken over wat we moeten
doen of laten. VB: Zelfmoord, in christelijke denken wordt hierover anders gedacht.
3 grote stromingen in de ethiek:
1. Oudheid (~ Deugdenethiek)
• Oorsprong in de klassieke oudheid
• Verschillende filosofen die het denken over ethiek eeuwenlang bepaald hebben.
VB: Socrates, Plato, Aristoteles.
• Oude gedachte dat we moeten genieten van het leven omdat we er maar 1 hebben, heerst
nog steeds.
• Aristoteles: introduceert onderscheid tussen ‘éthos’ en ‘èthos’, met nadruk op
gewoontevorming én reflectie (rechte rede).
2. Middeleeuwen
• Ethiek is een westers verschijnsel met Griekse oorsprong.
• Tijdvak dat een christelijke signatuur draagt.
o Denken doordrongen van christelijke dogmatiek
o = geloofswaarheden, dit kan nooit ethiek zijn.
o Deze kunnen ethische reflectie verdringen. VB: Er is maar 1 God” wordt als feit
aangenomen.
3. Deontologische ethiek & Utilaristische ethiek: cruciaal in het goede handelen van
de mens
Deontologische ethiek Utilaristische ethiek
• = Plicht staat centraal. Ethisch juist = • = Kijkt naar gevolgen van handelen.
handelen volgens principe. • Tegenstelstelling deontologische ethiek.
• Verlichtingsfilosofie, 18de eeuw, • Moreel juist = wat het meeste geluk voor
Immanuel Kant. het grootste aantal oplevert.
• VB: Deontologische code voor de
journalistiek.
Vormen van ethiek zijn belangrijk bij het goed behandelen van de mens.
Geschiedenis van de ethiek = tegenstrijdige meningen en opvattingen.
➔ Er is geen universele ethische theorie die ons zegt wat we moeten doen. VB: Mogen we
doden?
Alleen mensen kennen verplichtingen, want dieren volgen enkel hun instinct. Deze
verplichtingen zeggen ons wat we mogen en niet mogen.
Mensen die geen ethisch vermogen hebben ontbreken iets, namelijk morele sensitiviteit.
Ethiek vereist morele sensitiviteit, namelijk het vermogen tot reflectie over goed handelen.
1
,Filosofie, Ethiek & Media 2025
II. Wat is ethiek?
Ethiek is 1 van de traditionele hoofddisciplines van de wijsbegeerte. Het heeft ook een lange,
rijke geschiedenis met verschillende (tegenstrijdige) visies op het goede en het goede handelen.
De mens en het handelen van de mens kunnen vanuit verschillende perspectieven ter sprake
worden gebracht:
• Historisch
• Cultureel Elk van deze invalshoeken biedt een specifieke inschatting van
• Sociologisch wat het betekent om goed te handelen.
• Antropologisch
• Biologisch
Naar gelang het tijdsgewicht, samenleving, cultuur, religieuze beleving, geografische situering
kunnen opvattingen over het goede handelen verschillen en elkaar zelfs wederzijds uitsluiten.
VB: zelfmoord, abortus, seksualiteit, …
Ethische reflectie stelt vanzelfsprekendheden ter discussie.
➔ Doel: Met redelijke argumenten komen tot richtlijnen voor goed handelen.
➔ Centraal: Mens als reflectief wezen (handelingsbewustzijn).
III. Terminologie: moraal/moraliteit/ethiek
Cruciale begrippen:
• Zedelijkheid
• Moraliteit (‘Moralis’ ~ gewoontes) = Gedeelde gedragsregels binnen een gemeenschap.
• Ethiek (‘Ethikos’ ~ wat het ethos betreft) = Reflectie op moraal en moraliteit.
Begrip Uitleg
Ingewortelde gewoonten van een samenleving (bv. beleefdheid,
Zeden
klederdracht).
Moraal Geheel van waarden en normen binnen een bepaalde cultuur of
gemeenschap.
De bewuste, individuele omgang met morele vragen; handelen volgens eigen
Moraliteit
geweten. Persoonlijke reflectie over het handelen.
Ethiek Filosofische reflectie op het goede handelen; zoekt systematisch naar wat
juist is in morele situaties.
➔ Begrippen komen voor in ethische discussies en theorieën.
VB: Zedelijkheid, schouders bedekken in Knokke. = Goede zeden vraagt dat daar.
Terminologie heeft altijd een etymologie.
2
,Filosofie, Ethiek & Media 2025
a. Onderscheid ‘éthos’ (‘εθοζ’) en ‘èthos’ (‘ηθοζ’)
De betekenissen van het begrip ‘ethos’ en het verschil tussen de 2 is uitgedrukt in reflexiviteit.
1. éthos’ (‘εθοζ’): 2. ‘èthos’ (‘ηθοζ’):
Letterlijk= een verblijfplaats voor dieren karakter of gezindheid
= Gedragspatronen in groep (impliciete = Innerlijke gezindheid/karakter van
regels, gedeeld, aangeleerd). handelen.
• Een geheel van gewoontes, regels en • Reflecteren over bestaand éthos.
gedragsvormen eigen aan bepaalde • Grondhouding van het menselijk
groep. Deze regels worden aangeleerd. handelen.
• Waar mensen en dieren samenkomen o Verwijst naar het karakter of de
ontstaat er vanzelf gedragspatronen en grondhouding van het menselijke
(impliciete) afspraken die de kudde/groep handelen (= de gezindheid waaruit het
structureren en van stabiliteit voorzien en handelen tot stand komt).
het overleven ervan bevorderen. • Gezindheid hangt aan met goed gezind
• Er zijn bepaalde gedragen in de groep. Er zijn. Het is meer individueel, gezindheid
ontstaan gedragsvormingen en of karakter van een handeling omdat er
impliciete/expliciete regels. een soort van intentie of reflectie is. Er
• VB: Wij, als mensen, gaan niet zomaar staat een weten vast, je gaat niet aan
beginnen roepen in de aula. alles nadenken.
• VB: Hoe we iemand groeten. Kus of hand. • Aristoteles onderscheid 2 deugden:
o Voortreffelijkheid van karakter (èthos)
▪ Resultaat van gewoonte => ontstaat
niet door natuurlijke aanleg.
▪ Nadenken over gewoonten en
regels => Reflectie.
o Voortreffelijkheid van intellect.
▪ Ervaring & tijd voor nodig
• Moreel bewustzijn onderscheidt mens
en dier.
➔ Éthos = Gedragen zoals andere gedragen zonder nadenken.
➔ Èthos= Gedrag door reflexie.
Cruciaal: Graad van reflexiviteit ~ handelingsbewustzijn.
➔ Èthos spreekt van het handelingsbewustzijn en de reflectie van de mens.
➔ Intellectuele en karakteriële voortreffelijkheid. We onderscheiden ons van de dieren omdat
we in staat zijn te reflecteren over ons handelen (= handelingsbewustzijn).
Wanneer men NIET bewust handelt, beperkt men zich tot het éthos, we verlagen ons tot de
wereld van de dieren. Je verliest een soort menselijkheid als je geen vragenstelt bij handelingen.
Opvoeden is handelingsbewustzijn aanleren, daarom dat je kinderen eerder elkaar ziet slaan
met speelgoed.
Aristoteles: èthos ontstaat uit éthos, maar voegt reflectie toe via ‘rechte rede’.
3
, Filosofie, Ethiek & Media 2025
➔ Menselijk handelen wordt moreel als er sprake is van reflexiviteit.
➔ Mensen zonder ethisch vermogen missen deze morele reflectie (Ontoerekeningsvatbaar).
De opgave is om als mens vragen te stellen over ons handelen, anders verlies je een soort van
menselijkheid. Er is ook een categorie van mensen die daar niet toe in staat zijn
(ontoerekeningsvatbaar). Zij verdienen onze zorg.
Ontmenselijking= wanneer men een soort bewustzijn verliest. VB: Elkaar uitschelden door
dierlijke namen te gebruiken. Of door mensen te behandelen alsof ze het bewustzijn niet
hebben.
"Zich bewust van zijn schoonheid rept [het • Hier wordt éthos gebruikt in de zin van
paard] de knieën naar de malse weide der natuurlijke leefomgeving of
paarden [éthos]” - Homeros, Ilias & Odyssee gewoonteplek (denk aan “weide” als
thuisbasis van het paard).
• Toch suggereert het beeld meer dan
instinct: het paard weet dat het mooi is
en gedraagt zich daarnaar.
• Dus: een zekere reflexiviteit, bewustzijn
van zichzelf binnen een vertrouwd
patroon.
"Er zijn dus 2 soorten voortreffelijkheid (= Hier legt Aristoteles het fundament van zijn
deugden): die van het intellect en die van het deugdethiek.
karakter. Intellectuele voortreffelijkheid Twee soorten deugd (aretè):
ontstaat en ontwikkelt zich vooral door • Intellectuele deugd: ontstaat door
onderricht; daar zijn bijgevolg ervaring en tijd onderwijs en inzicht.
voor nodig. Voortreffelijkheid van karakter • Karakteriële deugd (èthos): ontstaat
[èthos] is daarentegen het resultaat van door herhaalde handeling → gewoonte
gewoonte; vandaar ook dat haar naam in het (éthos) → karakter (èthos).
Grieks maar weinig verschilt van het begrip
gewoonte [éthos]. Het is dan ook duidelijk ➔ Éthos is het resultaat van de gewoonte.
dat geen enkele voortreffelijkheid van
karakter door natuurlijke aanleg in ons
ontstaat." - Aristoteles, Ethica Nicomachea
Beide quotes suggereren dat gedrag voortkomt uit herhaling binnen een vertrouwde context
(éthos). En dat dit gedrag overgaat in karakter (èthos).
➔ Zowel het paard als de mens ontwikkelen hun identiteit (of manier van zijn) binnen een
gewoonteklimaat.
Maar toch is er ook een verschil in de bespreking van het (goede) handelen van de mens.
• Bij Homeros blijft het eerder beeldend en instinctief: het paard is zichzelf, in harmonie met
zijn natuur.
• Bij Aristoteles zit er een duidelijke morele dimensie in:
o Karaktervorming is niet vanzelfsprekend.
o Ze vereist kritische reflectie op gewoontes.
o Menselijk handelen wordt afgemeten aan de juiste rede (orthos logos).
Besluit:
• Èthos is niet zomaar een passief gevolg van gewoonte. Het houdt ook een bewust
nadenken over het juiste handelen in.
• = éthos (gewoonte) → èthos (karakter) → moreel oordeel. 4
• Dit verklaart ook waarom karaktervorming voor Aristoteles ethisch en pedagogisch
belangrijk is: de mens kan leren goed te worden.
H1: Wat is Ethiek?
I. Inleiding
Vanaf het begin van de bewustwording in het Westen is heeft de mens ethiek bedreven. Naarmate
denkers in andere tijdperken zijn gekomen, zijn ze ook anders gaan denken over wat we moeten
doen of laten. VB: Zelfmoord, in christelijke denken wordt hierover anders gedacht.
3 grote stromingen in de ethiek:
1. Oudheid (~ Deugdenethiek)
• Oorsprong in de klassieke oudheid
• Verschillende filosofen die het denken over ethiek eeuwenlang bepaald hebben.
VB: Socrates, Plato, Aristoteles.
• Oude gedachte dat we moeten genieten van het leven omdat we er maar 1 hebben, heerst
nog steeds.
• Aristoteles: introduceert onderscheid tussen ‘éthos’ en ‘èthos’, met nadruk op
gewoontevorming én reflectie (rechte rede).
2. Middeleeuwen
• Ethiek is een westers verschijnsel met Griekse oorsprong.
• Tijdvak dat een christelijke signatuur draagt.
o Denken doordrongen van christelijke dogmatiek
o = geloofswaarheden, dit kan nooit ethiek zijn.
o Deze kunnen ethische reflectie verdringen. VB: Er is maar 1 God” wordt als feit
aangenomen.
3. Deontologische ethiek & Utilaristische ethiek: cruciaal in het goede handelen van
de mens
Deontologische ethiek Utilaristische ethiek
• = Plicht staat centraal. Ethisch juist = • = Kijkt naar gevolgen van handelen.
handelen volgens principe. • Tegenstelstelling deontologische ethiek.
• Verlichtingsfilosofie, 18de eeuw, • Moreel juist = wat het meeste geluk voor
Immanuel Kant. het grootste aantal oplevert.
• VB: Deontologische code voor de
journalistiek.
Vormen van ethiek zijn belangrijk bij het goed behandelen van de mens.
Geschiedenis van de ethiek = tegenstrijdige meningen en opvattingen.
➔ Er is geen universele ethische theorie die ons zegt wat we moeten doen. VB: Mogen we
doden?
Alleen mensen kennen verplichtingen, want dieren volgen enkel hun instinct. Deze
verplichtingen zeggen ons wat we mogen en niet mogen.
Mensen die geen ethisch vermogen hebben ontbreken iets, namelijk morele sensitiviteit.
Ethiek vereist morele sensitiviteit, namelijk het vermogen tot reflectie over goed handelen.
1
,Filosofie, Ethiek & Media 2025
II. Wat is ethiek?
Ethiek is 1 van de traditionele hoofddisciplines van de wijsbegeerte. Het heeft ook een lange,
rijke geschiedenis met verschillende (tegenstrijdige) visies op het goede en het goede handelen.
De mens en het handelen van de mens kunnen vanuit verschillende perspectieven ter sprake
worden gebracht:
• Historisch
• Cultureel Elk van deze invalshoeken biedt een specifieke inschatting van
• Sociologisch wat het betekent om goed te handelen.
• Antropologisch
• Biologisch
Naar gelang het tijdsgewicht, samenleving, cultuur, religieuze beleving, geografische situering
kunnen opvattingen over het goede handelen verschillen en elkaar zelfs wederzijds uitsluiten.
VB: zelfmoord, abortus, seksualiteit, …
Ethische reflectie stelt vanzelfsprekendheden ter discussie.
➔ Doel: Met redelijke argumenten komen tot richtlijnen voor goed handelen.
➔ Centraal: Mens als reflectief wezen (handelingsbewustzijn).
III. Terminologie: moraal/moraliteit/ethiek
Cruciale begrippen:
• Zedelijkheid
• Moraliteit (‘Moralis’ ~ gewoontes) = Gedeelde gedragsregels binnen een gemeenschap.
• Ethiek (‘Ethikos’ ~ wat het ethos betreft) = Reflectie op moraal en moraliteit.
Begrip Uitleg
Ingewortelde gewoonten van een samenleving (bv. beleefdheid,
Zeden
klederdracht).
Moraal Geheel van waarden en normen binnen een bepaalde cultuur of
gemeenschap.
De bewuste, individuele omgang met morele vragen; handelen volgens eigen
Moraliteit
geweten. Persoonlijke reflectie over het handelen.
Ethiek Filosofische reflectie op het goede handelen; zoekt systematisch naar wat
juist is in morele situaties.
➔ Begrippen komen voor in ethische discussies en theorieën.
VB: Zedelijkheid, schouders bedekken in Knokke. = Goede zeden vraagt dat daar.
Terminologie heeft altijd een etymologie.
2
,Filosofie, Ethiek & Media 2025
a. Onderscheid ‘éthos’ (‘εθοζ’) en ‘èthos’ (‘ηθοζ’)
De betekenissen van het begrip ‘ethos’ en het verschil tussen de 2 is uitgedrukt in reflexiviteit.
1. éthos’ (‘εθοζ’): 2. ‘èthos’ (‘ηθοζ’):
Letterlijk= een verblijfplaats voor dieren karakter of gezindheid
= Gedragspatronen in groep (impliciete = Innerlijke gezindheid/karakter van
regels, gedeeld, aangeleerd). handelen.
• Een geheel van gewoontes, regels en • Reflecteren over bestaand éthos.
gedragsvormen eigen aan bepaalde • Grondhouding van het menselijk
groep. Deze regels worden aangeleerd. handelen.
• Waar mensen en dieren samenkomen o Verwijst naar het karakter of de
ontstaat er vanzelf gedragspatronen en grondhouding van het menselijke
(impliciete) afspraken die de kudde/groep handelen (= de gezindheid waaruit het
structureren en van stabiliteit voorzien en handelen tot stand komt).
het overleven ervan bevorderen. • Gezindheid hangt aan met goed gezind
• Er zijn bepaalde gedragen in de groep. Er zijn. Het is meer individueel, gezindheid
ontstaan gedragsvormingen en of karakter van een handeling omdat er
impliciete/expliciete regels. een soort van intentie of reflectie is. Er
• VB: Wij, als mensen, gaan niet zomaar staat een weten vast, je gaat niet aan
beginnen roepen in de aula. alles nadenken.
• VB: Hoe we iemand groeten. Kus of hand. • Aristoteles onderscheid 2 deugden:
o Voortreffelijkheid van karakter (èthos)
▪ Resultaat van gewoonte => ontstaat
niet door natuurlijke aanleg.
▪ Nadenken over gewoonten en
regels => Reflectie.
o Voortreffelijkheid van intellect.
▪ Ervaring & tijd voor nodig
• Moreel bewustzijn onderscheidt mens
en dier.
➔ Éthos = Gedragen zoals andere gedragen zonder nadenken.
➔ Èthos= Gedrag door reflexie.
Cruciaal: Graad van reflexiviteit ~ handelingsbewustzijn.
➔ Èthos spreekt van het handelingsbewustzijn en de reflectie van de mens.
➔ Intellectuele en karakteriële voortreffelijkheid. We onderscheiden ons van de dieren omdat
we in staat zijn te reflecteren over ons handelen (= handelingsbewustzijn).
Wanneer men NIET bewust handelt, beperkt men zich tot het éthos, we verlagen ons tot de
wereld van de dieren. Je verliest een soort menselijkheid als je geen vragenstelt bij handelingen.
Opvoeden is handelingsbewustzijn aanleren, daarom dat je kinderen eerder elkaar ziet slaan
met speelgoed.
Aristoteles: èthos ontstaat uit éthos, maar voegt reflectie toe via ‘rechte rede’.
3
, Filosofie, Ethiek & Media 2025
➔ Menselijk handelen wordt moreel als er sprake is van reflexiviteit.
➔ Mensen zonder ethisch vermogen missen deze morele reflectie (Ontoerekeningsvatbaar).
De opgave is om als mens vragen te stellen over ons handelen, anders verlies je een soort van
menselijkheid. Er is ook een categorie van mensen die daar niet toe in staat zijn
(ontoerekeningsvatbaar). Zij verdienen onze zorg.
Ontmenselijking= wanneer men een soort bewustzijn verliest. VB: Elkaar uitschelden door
dierlijke namen te gebruiken. Of door mensen te behandelen alsof ze het bewustzijn niet
hebben.
"Zich bewust van zijn schoonheid rept [het • Hier wordt éthos gebruikt in de zin van
paard] de knieën naar de malse weide der natuurlijke leefomgeving of
paarden [éthos]” - Homeros, Ilias & Odyssee gewoonteplek (denk aan “weide” als
thuisbasis van het paard).
• Toch suggereert het beeld meer dan
instinct: het paard weet dat het mooi is
en gedraagt zich daarnaar.
• Dus: een zekere reflexiviteit, bewustzijn
van zichzelf binnen een vertrouwd
patroon.
"Er zijn dus 2 soorten voortreffelijkheid (= Hier legt Aristoteles het fundament van zijn
deugden): die van het intellect en die van het deugdethiek.
karakter. Intellectuele voortreffelijkheid Twee soorten deugd (aretè):
ontstaat en ontwikkelt zich vooral door • Intellectuele deugd: ontstaat door
onderricht; daar zijn bijgevolg ervaring en tijd onderwijs en inzicht.
voor nodig. Voortreffelijkheid van karakter • Karakteriële deugd (èthos): ontstaat
[èthos] is daarentegen het resultaat van door herhaalde handeling → gewoonte
gewoonte; vandaar ook dat haar naam in het (éthos) → karakter (èthos).
Grieks maar weinig verschilt van het begrip
gewoonte [éthos]. Het is dan ook duidelijk ➔ Éthos is het resultaat van de gewoonte.
dat geen enkele voortreffelijkheid van
karakter door natuurlijke aanleg in ons
ontstaat." - Aristoteles, Ethica Nicomachea
Beide quotes suggereren dat gedrag voortkomt uit herhaling binnen een vertrouwde context
(éthos). En dat dit gedrag overgaat in karakter (èthos).
➔ Zowel het paard als de mens ontwikkelen hun identiteit (of manier van zijn) binnen een
gewoonteklimaat.
Maar toch is er ook een verschil in de bespreking van het (goede) handelen van de mens.
• Bij Homeros blijft het eerder beeldend en instinctief: het paard is zichzelf, in harmonie met
zijn natuur.
• Bij Aristoteles zit er een duidelijke morele dimensie in:
o Karaktervorming is niet vanzelfsprekend.
o Ze vereist kritische reflectie op gewoontes.
o Menselijk handelen wordt afgemeten aan de juiste rede (orthos logos).
Besluit:
• Èthos is niet zomaar een passief gevolg van gewoonte. Het houdt ook een bewust
nadenken over het juiste handelen in.
• = éthos (gewoonte) → èthos (karakter) → moreel oordeel. 4
• Dit verklaart ook waarom karaktervorming voor Aristoteles ethisch en pedagogisch
belangrijk is: de mens kan leren goed te worden.
