TOEGEPASTE DIERKUNDE
INHOUDSOPGAVE
1. de basis: begrippen omtrent de dierlijke cel ...................................................................................................... 4
1.1 De kerndeling ................................................................................................................................................... 6
1.1.1 mitose ..................................................................................................................................................... 6
1.1.2 meiose .................................................................................................................................................... 7
2. indeling van het dierenrijk ................................................................................................................................ 10
2.1 indeling in rijken ............................................................................................................................................. 10
3. rijk eencelligen (protozoa en chromista)........................................................................................................... 12
3.1 algemene kenmerken..................................................................................................................................... 12
3.2 relevante stammen binnen de protozoa en chromista .................................................................................. 12
3.3 stam: trilhaardiertjes ..................................................................................................................................... 12
3.3.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 12
3.3.2 Pantoffeldiertje .................................................................................................................................... 12
3.3.3 andere trilhaardiertjes ......................................................................................................................... 15
3.4 stam amoëben (amoebozoa) ......................................................................................................................... 16
3.4.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 16
3.4.2 amoebe ................................................................................................................................................ 16
3.4.3 andere wortelpotigen .......................................................................................................................... 18
3.5 stam: zweephaardieren (euglenozoa)............................................................................................................ 18
3.5.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 18
3.5.2 Trypanosoma spp. ................................................................................................................................ 19
3.5.3 andere zweephaardieren ..................................................................................................................... 19
3.6 stam: metamonada ....................................................................................................................................... 19
3.6.2 giardia duodenalis ................................................................................................................................ 20
3.6.3 Trichomonas gallinae ........................................................................................................................... 21
3.7 stam: sporendiertjes (miozoa, superklasse sporozoa) ................................................................................... 22
3.7.1 eimeria spp. .......................................................................................................................................... 22
3.7.2 Toxoplasma gondii ............................................................................................................................... 25
3.7.3 plasmodium spp. .................................................................................................................................. 27
4. stam: sponsen .................................................................................................................................................. 29
4.1 algemene kenmerken..................................................................................................................................... 29
4.2 indeling van de stam ...................................................................................................................................... 29
4.3 opbouw .......................................................................................................................................................... 29
4.4 levenscyclus en voortplanting ........................................................................................................................ 31
4.5 bijzonderheden .............................................................................................................................................. 31
5. stam: holtedieren ............................................................................................................................................. 32
5.1 algemene kenmerken..................................................................................................................................... 32
5.2 indeling van de stam ...................................................................................................................................... 32
5.2.1 klasse: kwalpoliepen (hydrozoa) .......................................................................................................... 32
1
, 5.2.2 klasse: schermkwallen (scyphozoa)...................................................................................................... 38
5.2.3 klasse: bloemdieren ............................................................................................................................. 38
6. stam: platwormen ............................................................................................................................................ 40
6.1 algemene kenmerken..................................................................................................................................... 40
6.2 indeling van de stam ...................................................................................................................................... 40
6.3 trilhaarwormen met drietakkige darm (orde: tricladida) .............................................................................. 40
6.3.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 40
6.3.2 planaria spp. ......................................................................................................................................... 41
6.4 infraklasse: zuigwormen (trematoda)............................................................................................................ 42
6.4.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 42
6.4.2 grote leverbot ....................................................................................................................................... 42
6.4.3 andere zuigwormen ............................................................................................................................. 44
6.5 infraklasse lintwormen (cestoda) ................................................................................................................... 46
6.5.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 46
6.5.2 runderlintworm .................................................................................................................................... 46
6.5.3 andere lintwormen ............................................................................................................................... 48
7. stam: rondwormen (nermatoda) ...................................................................................................................... 50
7.1 algemene kenmerken..................................................................................................................................... 50
7.2 specifieke kenmerken spoelwormen .............................................................................................................. 50
7.2.1 vrijlevende draadwormen .................................................................................................................... 50
7.2.2 parasieten van mens en dier ................................................................................................................ 50
7.2.3 parasieten van planten......................................................................................................................... 53
8. stam: ringwormen (annelida) ........................................................................................................................... 54
8.1 algemene kenmerken..................................................................................................................................... 54
8.2 indeling van de stam ...................................................................................................................................... 54
8.3 subklasse borstelarme ringwormen ............................................................................................................... 54
8.3.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 54
8.4 (sub)klasse: bloedzuigers (hirudinae)............................................................................................................. 62
8.4.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 62
8.4.2 enkele soorten...................................................................................................................................... 63
8.5 borstelwormen (polychaeta) .......................................................................................................................... 63
8.5.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 63
8.5.2 de zeepier (arenicola marina) .............................................................................................................. 63
8.5.3 enkele andere soorten ......................................................................................................................... 64
9. stam: weekdieren (mollusca) ............................................................................................................................ 65
9.1 algemene kenmerken..................................................................................................................................... 65
9.2 indeling van de stam ...................................................................................................................................... 65
9.3 klasse: tweekleppigen .................................................................................................................................... 65
9.3.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 65
9.3.2 gewone mossel ..................................................................................................................................... 65
9.3.3 andere voorbeelden ............................................................................................................................. 71
9.4 slakken (gastropoda) ..................................................................................................................................... 72
9.4.1 gewone tuinslak ................................................................................................................................... 72
2
, 9.4.1.4 circulatiestelsel en ademhaling ............................................................................................................ 74
9.4.1.5 voortplanting ........................................................................................................................................ 75
9.4.2 de wulk ................................................................................................................................................. 76
9.5 klasse: koppotigen ......................................................................................................................................... 77
9.5.1 circulatiestelsel ..................................................................................................................................... 77
9.5.2 de mantelholte ..................................................................................................................................... 78
9.5.3 de schelp .............................................................................................................................................. 79
10. stam: geleedpotigen (arthropoda) .............................................................................................................. 80
10.1 substam: schaaldieren (crustacea) ................................................................................................................ 80
10.1.1 noorse kreeft ........................................................................................................................................ 80
10.1.2 watervlo ............................................................................................................................................... 85
10.1.3 andere schaaldieren ............................................................................................................................. 86
10.2 klasse: insecten .............................................................................................................................................. 88
10.2.1 voedsel ................................................................................................................................................. 89
10.2.2 circulatiestelsel ..................................................................................................................................... 90
10.2.3 vleugels ................................................................................................................................................. 90
10.2.4 ademhaling ........................................................................................................................................... 92
10.2.5 zintuigen ............................................................................................................................................... 94
11. stam: stekelhuidigen = echinodermata ....................................................................................................... 98
11.1 klasse zeesterren ............................................................................................................................................ 98
11.1.1 de gewone zeester ............................................................................................................................... 98
11.1.2 andere stekelhuidigen ........................................................................................................................ 101
12. stam: chordadieren ................................................................................................................................... 103
12.1 voortplanting ............................................................................................................................................... 103
12.1.1 de bevruchting ................................................................................................................................... 103
12.1.2 embryonale ontwikkeling ................................................................................................................... 104
12.2 substam: lancetvissen of schedellozen......................................................................................................... 106
12.3 substam: manteldieren ................................................................................................................................ 106
12.4 substam: gewervelden ................................................................................................................................. 107
12.4.1 infrastam: kaaklozen .......................................................................................................................... 108
12.4.2 superklasse: kraakbeenvissen ............................................................................................................ 109
3
,1. DE BASIS: BEGRIPPEN OMTRENT DE DIERLIJKE CEL
− Ontwikkeling celmembraan: 1 vd. Belangrijkste gebeurtenissen die geleid heeft tot de vorming van
de eerste cellen
o Maakt het mogelijk alle nodige elementen van een cel samen te houden in een waterige
oplossingen te midden van een waterig milieu
o Moleculen in aanmerking: bestaan uit een vetoplosbaar en wateroplosbaar deel →
dubbelmembraan (waterige oplossing in te sluiten binnen een waterige oplossing
− Dierlijke cel: verschillende elementen en organellen
− Prokaryoten vs. Eukaryoten
o Prokaryoten: zonder kern
o Eukaryoten: kern; in deze kern zit genetisch materiaal (DNA)
− DNA wordt duidelijk afgescheiden van de rest van de celinhoud, cytoplasma; hier
gebeuren de meeste metabolische reacties (afbraak-en opbouwreacties)
o Deze reacties worden gedirigeerd door de verschillende celorganellen aanwezig
in cytoplasma
− 1 v/d belangrijkste celorganellen in de dierlijke cel is het mitochnodrium ➔ produceren
van energie
o Productie energierijke molecule ATP (adenosinetrifosfaat) uit de reactie van
zuurstof met voedingsstoffen
4
, o De mitchondria zijn omringd door een dubbelmembraan maar de samenstelling
hiervan is verschillend van deze van de kern
− Theorie oorsprong mitochondrium = symbiose
o Opname van een andere cel; mitochondrium heeft dezelfde afmetingen als die van een
bacterie
o Analoge structuur: chloroplast (fotosynthese), enkel terug te vinden in plantencellen
− Nog een typisch organel: kern
o Kerninhoud is afgescheiden van het cytoplasma dmv dubbelmembraan (kernenveloppe)
− Golgi-apparaat: staat in voor modificatie, transport en secretie van macromoleculen
o Verzameling van membraanstructuren
− Endoplasmatisch reticulum (ER): een verzameling van membraanstructuren; verschil dat het een
uitloper is van het kernmembraan
o Oppervlak ER bezet met ribosomen = ruw endoplasmatisch reticulum (RER) ➔ staat in voor
de synthese van membraaneiwitten
− Vergelijking dierlijke en plantaardige cel:
5
, 1.1 DE KERNDELING
− Celdeling: cel splitst in twee en organellen worden verdeeld over 2 dochtercellen
o Willekeurige verdeling: wordt niet toegepast op kernmateriaal want elke cel moet dezelfde
genetische informatie meekrijgen ➔ kerndeling
− 2 typen
o In gewone lichaamscellen, doel = exacte kopie == mitose
o In geslachtscellen; reductiedeling == meiose
▪ Kernmateriaal gehalveerd; na meiose nog de helft van het aantal chromosomen
aanwezig
▪ Nodig: versmelting van mannelijke en vrouwelijke voortplantingscel; kernmateriaal
beide cellen wordt samengebracht
▪ Als gevolg van de eerdere reductiedeling zal de bevruchte eicel opnieuw het normaal
aantal chromosomen bezitten
1.1.1 MITOSE
− Voorbereiding op de kerndeling: centrosoom (structuur in het midden van een cel) zal delen en deze
twee centrosomen zullen zich over elkaar leggen tegen het celmembraan → staan in voor de
productie van een netwerk draden waarop chromosomen verplaatst zullen worden
o Tijdens deze fase: kernmembraan zal oplossen en chromosomen zullen zich vormen;
chromosomen zijn enkel zichtbaar tijdens de celdeling, anders spreekt men van chromatine
▪ Tijdens andere momenten is DNA wel aanwezig maar niet in de gecondenseerde
vorm als chromosoom
o Chromosoom = sterk opgerolde DNA-streng samengehouden door eiwitten (histonen)
o Elk chromosoom: twee identieke benen (chromatiden) → worden bij elkaar gehouden door
een centromeer
= PROFASE
− Spoelfiguur wordt volledig gevormd en alle chromosomen liggen op het equatorvlak van de cel
= METAFASE
− Centromeren zullen splitsen en er wordt naar elke zijde van de cel een been van het chromosoom
getrokken (chromatide)
= ANAFASE
− Spoelfiguur zal verdwijnen en er wordt rond beide dochterkernen een kernenveloppe gevormd
= TELOFASE
− Elke dochtercel bezit nu een identiek aantal chromatiden → identiek ander been kan gevormd
worden (kopie)
− Kernmateriaal zal opnieuw oplossen (chromosoom -> chromatine); celdeling zal reeds beginnen, dit
is waar te nemen aan de insnoering van de cel
6
INHOUDSOPGAVE
1. de basis: begrippen omtrent de dierlijke cel ...................................................................................................... 4
1.1 De kerndeling ................................................................................................................................................... 6
1.1.1 mitose ..................................................................................................................................................... 6
1.1.2 meiose .................................................................................................................................................... 7
2. indeling van het dierenrijk ................................................................................................................................ 10
2.1 indeling in rijken ............................................................................................................................................. 10
3. rijk eencelligen (protozoa en chromista)........................................................................................................... 12
3.1 algemene kenmerken..................................................................................................................................... 12
3.2 relevante stammen binnen de protozoa en chromista .................................................................................. 12
3.3 stam: trilhaardiertjes ..................................................................................................................................... 12
3.3.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 12
3.3.2 Pantoffeldiertje .................................................................................................................................... 12
3.3.3 andere trilhaardiertjes ......................................................................................................................... 15
3.4 stam amoëben (amoebozoa) ......................................................................................................................... 16
3.4.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 16
3.4.2 amoebe ................................................................................................................................................ 16
3.4.3 andere wortelpotigen .......................................................................................................................... 18
3.5 stam: zweephaardieren (euglenozoa)............................................................................................................ 18
3.5.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 18
3.5.2 Trypanosoma spp. ................................................................................................................................ 19
3.5.3 andere zweephaardieren ..................................................................................................................... 19
3.6 stam: metamonada ....................................................................................................................................... 19
3.6.2 giardia duodenalis ................................................................................................................................ 20
3.6.3 Trichomonas gallinae ........................................................................................................................... 21
3.7 stam: sporendiertjes (miozoa, superklasse sporozoa) ................................................................................... 22
3.7.1 eimeria spp. .......................................................................................................................................... 22
3.7.2 Toxoplasma gondii ............................................................................................................................... 25
3.7.3 plasmodium spp. .................................................................................................................................. 27
4. stam: sponsen .................................................................................................................................................. 29
4.1 algemene kenmerken..................................................................................................................................... 29
4.2 indeling van de stam ...................................................................................................................................... 29
4.3 opbouw .......................................................................................................................................................... 29
4.4 levenscyclus en voortplanting ........................................................................................................................ 31
4.5 bijzonderheden .............................................................................................................................................. 31
5. stam: holtedieren ............................................................................................................................................. 32
5.1 algemene kenmerken..................................................................................................................................... 32
5.2 indeling van de stam ...................................................................................................................................... 32
5.2.1 klasse: kwalpoliepen (hydrozoa) .......................................................................................................... 32
1
, 5.2.2 klasse: schermkwallen (scyphozoa)...................................................................................................... 38
5.2.3 klasse: bloemdieren ............................................................................................................................. 38
6. stam: platwormen ............................................................................................................................................ 40
6.1 algemene kenmerken..................................................................................................................................... 40
6.2 indeling van de stam ...................................................................................................................................... 40
6.3 trilhaarwormen met drietakkige darm (orde: tricladida) .............................................................................. 40
6.3.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 40
6.3.2 planaria spp. ......................................................................................................................................... 41
6.4 infraklasse: zuigwormen (trematoda)............................................................................................................ 42
6.4.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 42
6.4.2 grote leverbot ....................................................................................................................................... 42
6.4.3 andere zuigwormen ............................................................................................................................. 44
6.5 infraklasse lintwormen (cestoda) ................................................................................................................... 46
6.5.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 46
6.5.2 runderlintworm .................................................................................................................................... 46
6.5.3 andere lintwormen ............................................................................................................................... 48
7. stam: rondwormen (nermatoda) ...................................................................................................................... 50
7.1 algemene kenmerken..................................................................................................................................... 50
7.2 specifieke kenmerken spoelwormen .............................................................................................................. 50
7.2.1 vrijlevende draadwormen .................................................................................................................... 50
7.2.2 parasieten van mens en dier ................................................................................................................ 50
7.2.3 parasieten van planten......................................................................................................................... 53
8. stam: ringwormen (annelida) ........................................................................................................................... 54
8.1 algemene kenmerken..................................................................................................................................... 54
8.2 indeling van de stam ...................................................................................................................................... 54
8.3 subklasse borstelarme ringwormen ............................................................................................................... 54
8.3.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 54
8.4 (sub)klasse: bloedzuigers (hirudinae)............................................................................................................. 62
8.4.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 62
8.4.2 enkele soorten...................................................................................................................................... 63
8.5 borstelwormen (polychaeta) .......................................................................................................................... 63
8.5.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 63
8.5.2 de zeepier (arenicola marina) .............................................................................................................. 63
8.5.3 enkele andere soorten ......................................................................................................................... 64
9. stam: weekdieren (mollusca) ............................................................................................................................ 65
9.1 algemene kenmerken..................................................................................................................................... 65
9.2 indeling van de stam ...................................................................................................................................... 65
9.3 klasse: tweekleppigen .................................................................................................................................... 65
9.3.1 algemene kenmerken ........................................................................................................................... 65
9.3.2 gewone mossel ..................................................................................................................................... 65
9.3.3 andere voorbeelden ............................................................................................................................. 71
9.4 slakken (gastropoda) ..................................................................................................................................... 72
9.4.1 gewone tuinslak ................................................................................................................................... 72
2
, 9.4.1.4 circulatiestelsel en ademhaling ............................................................................................................ 74
9.4.1.5 voortplanting ........................................................................................................................................ 75
9.4.2 de wulk ................................................................................................................................................. 76
9.5 klasse: koppotigen ......................................................................................................................................... 77
9.5.1 circulatiestelsel ..................................................................................................................................... 77
9.5.2 de mantelholte ..................................................................................................................................... 78
9.5.3 de schelp .............................................................................................................................................. 79
10. stam: geleedpotigen (arthropoda) .............................................................................................................. 80
10.1 substam: schaaldieren (crustacea) ................................................................................................................ 80
10.1.1 noorse kreeft ........................................................................................................................................ 80
10.1.2 watervlo ............................................................................................................................................... 85
10.1.3 andere schaaldieren ............................................................................................................................. 86
10.2 klasse: insecten .............................................................................................................................................. 88
10.2.1 voedsel ................................................................................................................................................. 89
10.2.2 circulatiestelsel ..................................................................................................................................... 90
10.2.3 vleugels ................................................................................................................................................. 90
10.2.4 ademhaling ........................................................................................................................................... 92
10.2.5 zintuigen ............................................................................................................................................... 94
11. stam: stekelhuidigen = echinodermata ....................................................................................................... 98
11.1 klasse zeesterren ............................................................................................................................................ 98
11.1.1 de gewone zeester ............................................................................................................................... 98
11.1.2 andere stekelhuidigen ........................................................................................................................ 101
12. stam: chordadieren ................................................................................................................................... 103
12.1 voortplanting ............................................................................................................................................... 103
12.1.1 de bevruchting ................................................................................................................................... 103
12.1.2 embryonale ontwikkeling ................................................................................................................... 104
12.2 substam: lancetvissen of schedellozen......................................................................................................... 106
12.3 substam: manteldieren ................................................................................................................................ 106
12.4 substam: gewervelden ................................................................................................................................. 107
12.4.1 infrastam: kaaklozen .......................................................................................................................... 108
12.4.2 superklasse: kraakbeenvissen ............................................................................................................ 109
3
,1. DE BASIS: BEGRIPPEN OMTRENT DE DIERLIJKE CEL
− Ontwikkeling celmembraan: 1 vd. Belangrijkste gebeurtenissen die geleid heeft tot de vorming van
de eerste cellen
o Maakt het mogelijk alle nodige elementen van een cel samen te houden in een waterige
oplossingen te midden van een waterig milieu
o Moleculen in aanmerking: bestaan uit een vetoplosbaar en wateroplosbaar deel →
dubbelmembraan (waterige oplossing in te sluiten binnen een waterige oplossing
− Dierlijke cel: verschillende elementen en organellen
− Prokaryoten vs. Eukaryoten
o Prokaryoten: zonder kern
o Eukaryoten: kern; in deze kern zit genetisch materiaal (DNA)
− DNA wordt duidelijk afgescheiden van de rest van de celinhoud, cytoplasma; hier
gebeuren de meeste metabolische reacties (afbraak-en opbouwreacties)
o Deze reacties worden gedirigeerd door de verschillende celorganellen aanwezig
in cytoplasma
− 1 v/d belangrijkste celorganellen in de dierlijke cel is het mitochnodrium ➔ produceren
van energie
o Productie energierijke molecule ATP (adenosinetrifosfaat) uit de reactie van
zuurstof met voedingsstoffen
4
, o De mitchondria zijn omringd door een dubbelmembraan maar de samenstelling
hiervan is verschillend van deze van de kern
− Theorie oorsprong mitochondrium = symbiose
o Opname van een andere cel; mitochondrium heeft dezelfde afmetingen als die van een
bacterie
o Analoge structuur: chloroplast (fotosynthese), enkel terug te vinden in plantencellen
− Nog een typisch organel: kern
o Kerninhoud is afgescheiden van het cytoplasma dmv dubbelmembraan (kernenveloppe)
− Golgi-apparaat: staat in voor modificatie, transport en secretie van macromoleculen
o Verzameling van membraanstructuren
− Endoplasmatisch reticulum (ER): een verzameling van membraanstructuren; verschil dat het een
uitloper is van het kernmembraan
o Oppervlak ER bezet met ribosomen = ruw endoplasmatisch reticulum (RER) ➔ staat in voor
de synthese van membraaneiwitten
− Vergelijking dierlijke en plantaardige cel:
5
, 1.1 DE KERNDELING
− Celdeling: cel splitst in twee en organellen worden verdeeld over 2 dochtercellen
o Willekeurige verdeling: wordt niet toegepast op kernmateriaal want elke cel moet dezelfde
genetische informatie meekrijgen ➔ kerndeling
− 2 typen
o In gewone lichaamscellen, doel = exacte kopie == mitose
o In geslachtscellen; reductiedeling == meiose
▪ Kernmateriaal gehalveerd; na meiose nog de helft van het aantal chromosomen
aanwezig
▪ Nodig: versmelting van mannelijke en vrouwelijke voortplantingscel; kernmateriaal
beide cellen wordt samengebracht
▪ Als gevolg van de eerdere reductiedeling zal de bevruchte eicel opnieuw het normaal
aantal chromosomen bezitten
1.1.1 MITOSE
− Voorbereiding op de kerndeling: centrosoom (structuur in het midden van een cel) zal delen en deze
twee centrosomen zullen zich over elkaar leggen tegen het celmembraan → staan in voor de
productie van een netwerk draden waarop chromosomen verplaatst zullen worden
o Tijdens deze fase: kernmembraan zal oplossen en chromosomen zullen zich vormen;
chromosomen zijn enkel zichtbaar tijdens de celdeling, anders spreekt men van chromatine
▪ Tijdens andere momenten is DNA wel aanwezig maar niet in de gecondenseerde
vorm als chromosoom
o Chromosoom = sterk opgerolde DNA-streng samengehouden door eiwitten (histonen)
o Elk chromosoom: twee identieke benen (chromatiden) → worden bij elkaar gehouden door
een centromeer
= PROFASE
− Spoelfiguur wordt volledig gevormd en alle chromosomen liggen op het equatorvlak van de cel
= METAFASE
− Centromeren zullen splitsen en er wordt naar elke zijde van de cel een been van het chromosoom
getrokken (chromatide)
= ANAFASE
− Spoelfiguur zal verdwijnen en er wordt rond beide dochterkernen een kernenveloppe gevormd
= TELOFASE
− Elke dochtercel bezit nu een identiek aantal chromatiden → identiek ander been kan gevormd
worden (kopie)
− Kernmateriaal zal opnieuw oplossen (chromosoom -> chromatine); celdeling zal reeds beginnen, dit
is waar te nemen aan de insnoering van de cel
6
