S1
Algemene psychologie
ACADEMIEJAAR 2024-2025 AP HOGE SCHOOL
,Inhoud
1) Inleiding: kennismaking met de psychologie ............................................................................. 7
1.1 Een definitie van de psychologie: .............................................................................................. 7
1.2 Wetenschappelijke psychologie en intuïtieve mensenkennis: .................................................. 7
1.2.1 Verschillen in het verzamelen van gegevens: ....................................................................... 7
1.2.2 Verschillen in het zoeken naar samenhang .......................................................................... 8
1. Methodische werken ............................................................................................................ 8
2. Beschrijvende/begrijpende methode ................................................................................... 8
3. Verkennende/correlationele methode ................................................................................. 8
4. Verklarende/experimentele methode .................................................................................. 9
5. Inkaderen in een bredere theorie......................................................................................... 9
6. Empirische toetsing .............................................................................................................. 9
1.3 Geschiedenis van de psychologie............................................................................................ 10
1.3.1 De verre voorgeschiedenis ................................................................................................. 10
1.3.2 De meer directe voorgeschiedenis ..................................................................................... 11
1. Ontwikkelingen in de filosofie ............................................................................................ 12
2. Impulsen vanuit de natuurwetenschappen ........................................................................ 12
1.3.3 De psychologie als wetenschap van het bewustzijn ........................................................... 13
1. Wundt en het structuralisme .............................................................................................. 13
2. Het functionalisme ............................................................................................................. 13
1.3.4 De behavioristische revolutie ............................................................................................. 14
1.3.5 Nieuwe klemtonen in Europa ............................................................................................. 15
1. De gestaltpsychologie ......................................................................................................... 15
2. De dieptepsychologie ......................................................................................................... 15
1.3.6 Amerika en de herontdekking van het innerlijke ................................................................ 16
1. Het neobehaviorisme ......................................................................................................... 16
2. De humanistische psychologie............................................................................................ 16
1.3.7 Hedendaagse stromingen in de psychologie ...................................................................... 17
1. De cognitieve psychologie .................................................................................................. 17
2. De biologische psychologie................................................................................................. 18
3. De positieve psychologie .................................................................................................... 18
1.4 Studiedomeinen binnen de psychologie ................................................................................. 19
1.4.1 Theoretische psychologie ................................................................................................... 19
a. Algemene psychologie – Functieleer .................................................................................. 19
b. Differentiële psychologie .................................................................................................... 20
c. Ontwikkelingspsychologie – levenslooppsychologie .......................................................... 20
d. Sociale psychologie ............................................................................................................. 21
e. Psychopathologie ................................................................................................................ 21
1
, 1.4.2 Toegepaste psychologie ...................................................................................................... 21
a. Schoolpsychologie .............................................................................................................. 21
b. Arbeids- en organisatiepsychologie .................................................................................... 22
c. Klinische psychologie .......................................................................................................... 22
2) Het zenuwstelsel: de hardware van het psychisch functioneren .............................................. 23
2.1 De bouwstenen van het zenuwstelsel..................................................................................... 23
2.1.1 Structuur van de neuronen................................................................................................. 23
2.1.2 De signaalgeleiding ............................................................................................................. 24
a. De actiepotentiaal............................................................................................................... 25
b. De synaptische overdracht ................................................................................................. 30
c. Het neuron als beslissingscentrum ..................................................................................... 32
d. Enkele neurotransmitters ................................................................................................... 32
2.2 Structuur van het zenuwstelsel ............................................................................................... 34
2.2.1 Het zenuwstel in zijn geheel ............................................................................................... 34
a. Centraal en perifeer zenuwstelsel – anatomisch ................................................................ 34
b. Willekeurig en autonoom zenuwstelsel – functioneel ....................................................... 36
2.2.2 Verdere indeling van de hersenen ...................................................................................... 37
a. De grote hersenen .............................................................................................................. 38
b. De tussenhersenen ............................................................................................................. 40
c. De hersenstam en et cerebellum........................................................................................ 41
2.3 Functionele gebieden op de cerebrale cortex ........................................................................ 43
2.3.1 Soorten cortexgebieden ..................................................................................................... 44
2.3.2 Primaire zones .................................................................................................................... 46
a. De motorische projectiezone .............................................................................................. 46
b. De sensorische projectiezones ........................................................................................... 47
2.3.3 Associatiezones ................................................................................................................... 49
a. Sensorische associatiezones ............................................................................................... 49
b. Motorische associatiezones ................................................................................................ 50
c. De prefrontale cortex.......................................................................................................... 51
d. Zones in verband met het gebruik van taal ........................................................................ 52
2.3.4 Hemisfeerspecialisatie ........................................................................................................ 53
a. Sterktes van de linkerhemisfeer ......................................................................................... 54
b. Sterktes van de rechterhemisfeer....................................................................................... 54
2.4.4 gedragsstoornissen die gevolg zijn v/e lokaal defect i/d hersenen .................................... 56
3) De waarneming ..................................................................................................................... 57
3.1 Het waarnemingsproces in vogelvlucht .................................................................................. 57
3.1.1 De lange weg van prikkel tot waarneming ......................................................................... 57
3.1.2 Drie psychologische activiteiten ......................................................................................... 60
3.2 Waarnemen is selecteren ....................................................................................................... 60
2
, 3.2.1 De verschillende zintuigen .................................................................................................. 61
3.2.2 Het waarneembare spectrum ............................................................................................. 63
3.2.3 De minimumintensiteit van de prikkels .............................................................................. 64
3.2.4 De selectieve aandacht ....................................................................................................... 65
3.3 Waarnemen is structureren .................................................................................................... 66
3.3.1 Figuur en achtergrond ........................................................................................................ 67
a. Structurering binnen de visuele waarneming .................................................................... 67
b. Andere zintuigen................................................................................................................. 67
3.3.2 Structureringsfactoren ........................................................................................................ 68
a. De bijdrage van de gestaltpsyhchologen ............................................................................ 68
b. De cognitief-psychologische benadering ............................................................................ 69
3.3.3 Herkennen van gestalten .................................................................................................... 71
a. Visie van de gestaltpsychologen ......................................................................................... 71
b. Aanvullingen vanuit de cognitieve psychologie .................................................................. 71
3.3.4 Waarnemingsconstanties ................................................................................................... 72
a. Grootteconstantie ............................................................................................................... 72
b. Plaatsconstantie.................................................................................................................. 72
c. Vormconstantie................................................................................................................... 73
d. Helderheids- en kleurconstantie......................................................................................... 73
3.3.5 Waarnemingsillusies ........................................................................................................... 74
a. De ponzo-illusie .................................................................................................................. 74
b. De Müller-Lyer illusie .......................................................................................................... 74
c. De maanillusie .................................................................................................................... 75
d. De treinillusie ...................................................................................................................... 75
3.3.6 Culturele verschillen in het structureringsproces ............................................................... 75
3.4 Waarnemen is interpreteren................................................................................................... 76
3.4.1 De rol van vroegere ervaringen .............................................................................................. 76
3.4.2 De affectieve ingesteldheid..................................................................................................... 77
3.4.3 Invloed vanuit de bredere situatie...................................................................................... 77
4) Het geheugen – persoonlijke reconstructie van het verleden .................................................. 79
4.1 De vele betekenissen van het woord ‘geheugen’........................................................................... 79
4.1.1 Automatische en bewuste nawerking van geheugeninhouden ............................................. 80
a. Expliciete en impliciete geheugenprocessen ...................................................................... 80
b. Episodische en semantisch geheugen ................................................................................ 80
4.1.2 Verschillen in tijdsduur en capaciteit ...................................................................................... 81
a. Het zintuiglijke geheugen ................................................................................................... 82
b. Het kortetermijngeheugen en het werkgeheugen ............................................................. 84
I. Uitbreiding van de capaciteit ......................................................................................... 84
II. Uitbreiding van de duur ................................................................................................. 85
3
, III. Magazijn of werkplaats .................................................................................................. 85
c. Het langetermijngeheugen ................................................................................................. 87
4.2 De inprenting.................................................................................................................................. 87
a. Onderhoudend versus bewerkend herhalen ...................................................................... 88
b. Concentratie als hulp bij het inprenten .............................................................................. 89
4.2.1 Structurering van het materiaal.............................................................................................. 89
a. Verwerken tot een zinvolle structuur ................................................................................. 89
b. Zintuiglijke structurering ..................................................................................................... 91
c. Kiezen van een aangepaste coderingswijze ........................................................................ 92
4.2.2 Passende cues of ophaalaanwijzingen.................................................................................... 93
a. Externe omstandigheden.................................................................................................... 94
b. Interne factoren .................................................................................................................. 95
4.3 De latentieperiode ......................................................................................................................... 96
4.3.1 Beschrijven van het vergeetproces ......................................................................................... 96
a. De vergeetcurve van Ebbinghaus ....................................................................................... 96
b. Het vergeten van zinvol materiaal ...................................................................................... 97
c. Herkennen wat niet herinnerd kan worden ....................................................................... 98
d. Het effect van de bijkomende herhalingsbeurten .............................................................. 98
4.3.2 Waardoor vergeten we? ......................................................................................................... 98
a. Het vervagen van geheugensporen .................................................................................... 99
b. Vergeten als gevolg van interferentie ................................................................................. 99
c. Een tekort aan ophaalaanwijzingen .................................................................................. 100
4.3.3 Vergeten als probleem en als pluspunt ................................................................................ 101
4.4 De reproductie ............................................................................................................................. 101
4.4.1 Het oproepen van herinneringen ......................................................................................... 101
a. Spontane herinneringen ................................................................................................... 102
b. Het gebruik van zoekstrategieën ...................................................................................... 102
4.4.2 Geheugenvervorming ........................................................................................................... 103
a. De invloed van irrelevante geheugenfragmenten ............................................................ 103
b. Misleidende cues op het moment van de reproductie .................................................... 104
c. De invloed van fantasieën en denkbeelden...................................................................... 106
5) Leerprocessen ..................................................................................................................... 107
5.1 Soorten leerprocessen .......................................................................................................... 107
a. Leren en geheugen ........................................................................................................... 107
b. Habituatie ......................................................................................................................... 108
5.2 Klassieke conditionering ....................................................................................................... 108
5.2.1 Het eigenlijke conditioneringsproces ............................................................................... 108
a. Het basisexperiment van Pavlov ....................................................................................... 108
b. Pavlovs verklaringswijze.................................................................................................... 110
4
, 5.2.2 Bijkomende processen ...................................................................................................... 111
a. Aversieve conditionering .................................................................................................. 111
b. Uitdoving........................................................................................................................... 112
c. Prikkelgeneralisatie ........................................................................................................... 113
d. Prikkeldiscriminatie........................................................................................................... 113
e. Hogere-orde-conditionering ............................................................................................. 114
5.2.3 Een cognitieve interpretatie van de klassieke conditionering .......................................... 115
a. Contingentie in plaats van contiguïteit ............................................................................. 115
b. Verschillen tussen de voorwaardelijke en de onvoorwaardelijke reactie ........................ 117
c. De preferentiële samenhang tussen de prikkels .............................................................. 118
5.2.4 Toepassingen van klassieke conditionering ...................................................................... 119
a. Toepassingen van klassieke conditionering ...................................................................... 119
b. Klassieke conditionering en propagenda en reclame ....................................................... 120
5.3 Operante conditionering ....................................................................................................... 121
5.3.1 Leren door gissen en missen ............................................................................................ 121
a. Het basis experiment van Thorndike ................................................................................ 121
b. Thorndikes wet van het effect .......................................................................................... 122
5.3.2 Een cognitieve interpretatie van operant leren ................................................................ 122
a. Het opdoen van kennis i.p.v. het ontstaan van een S-R connectie ................................... 123
b. Het belang van contingentie ............................................................................................. 124
c. Hulpeloos en hoe die te genezen of te voorkomen .......................................................... 127
d. Preferentiële contingenties............................................................................................... 128
5.3.3 Operante conditioneringsmechanismen .......................................................................... 129
a. Het eigene van operante conditionering .......................................................................... 129
b. Het gebruik van bekrachtigers .......................................................................................... 130
c. Uitdoving bij niet bekrachtigen......................................................................................... 130
d. Gevolgen van het toedienen van straf .............................................................................. 130
e. Prikkelgeneralisatie en -discriminatie ............................................................................... 131
f. Bekrachtigingsschema’s .................................................................................................... 132
5.3.4 Toepassingen van operante conditionering ...................................................................... 133
a. Aanleren van gewenst gedrag – 4 stappen ....................................................................... 133
b. Afleren van ongewenst gedrag – 4 stappen: .................................................................... 136
5.4 Modeling ............................................................................................................................... 138
5.4.1 De moeizame ontdekking van een apart soort leren ....................................................... 138
5.4.2 De sociale leertheorie ....................................................................................................... 139
5.5 Priming .................................................................................................................................. 140
5.5.1 Vaststellingen bij geheugenpatiënten .............................................................................. 140
5.5.2 Een fenomeen met vele toepassingen ............................................................................. 141
8) Emoties – Affectieve reacties die kleur geven aan onze ervaringen........................................ 142
5
,8.1 De plaats van emoties in het gedrag ..................................................................................... 142
8.1.1 Emoties, gevoelens en stemmingen ................................................................................. 142
8.1.2 Op het snijpunt tussen cognitie en motivatie................................................................... 143
a. Emoties en cognities ......................................................................................................... 143
b. Emoties en motivaties ...................................................................................................... 143
8.2 Autonome lichaamsveranderingen bij emoties .................................................................... 144
8.2.1 De belangrijkste lichaamsveranderingen.......................................................................... 144
a. De rol van het autonoom zenuwstelsel ............................................................................ 144
b. Het hormoonstelsel .......................................................................................................... 144
c. Een voorbeeld: de lichamelijke reacties bij vrees of angst ............................................... 145
8.2.2 Biologisch nut van de autonome lichaamsveranderingen................................................ 145
a. Het faciliteren van doelgerichte reacties .......................................................................... 145
b. Signaalfunctie ................................................................................................................... 146
c. Functieloos of disfunctioneel? .......................................................................................... 146
8.3 De psychologische aspecten van emoties ............................................................................. 146
8.3.1 Het belevingsaspect van emoties ..................................................................................... 146
8.3.2 De expressie van emoties ................................................................................................. 148
a. Universele expressies........................................................................................................ 148
b. Culturele invloeden........................................................................................................... 148
c. Functionaliteit van de emotionele expressies .................................................................. 149
8.4 Theoriën over emoties .......................................................................................................... 150
8.4.1 De perifere en de centrale theorie van de emoties .......................................................... 150
a. De perifere theorie van James en Lange .......................................................................... 150
b. De centrale theorie van Cannon en Bard.......................................................................... 151
8.4.2 Cognitieve theorieën ........................................................................................................ 151
a. De cognitieve activeringstheorie van Schachter en Singer ............................................... 151
b. De cognitieve inschattingstheorie van Magda Arnold ...................................................... 153
8.4.3 Poging tot synthese .......................................................................................................... 153
6
,1) Inleiding: kennismaking met de psychologie
1.1 Een definitie van de psychologie:
Psychologie: De wetenschappelijke studie van het gedrag en de mentale activiteiten van het
individu.
Onder gedrag => niet rechtstreeks waarneembaar gedrag = emoties
Doel psycho: gedrag kunnen begrijpen en verklaren => kan uiteindelijk gedrag voorspellen
Middel: verklaringen in persoon vinden en/of omgevingsfactoren
1.2 Wetenschappelijke psychologie en intuïtieve mensenkennis:
Intuïtieve mensenkennis: Alle inzichten die worden opgedaan uit eigen ervaringen.
Vb. wnr spreek je bep. Mensen aan?
➔ Gebruikt in dagdagelijks omgang met mensen
➔ Onbewust
1.2.1 Verschillen in het verzamelen van gegevens:
Intuïtieve gegevens Wetenschappelijke gegevens
Toevallig Systematisch
Subjectief Objectief
Alledaags leven Gecontroleerde situaties
Objectieve vaststellingen
Objectiviteitsbeginsel: (vaststellingen)
• Zijn herhaalbaar
• Zijn controleerbaar
Intersubjectiviteit: Mate v. overeenkomst tss verschillende waarnemers
Vb. : creativiteit, originaliteit => moeilijker te evalueren => meerdere waarnemers evalueren.
In pscycho moeilijk om spec. Instrumenten te gebruiken
Technieken/methoden die psychologen gebruiken om gegevens te verzamelen:
• Natuurlijke observaties => gedrag bestuderen v. mensen
• Participerende observaties => deelnemende functie (vb.: andere cultuur beschrijven =
mee opgaan in cultuur)
• Ongestructureerd interview => vragen stellen in gwn gesprek
++ je kan nieuwe dingen te weten komen t.o.v. gestructureerd
• Gestructureerd interview => leidraad met vragen waarvan niet wordt afgeweken
++ antwoorden op vragen = makkelijker te vgln t.o.v. ongestructureerd
• Vragenlijst => enquête
• Gebruik v. databanken => vele gegevens anoniem in databank te vinden
• Fysiologische metingen => hartslag, bloeddruk, zweten,…
• Psychologische tests => IQ-test, test voor stoornissen,…
7
,Systematische observaties vs. Gecontroleerde situaties:
= representatief = heeft geen storende factoren
= toevallige steekproef vaak labo omstandigheden => omstandigheden v/d proef
. moeten onder controle blijven
1.2.2 Verschillen in het zoeken naar samenhang
Intuïtief Wetenschappelijk
Oppervlakkig Methodisch onderzoek
1 keer voorkomen = voldoende voor verband Inkaderen in bredere theorie
1-voudig Empirische toetsing (proefondervindelijk)
ongecontroleerd
1. Methodische werken
De 3 manieren van methodisch werken in de zoektocht naar samenhang:
• Beschrijvende/begrijpende methode
• Verkennende/correlationele methode
• Verklarende/experimentele methode
2. Beschrijvende/begrijpende methode
• Kwalitatieve gegevens
• Gevalstudies (vb. schietpartijen in scholen v/d VS)
• Gebaseerd op beperkt # gevallen
++++ Levert hypothesen op die daarna kunnen worden onderzocht
------ Blijft subjectief => onderzoeker maakt keuzes
3. Verkennende/correlationele methode
• Kwalitatieve of kwantitatieve gegevens
• Onderzoek naar samenhangen en verschillen tss fenomenen
• Gegevens verzamelen v/e grote groep individuen
➔ Bevat variabelen
➔ Kan worden gemeten (=> technieken v. psychologen)
➔ Mogelijke verbanden:
o Positieve correlatie
y-waarde => x-waarde
o Negatieve correlatie
x-waarde => y-waarde
o Nul correlatie
Een correlatie geeft NOOIT een oorzaak
8
, 4. Verklarende/experimentele methode
• Kwantitatieve variabelen
• Gebaseerd op syst. Manipuleren v. 1 of + variabelen, wb het effect o/e
andere variabele wordt nagegaan
• Cijfermateriaal = statistische verwerking
Afhankelijke variabelen: de te meten variabele
Onafhankelijke variabele: variabele die wordt gemanipuleerd
Experimentele groep: De groep waarbij de onafhankelijke variabele wordt gemanipuleerd.
Controle groep: De groep waarbij de variabelen onaangetast blijven.
➔ Vaak onder experimentele situaties => storende variabelen kunnen onder controle
worden gehouden
Een experimentele groep & een controle groep
Hoofdeffect: In hoeverre elk van de onafhankelijke variabelen apart een invloed hebben op de
afhankelijke variabele. (effect v/e onafhankelijke variabele op de afhankelijke variabele)
Vb.: experiment a => invloed op gedrag na het kijken van agressieve films en verschil in
geslacht.
Interactie-effect: het effect van de ene onafhankelijke variabele wordt beïnvloed door de
andere. (effect v/d interactie tss 2 of meer onafh. Variabelen op de afhankelijke variabele)
Vb.: experiment a => resultaat: kijken naar agressieve films = agressie bij jongens, niet
bij meisjes
5. Inkaderen in een bredere theorie
Onderzoek = vaak aanleiding voor meer onderzoek
➢ Er wordt op zoek gegaan naar een diepere verklaring
-> hoe komt de samenhang er?
-> Zijn er nog andere elementen die meespelen?
➔ Daardoor ontstaan meer omvattende modellen
Theorie: Netwerk van relaties waarin wordt aangegeven hoe versch. gebeurtenissen met elkaar
in verband staan.
Hypothese: veronderstelde samenhang
6. Empirische toetsing
Falsificatie: De ongerijmdheid, valsheid ervan aantonen => Een theorie is nooit volledig
bevestigd tot het tegendeel wordt bewezen na nieuw onderzoek.
Verificatie: Aantonen dan iets in alle omstandigheden waar is => Bevestiging v/h onderzoek
Wetenschappelijke beweringen zijn steeds voorlopig
Hypothesen die een groot aantal toetsingen met succes doorstaan => mogen wetten worden
genoemd
9
Algemene psychologie
ACADEMIEJAAR 2024-2025 AP HOGE SCHOOL
,Inhoud
1) Inleiding: kennismaking met de psychologie ............................................................................. 7
1.1 Een definitie van de psychologie: .............................................................................................. 7
1.2 Wetenschappelijke psychologie en intuïtieve mensenkennis: .................................................. 7
1.2.1 Verschillen in het verzamelen van gegevens: ....................................................................... 7
1.2.2 Verschillen in het zoeken naar samenhang .......................................................................... 8
1. Methodische werken ............................................................................................................ 8
2. Beschrijvende/begrijpende methode ................................................................................... 8
3. Verkennende/correlationele methode ................................................................................. 8
4. Verklarende/experimentele methode .................................................................................. 9
5. Inkaderen in een bredere theorie......................................................................................... 9
6. Empirische toetsing .............................................................................................................. 9
1.3 Geschiedenis van de psychologie............................................................................................ 10
1.3.1 De verre voorgeschiedenis ................................................................................................. 10
1.3.2 De meer directe voorgeschiedenis ..................................................................................... 11
1. Ontwikkelingen in de filosofie ............................................................................................ 12
2. Impulsen vanuit de natuurwetenschappen ........................................................................ 12
1.3.3 De psychologie als wetenschap van het bewustzijn ........................................................... 13
1. Wundt en het structuralisme .............................................................................................. 13
2. Het functionalisme ............................................................................................................. 13
1.3.4 De behavioristische revolutie ............................................................................................. 14
1.3.5 Nieuwe klemtonen in Europa ............................................................................................. 15
1. De gestaltpsychologie ......................................................................................................... 15
2. De dieptepsychologie ......................................................................................................... 15
1.3.6 Amerika en de herontdekking van het innerlijke ................................................................ 16
1. Het neobehaviorisme ......................................................................................................... 16
2. De humanistische psychologie............................................................................................ 16
1.3.7 Hedendaagse stromingen in de psychologie ...................................................................... 17
1. De cognitieve psychologie .................................................................................................. 17
2. De biologische psychologie................................................................................................. 18
3. De positieve psychologie .................................................................................................... 18
1.4 Studiedomeinen binnen de psychologie ................................................................................. 19
1.4.1 Theoretische psychologie ................................................................................................... 19
a. Algemene psychologie – Functieleer .................................................................................. 19
b. Differentiële psychologie .................................................................................................... 20
c. Ontwikkelingspsychologie – levenslooppsychologie .......................................................... 20
d. Sociale psychologie ............................................................................................................. 21
e. Psychopathologie ................................................................................................................ 21
1
, 1.4.2 Toegepaste psychologie ...................................................................................................... 21
a. Schoolpsychologie .............................................................................................................. 21
b. Arbeids- en organisatiepsychologie .................................................................................... 22
c. Klinische psychologie .......................................................................................................... 22
2) Het zenuwstelsel: de hardware van het psychisch functioneren .............................................. 23
2.1 De bouwstenen van het zenuwstelsel..................................................................................... 23
2.1.1 Structuur van de neuronen................................................................................................. 23
2.1.2 De signaalgeleiding ............................................................................................................. 24
a. De actiepotentiaal............................................................................................................... 25
b. De synaptische overdracht ................................................................................................. 30
c. Het neuron als beslissingscentrum ..................................................................................... 32
d. Enkele neurotransmitters ................................................................................................... 32
2.2 Structuur van het zenuwstelsel ............................................................................................... 34
2.2.1 Het zenuwstel in zijn geheel ............................................................................................... 34
a. Centraal en perifeer zenuwstelsel – anatomisch ................................................................ 34
b. Willekeurig en autonoom zenuwstelsel – functioneel ....................................................... 36
2.2.2 Verdere indeling van de hersenen ...................................................................................... 37
a. De grote hersenen .............................................................................................................. 38
b. De tussenhersenen ............................................................................................................. 40
c. De hersenstam en et cerebellum........................................................................................ 41
2.3 Functionele gebieden op de cerebrale cortex ........................................................................ 43
2.3.1 Soorten cortexgebieden ..................................................................................................... 44
2.3.2 Primaire zones .................................................................................................................... 46
a. De motorische projectiezone .............................................................................................. 46
b. De sensorische projectiezones ........................................................................................... 47
2.3.3 Associatiezones ................................................................................................................... 49
a. Sensorische associatiezones ............................................................................................... 49
b. Motorische associatiezones ................................................................................................ 50
c. De prefrontale cortex.......................................................................................................... 51
d. Zones in verband met het gebruik van taal ........................................................................ 52
2.3.4 Hemisfeerspecialisatie ........................................................................................................ 53
a. Sterktes van de linkerhemisfeer ......................................................................................... 54
b. Sterktes van de rechterhemisfeer....................................................................................... 54
2.4.4 gedragsstoornissen die gevolg zijn v/e lokaal defect i/d hersenen .................................... 56
3) De waarneming ..................................................................................................................... 57
3.1 Het waarnemingsproces in vogelvlucht .................................................................................. 57
3.1.1 De lange weg van prikkel tot waarneming ......................................................................... 57
3.1.2 Drie psychologische activiteiten ......................................................................................... 60
3.2 Waarnemen is selecteren ....................................................................................................... 60
2
, 3.2.1 De verschillende zintuigen .................................................................................................. 61
3.2.2 Het waarneembare spectrum ............................................................................................. 63
3.2.3 De minimumintensiteit van de prikkels .............................................................................. 64
3.2.4 De selectieve aandacht ....................................................................................................... 65
3.3 Waarnemen is structureren .................................................................................................... 66
3.3.1 Figuur en achtergrond ........................................................................................................ 67
a. Structurering binnen de visuele waarneming .................................................................... 67
b. Andere zintuigen................................................................................................................. 67
3.3.2 Structureringsfactoren ........................................................................................................ 68
a. De bijdrage van de gestaltpsyhchologen ............................................................................ 68
b. De cognitief-psychologische benadering ............................................................................ 69
3.3.3 Herkennen van gestalten .................................................................................................... 71
a. Visie van de gestaltpsychologen ......................................................................................... 71
b. Aanvullingen vanuit de cognitieve psychologie .................................................................. 71
3.3.4 Waarnemingsconstanties ................................................................................................... 72
a. Grootteconstantie ............................................................................................................... 72
b. Plaatsconstantie.................................................................................................................. 72
c. Vormconstantie................................................................................................................... 73
d. Helderheids- en kleurconstantie......................................................................................... 73
3.3.5 Waarnemingsillusies ........................................................................................................... 74
a. De ponzo-illusie .................................................................................................................. 74
b. De Müller-Lyer illusie .......................................................................................................... 74
c. De maanillusie .................................................................................................................... 75
d. De treinillusie ...................................................................................................................... 75
3.3.6 Culturele verschillen in het structureringsproces ............................................................... 75
3.4 Waarnemen is interpreteren................................................................................................... 76
3.4.1 De rol van vroegere ervaringen .............................................................................................. 76
3.4.2 De affectieve ingesteldheid..................................................................................................... 77
3.4.3 Invloed vanuit de bredere situatie...................................................................................... 77
4) Het geheugen – persoonlijke reconstructie van het verleden .................................................. 79
4.1 De vele betekenissen van het woord ‘geheugen’........................................................................... 79
4.1.1 Automatische en bewuste nawerking van geheugeninhouden ............................................. 80
a. Expliciete en impliciete geheugenprocessen ...................................................................... 80
b. Episodische en semantisch geheugen ................................................................................ 80
4.1.2 Verschillen in tijdsduur en capaciteit ...................................................................................... 81
a. Het zintuiglijke geheugen ................................................................................................... 82
b. Het kortetermijngeheugen en het werkgeheugen ............................................................. 84
I. Uitbreiding van de capaciteit ......................................................................................... 84
II. Uitbreiding van de duur ................................................................................................. 85
3
, III. Magazijn of werkplaats .................................................................................................. 85
c. Het langetermijngeheugen ................................................................................................. 87
4.2 De inprenting.................................................................................................................................. 87
a. Onderhoudend versus bewerkend herhalen ...................................................................... 88
b. Concentratie als hulp bij het inprenten .............................................................................. 89
4.2.1 Structurering van het materiaal.............................................................................................. 89
a. Verwerken tot een zinvolle structuur ................................................................................. 89
b. Zintuiglijke structurering ..................................................................................................... 91
c. Kiezen van een aangepaste coderingswijze ........................................................................ 92
4.2.2 Passende cues of ophaalaanwijzingen.................................................................................... 93
a. Externe omstandigheden.................................................................................................... 94
b. Interne factoren .................................................................................................................. 95
4.3 De latentieperiode ......................................................................................................................... 96
4.3.1 Beschrijven van het vergeetproces ......................................................................................... 96
a. De vergeetcurve van Ebbinghaus ....................................................................................... 96
b. Het vergeten van zinvol materiaal ...................................................................................... 97
c. Herkennen wat niet herinnerd kan worden ....................................................................... 98
d. Het effect van de bijkomende herhalingsbeurten .............................................................. 98
4.3.2 Waardoor vergeten we? ......................................................................................................... 98
a. Het vervagen van geheugensporen .................................................................................... 99
b. Vergeten als gevolg van interferentie ................................................................................. 99
c. Een tekort aan ophaalaanwijzingen .................................................................................. 100
4.3.3 Vergeten als probleem en als pluspunt ................................................................................ 101
4.4 De reproductie ............................................................................................................................. 101
4.4.1 Het oproepen van herinneringen ......................................................................................... 101
a. Spontane herinneringen ................................................................................................... 102
b. Het gebruik van zoekstrategieën ...................................................................................... 102
4.4.2 Geheugenvervorming ........................................................................................................... 103
a. De invloed van irrelevante geheugenfragmenten ............................................................ 103
b. Misleidende cues op het moment van de reproductie .................................................... 104
c. De invloed van fantasieën en denkbeelden...................................................................... 106
5) Leerprocessen ..................................................................................................................... 107
5.1 Soorten leerprocessen .......................................................................................................... 107
a. Leren en geheugen ........................................................................................................... 107
b. Habituatie ......................................................................................................................... 108
5.2 Klassieke conditionering ....................................................................................................... 108
5.2.1 Het eigenlijke conditioneringsproces ............................................................................... 108
a. Het basisexperiment van Pavlov ....................................................................................... 108
b. Pavlovs verklaringswijze.................................................................................................... 110
4
, 5.2.2 Bijkomende processen ...................................................................................................... 111
a. Aversieve conditionering .................................................................................................. 111
b. Uitdoving........................................................................................................................... 112
c. Prikkelgeneralisatie ........................................................................................................... 113
d. Prikkeldiscriminatie........................................................................................................... 113
e. Hogere-orde-conditionering ............................................................................................. 114
5.2.3 Een cognitieve interpretatie van de klassieke conditionering .......................................... 115
a. Contingentie in plaats van contiguïteit ............................................................................. 115
b. Verschillen tussen de voorwaardelijke en de onvoorwaardelijke reactie ........................ 117
c. De preferentiële samenhang tussen de prikkels .............................................................. 118
5.2.4 Toepassingen van klassieke conditionering ...................................................................... 119
a. Toepassingen van klassieke conditionering ...................................................................... 119
b. Klassieke conditionering en propagenda en reclame ....................................................... 120
5.3 Operante conditionering ....................................................................................................... 121
5.3.1 Leren door gissen en missen ............................................................................................ 121
a. Het basis experiment van Thorndike ................................................................................ 121
b. Thorndikes wet van het effect .......................................................................................... 122
5.3.2 Een cognitieve interpretatie van operant leren ................................................................ 122
a. Het opdoen van kennis i.p.v. het ontstaan van een S-R connectie ................................... 123
b. Het belang van contingentie ............................................................................................. 124
c. Hulpeloos en hoe die te genezen of te voorkomen .......................................................... 127
d. Preferentiële contingenties............................................................................................... 128
5.3.3 Operante conditioneringsmechanismen .......................................................................... 129
a. Het eigene van operante conditionering .......................................................................... 129
b. Het gebruik van bekrachtigers .......................................................................................... 130
c. Uitdoving bij niet bekrachtigen......................................................................................... 130
d. Gevolgen van het toedienen van straf .............................................................................. 130
e. Prikkelgeneralisatie en -discriminatie ............................................................................... 131
f. Bekrachtigingsschema’s .................................................................................................... 132
5.3.4 Toepassingen van operante conditionering ...................................................................... 133
a. Aanleren van gewenst gedrag – 4 stappen ....................................................................... 133
b. Afleren van ongewenst gedrag – 4 stappen: .................................................................... 136
5.4 Modeling ............................................................................................................................... 138
5.4.1 De moeizame ontdekking van een apart soort leren ....................................................... 138
5.4.2 De sociale leertheorie ....................................................................................................... 139
5.5 Priming .................................................................................................................................. 140
5.5.1 Vaststellingen bij geheugenpatiënten .............................................................................. 140
5.5.2 Een fenomeen met vele toepassingen ............................................................................. 141
8) Emoties – Affectieve reacties die kleur geven aan onze ervaringen........................................ 142
5
,8.1 De plaats van emoties in het gedrag ..................................................................................... 142
8.1.1 Emoties, gevoelens en stemmingen ................................................................................. 142
8.1.2 Op het snijpunt tussen cognitie en motivatie................................................................... 143
a. Emoties en cognities ......................................................................................................... 143
b. Emoties en motivaties ...................................................................................................... 143
8.2 Autonome lichaamsveranderingen bij emoties .................................................................... 144
8.2.1 De belangrijkste lichaamsveranderingen.......................................................................... 144
a. De rol van het autonoom zenuwstelsel ............................................................................ 144
b. Het hormoonstelsel .......................................................................................................... 144
c. Een voorbeeld: de lichamelijke reacties bij vrees of angst ............................................... 145
8.2.2 Biologisch nut van de autonome lichaamsveranderingen................................................ 145
a. Het faciliteren van doelgerichte reacties .......................................................................... 145
b. Signaalfunctie ................................................................................................................... 146
c. Functieloos of disfunctioneel? .......................................................................................... 146
8.3 De psychologische aspecten van emoties ............................................................................. 146
8.3.1 Het belevingsaspect van emoties ..................................................................................... 146
8.3.2 De expressie van emoties ................................................................................................. 148
a. Universele expressies........................................................................................................ 148
b. Culturele invloeden........................................................................................................... 148
c. Functionaliteit van de emotionele expressies .................................................................. 149
8.4 Theoriën over emoties .......................................................................................................... 150
8.4.1 De perifere en de centrale theorie van de emoties .......................................................... 150
a. De perifere theorie van James en Lange .......................................................................... 150
b. De centrale theorie van Cannon en Bard.......................................................................... 151
8.4.2 Cognitieve theorieën ........................................................................................................ 151
a. De cognitieve activeringstheorie van Schachter en Singer ............................................... 151
b. De cognitieve inschattingstheorie van Magda Arnold ...................................................... 153
8.4.3 Poging tot synthese .......................................................................................................... 153
6
,1) Inleiding: kennismaking met de psychologie
1.1 Een definitie van de psychologie:
Psychologie: De wetenschappelijke studie van het gedrag en de mentale activiteiten van het
individu.
Onder gedrag => niet rechtstreeks waarneembaar gedrag = emoties
Doel psycho: gedrag kunnen begrijpen en verklaren => kan uiteindelijk gedrag voorspellen
Middel: verklaringen in persoon vinden en/of omgevingsfactoren
1.2 Wetenschappelijke psychologie en intuïtieve mensenkennis:
Intuïtieve mensenkennis: Alle inzichten die worden opgedaan uit eigen ervaringen.
Vb. wnr spreek je bep. Mensen aan?
➔ Gebruikt in dagdagelijks omgang met mensen
➔ Onbewust
1.2.1 Verschillen in het verzamelen van gegevens:
Intuïtieve gegevens Wetenschappelijke gegevens
Toevallig Systematisch
Subjectief Objectief
Alledaags leven Gecontroleerde situaties
Objectieve vaststellingen
Objectiviteitsbeginsel: (vaststellingen)
• Zijn herhaalbaar
• Zijn controleerbaar
Intersubjectiviteit: Mate v. overeenkomst tss verschillende waarnemers
Vb. : creativiteit, originaliteit => moeilijker te evalueren => meerdere waarnemers evalueren.
In pscycho moeilijk om spec. Instrumenten te gebruiken
Technieken/methoden die psychologen gebruiken om gegevens te verzamelen:
• Natuurlijke observaties => gedrag bestuderen v. mensen
• Participerende observaties => deelnemende functie (vb.: andere cultuur beschrijven =
mee opgaan in cultuur)
• Ongestructureerd interview => vragen stellen in gwn gesprek
++ je kan nieuwe dingen te weten komen t.o.v. gestructureerd
• Gestructureerd interview => leidraad met vragen waarvan niet wordt afgeweken
++ antwoorden op vragen = makkelijker te vgln t.o.v. ongestructureerd
• Vragenlijst => enquête
• Gebruik v. databanken => vele gegevens anoniem in databank te vinden
• Fysiologische metingen => hartslag, bloeddruk, zweten,…
• Psychologische tests => IQ-test, test voor stoornissen,…
7
,Systematische observaties vs. Gecontroleerde situaties:
= representatief = heeft geen storende factoren
= toevallige steekproef vaak labo omstandigheden => omstandigheden v/d proef
. moeten onder controle blijven
1.2.2 Verschillen in het zoeken naar samenhang
Intuïtief Wetenschappelijk
Oppervlakkig Methodisch onderzoek
1 keer voorkomen = voldoende voor verband Inkaderen in bredere theorie
1-voudig Empirische toetsing (proefondervindelijk)
ongecontroleerd
1. Methodische werken
De 3 manieren van methodisch werken in de zoektocht naar samenhang:
• Beschrijvende/begrijpende methode
• Verkennende/correlationele methode
• Verklarende/experimentele methode
2. Beschrijvende/begrijpende methode
• Kwalitatieve gegevens
• Gevalstudies (vb. schietpartijen in scholen v/d VS)
• Gebaseerd op beperkt # gevallen
++++ Levert hypothesen op die daarna kunnen worden onderzocht
------ Blijft subjectief => onderzoeker maakt keuzes
3. Verkennende/correlationele methode
• Kwalitatieve of kwantitatieve gegevens
• Onderzoek naar samenhangen en verschillen tss fenomenen
• Gegevens verzamelen v/e grote groep individuen
➔ Bevat variabelen
➔ Kan worden gemeten (=> technieken v. psychologen)
➔ Mogelijke verbanden:
o Positieve correlatie
y-waarde => x-waarde
o Negatieve correlatie
x-waarde => y-waarde
o Nul correlatie
Een correlatie geeft NOOIT een oorzaak
8
, 4. Verklarende/experimentele methode
• Kwantitatieve variabelen
• Gebaseerd op syst. Manipuleren v. 1 of + variabelen, wb het effect o/e
andere variabele wordt nagegaan
• Cijfermateriaal = statistische verwerking
Afhankelijke variabelen: de te meten variabele
Onafhankelijke variabele: variabele die wordt gemanipuleerd
Experimentele groep: De groep waarbij de onafhankelijke variabele wordt gemanipuleerd.
Controle groep: De groep waarbij de variabelen onaangetast blijven.
➔ Vaak onder experimentele situaties => storende variabelen kunnen onder controle
worden gehouden
Een experimentele groep & een controle groep
Hoofdeffect: In hoeverre elk van de onafhankelijke variabelen apart een invloed hebben op de
afhankelijke variabele. (effect v/e onafhankelijke variabele op de afhankelijke variabele)
Vb.: experiment a => invloed op gedrag na het kijken van agressieve films en verschil in
geslacht.
Interactie-effect: het effect van de ene onafhankelijke variabele wordt beïnvloed door de
andere. (effect v/d interactie tss 2 of meer onafh. Variabelen op de afhankelijke variabele)
Vb.: experiment a => resultaat: kijken naar agressieve films = agressie bij jongens, niet
bij meisjes
5. Inkaderen in een bredere theorie
Onderzoek = vaak aanleiding voor meer onderzoek
➢ Er wordt op zoek gegaan naar een diepere verklaring
-> hoe komt de samenhang er?
-> Zijn er nog andere elementen die meespelen?
➔ Daardoor ontstaan meer omvattende modellen
Theorie: Netwerk van relaties waarin wordt aangegeven hoe versch. gebeurtenissen met elkaar
in verband staan.
Hypothese: veronderstelde samenhang
6. Empirische toetsing
Falsificatie: De ongerijmdheid, valsheid ervan aantonen => Een theorie is nooit volledig
bevestigd tot het tegendeel wordt bewezen na nieuw onderzoek.
Verificatie: Aantonen dan iets in alle omstandigheden waar is => Bevestiging v/h onderzoek
Wetenschappelijke beweringen zijn steeds voorlopig
Hypothesen die een groot aantal toetsingen met succes doorstaan => mogen wetten worden
genoemd
9
