Samenvatting sociale- en culturele pedagogiek
Vraag 1: Wat maakt de sociale- en culturele pedagogiek tot een specifieke
pedagogiek
COLLEGE 1: INLEIDING
Sociale en culturele pedagogiek educatieve praktijken op erg diverse plekken voor:
• Kinderen
• Jongeren
• Volwassenen
Sluitende definitie van sociale pedagogiek niet eenvoudig, want sociaal-
pedagogisch landschap kent een enorme diversiteit:
• Theorievorming
• Situering van de sociaal-pedagogische discipline
• Verschillen tss concrete sociaal-pedagogische praktijken
• …
1.1. Grote regionale verschillen
In verschillende Europese landen wordt er zowel onderzoek als onderwijs
georganiseerd rond sociale pedagogiek. Toch is de invulling en situering van sociale
pedagogiek niet dezelfde:
• Groot-Brittannië: sociale pedagogiek lang onbekend (zowel theorie als
praktijk)
o Eind 20ste eeuw – begin 21ste eeuw: interesse in sociale pedagogiek
• Duitsland: lange geschiedenis v theorievorming en praktijk.
o Term pedagogiek: geïntroduceerd door Mager, Diesterweg en Natorp
o Focus: verleggen van het individu naar de relatie tss het individu en
wat zij aanduiden als het sociale
o Na WOII: eerder karakter van sociaal werk
1.2. Een veelsoortige praktijk
Praktijk enorme verscheidenheid:
• Niet gewerkt rond één doelgroep, maar:
o Maatschappelijk kwetsbare groepen: gezinnen in armoede, jongeren in
instelling, vluchtelingen,…
o Algemener opzet: volwassenenonderwijs
o Sommigen vallen onder beleidsdomein welzijn sociaal werk,
kinderopvang, welzijnswerk
o Anderen vallen onder beleidsdomein jeugd en cultuur sociaal-cultureel
volwassenenwerk, jeugdwerk,…
o Nog anderen onder onderwijs en vorming of integratie en inburgering
o In informele of formele organisaties
1.3. Sociale pedagogiek: geen enkelvoudige omschrijving mogelijk
2. Een werkdefinitie: waar staat sociale pedagogiek voor?
Sociale pedagogiek = combinatie van ‘het sociale’ en ‘het pedagogische’. Een
pedagogiek waarin sociale en educatieve interventies gecombineerd worden om
gestalte te geven aan het mens-zijn en het samenleven.
• Verschilt in gerichtheid niet zozeer van orthopedagogiek of onderwijskunde
• Wat haar specifiek maakt: engagement om zich binnen het sociale of
maatschappelijke leven te bewegen
• Vraag: wat moet een zinvolsamenleven inhouden?
1
,Samenvatting sociale- en culturele pedagogiek
o Vanuit een aanname dat de sociale omstandigheden v mensen
beïnvloed worden door educatie
• Richt zich tot groepen en heeft oog voor hoe mensen zich tot elkaar
verhouden
• Gaat uit van diversiteit aan menselijke verhoudingen en groepsverbanden
waarbij elk van deze verhoudingen eigen mogelijkheden tot educatie in zich
draagt
3. Korte geschiedenis: theoretische grondslagen en krijtlijnen
3.1. Geworteld in de Verlichting
Term ‘sociale pedagogiek’
• Voor het eerst gebruikt in de 19de eeuw
• Modern fenomeen
• Wortels in de idealen van de Verlichting
o Gelijkheid
o Vrijheid
o Broederlijkheid
o Nadruk van de rede(lijkheid) en door ideeën v sociale vooruitgang
o Geloof in maakbaarheid van de mens en maatschappij
o Idealen politieke en sociaaleconomische omwentelingen + weerslag in
processen v democratisering
• Anderzijds ook in de industriële revolutie
o Geloof in sociale vooruitgang ingrijpende, radicale overgang ve
traditionele agrarische naar een geïndustrialiseerde en verstedelijkte
maatschappij
o Van kleine, sterk geïntegreerde en uniforme gemeenschappen
samenleving die tegelijk ontzettend breed, complex en gefragmenteerd
was
o Zie ook: analyses van Tönnies en Durkheim
3.2. Een theoretische oorsprong in Duitsland
De theorievorming rond sociale pedagogiek heeft haar wortels in Duitsland. Het
waren de Duitse pedagogen Karl Mager en Adolf Diesterweg die rond 1850 voor het
eerst de term ‘Sozialpädagogik’ hanteerden:
• Mager (1810 – 1858):
o zette sociale pedagogiek af tegen de individuele pedagogiek en tegen
staatspedagogiek
individuele pedagogiek: te grote focus op educatie v individu
staatspedagogiek: tegrote focus op integratie v individu in de
sociale sfeer
o ingezet op aanpassen van het individu
inpassen in bestaande orde
o sociale pedagogiek = theorievorming over de bemiddeling tussen het
‘individuele’ en het ‘sociale’ + steeds transformatie van deze polen
opvoeding tot sociale burgers die vanuit vrijheid hun eigen
leven, en ook dat van anderen, vormgeven
o Belang van ‘totale opvoeding’: een theorie van de opvoeding tot sociale
burgers die in en vanuit vrijheid eigen leven vormgeven
2
,Samenvatting sociale- en culturele pedagogiek
• Diesterweg (1790 – 1866): educatie dient een sociale missie te hebben
(bestrijden van armoede en stimuleren van democratie en gelijkheid)
o Educatie bijdragen tot sociale verbetering
Wil niet zeggen dat hij revolutionaire ideeën predikte om
bestaand sociaal systeem omver te werpen
Educatie moest bijdragen tot Bildung: goed onderwijs dat moest
bijdragen tot de zelfontplooiing van elk mens
o ‘Volksschule’: onderwijs voor het volk is de geijkte weg om iedereen de
kans te geven zichzelf te ontwikkelen, het eigen leven te bepalen en de
eigen situatie te verbeteren volwassenen gingen naar deze school om
vanalles te leren op volwassenniveau
o Pleitte daarnaast ook voor:
Betere positie van de leerkracht
Afschaffing kinderarbeid
Minstens 8 jaar verplicht onderwijs voor iedereen
o MAAR van REVOLUTIE was GEEN sprake:
Vereniging toegankelijk voor iedereen bleef centrale bestuur
toch in handen van bourgeoisie
Diesterweg geloofde in een EVOLUTIE
• Sociale hervormingen geijkte weg om iedereen kans te
geven zich te ontwikkelen, eigen leven te bepalen en te
verbeteren
• In die zien sterk verbondene met volksverheffing
o Begrippen typisch voor die tijd:
Volksontwikkeling
Volksverheffing: verheffen tot meer dan alleen arbeid verwerven,
maar er werd gezegd dat hij niet zo revolutionair was alleen
maar een goed onderwijs en een goede cursus onderwijs moet
een educative functie hebben
• Natorp (1854-1924) peetvader van de sociale pedagogiek
o individu en samenleving zijn altijd op elkaar betrokken en deze
wederzijdse betrokkenheid wordt gevoed door gemeenschapsopvoeding
o opvoeding is altijd sociaal bepaald en gemeenschap wordt pas mogelijk
door opvoeding
o de mens mag niet als een opzichzelf staand individu begrepen worden,
maar als een deel van een gemeenschap
o opvoeding is sociale educatie
we moeten een mens altijd plaatsen binnen een gemeenschap
en op betrokkenheid op anderen
“zonder gemeenschap is er geen opvoeding en zonder
opvoeding is er ook geen gemeenschap!” pedagogiek nodig om
ieder mens te laten ontplooien
• Daarom is opvoeding ALTIJD sociaal bepaald!
• “Sociale pedagogiek IS de pedagogiek en dus geen
onderdeel” de sociale focus moet je als pedagoog leggen
en geen andere!
o Op theoretisch vlak: sociale pedagogiek moest onderzoeken hoe educatie
verbonden was met de sociale condities waairn mensen leven
Centraal: gebrek aan educatieve kansen in de arbeidersklasse
o Praktisch handelen:
Gericht op stimuleren van de gewenste sociale en educatieve
omstandigheden
De mens moet zelf actief de wereld vormgeven en de wereld
maken tot een plaats die de moeite waard is om in te lven
3
, Samenvatting sociale- en culturele pedagogiek
Via sociale pedagogiek sociale kwesties, de gemeenschap en
gemeenschapsleven vorm gegeven worden
Vanaf de jaren ‘60 trachtte men in Duitsland de idee van de sociale pedagogiek als
een zelfstandige academische discipline in ere te herstellen. Een nieuwe generatie
van progressieve sociale pedagogen, zoals Duitsers Mollenhauer en Thiersch, gaven
ideeën van Natorp en Nohl een meer eigentijdse invulling.
• Herman Nohl (1879 - 1960): sociale hulp naar weeskinderen en jeugd (buiten
de sfeer van de familie en de school)
o een educatief proces dat gegrond is in liefde en begrip
o sociale pedagogiek expliciet verbinden met mensen die het niet
gemakkelijk hebben
o belang die Nohl en anderen hechten aan jeugdbewegingen en aan het
belang van het volk zijn allemaal meegenomen uit het Hitler
gedachtengoed
sociale pedagogiek was dus niet iets wat praktijken van deze
pedagogen waren, maar eerder van Hitler (Hitlerjugend,…)
zwarte bladzijde van sociale pedagogiek, want is erg verbonden
geweest met nazisme.
Eerder theoretisch-filosofisch geïnspireerd waren, ook sterk de
banden aan met een sociale en sociologische analyse van de
samenleving.
Keken ze zich niet primair naar onderwijs (of volksonderwijs),
maar dachten vooral na over educatie buiten formele
instellingen.
• Klaus Mollenhauer: Emancipatorische praktijk (1928-1998)
o “De huidige samenleving omvat veel meer invloeden dan het gezin en de
school”
o Pedagogische interventies vertrekken vanuit de leefwereld… de talloze
momenten van ‘deskundigheid’ van de mensen zelf (mensen
demonstreren hoe ze hun eigen leven trachten uit te bouwen en wat ze
hierbij belangrijk achten).
o Opvoeding en emancipatie:
pedagogische interventies dienen zich niet te richten op het
realiseren van institutionele doelstellingen (bedacht door
hulpverleners)
emanciperen van mensen om zelf te denken en handelen
o Dergelijke interventies die vertrekken vanuit de leefwereld van mensen
maken het mogelijk dat kwesties van rechtvaardigheid en gelijkheid naar
voren konden treden. Op die manier kreeg sociaal beleid ‘bottom up’ ook
vorm.
o Pedagogische interventies en sociaal beleid liggen daarom in elkaars
verlengde en sociaal pedagogen dienen zich dan ook te engageren in het
mee vorm geven aan een sociaal beleid
Als pedagoog moet je het beleid mee gaan vormen door vragen
van de mensen
Je staat dicht bij de mensen en je handelt als pedagoog, maar
tegelijkertijd ben je ook een beleidswerker
o De ontwikkeling vd industriële consumptiemaatschappij jaren ‘60
4
Vraag 1: Wat maakt de sociale- en culturele pedagogiek tot een specifieke
pedagogiek
COLLEGE 1: INLEIDING
Sociale en culturele pedagogiek educatieve praktijken op erg diverse plekken voor:
• Kinderen
• Jongeren
• Volwassenen
Sluitende definitie van sociale pedagogiek niet eenvoudig, want sociaal-
pedagogisch landschap kent een enorme diversiteit:
• Theorievorming
• Situering van de sociaal-pedagogische discipline
• Verschillen tss concrete sociaal-pedagogische praktijken
• …
1.1. Grote regionale verschillen
In verschillende Europese landen wordt er zowel onderzoek als onderwijs
georganiseerd rond sociale pedagogiek. Toch is de invulling en situering van sociale
pedagogiek niet dezelfde:
• Groot-Brittannië: sociale pedagogiek lang onbekend (zowel theorie als
praktijk)
o Eind 20ste eeuw – begin 21ste eeuw: interesse in sociale pedagogiek
• Duitsland: lange geschiedenis v theorievorming en praktijk.
o Term pedagogiek: geïntroduceerd door Mager, Diesterweg en Natorp
o Focus: verleggen van het individu naar de relatie tss het individu en
wat zij aanduiden als het sociale
o Na WOII: eerder karakter van sociaal werk
1.2. Een veelsoortige praktijk
Praktijk enorme verscheidenheid:
• Niet gewerkt rond één doelgroep, maar:
o Maatschappelijk kwetsbare groepen: gezinnen in armoede, jongeren in
instelling, vluchtelingen,…
o Algemener opzet: volwassenenonderwijs
o Sommigen vallen onder beleidsdomein welzijn sociaal werk,
kinderopvang, welzijnswerk
o Anderen vallen onder beleidsdomein jeugd en cultuur sociaal-cultureel
volwassenenwerk, jeugdwerk,…
o Nog anderen onder onderwijs en vorming of integratie en inburgering
o In informele of formele organisaties
1.3. Sociale pedagogiek: geen enkelvoudige omschrijving mogelijk
2. Een werkdefinitie: waar staat sociale pedagogiek voor?
Sociale pedagogiek = combinatie van ‘het sociale’ en ‘het pedagogische’. Een
pedagogiek waarin sociale en educatieve interventies gecombineerd worden om
gestalte te geven aan het mens-zijn en het samenleven.
• Verschilt in gerichtheid niet zozeer van orthopedagogiek of onderwijskunde
• Wat haar specifiek maakt: engagement om zich binnen het sociale of
maatschappelijke leven te bewegen
• Vraag: wat moet een zinvolsamenleven inhouden?
1
,Samenvatting sociale- en culturele pedagogiek
o Vanuit een aanname dat de sociale omstandigheden v mensen
beïnvloed worden door educatie
• Richt zich tot groepen en heeft oog voor hoe mensen zich tot elkaar
verhouden
• Gaat uit van diversiteit aan menselijke verhoudingen en groepsverbanden
waarbij elk van deze verhoudingen eigen mogelijkheden tot educatie in zich
draagt
3. Korte geschiedenis: theoretische grondslagen en krijtlijnen
3.1. Geworteld in de Verlichting
Term ‘sociale pedagogiek’
• Voor het eerst gebruikt in de 19de eeuw
• Modern fenomeen
• Wortels in de idealen van de Verlichting
o Gelijkheid
o Vrijheid
o Broederlijkheid
o Nadruk van de rede(lijkheid) en door ideeën v sociale vooruitgang
o Geloof in maakbaarheid van de mens en maatschappij
o Idealen politieke en sociaaleconomische omwentelingen + weerslag in
processen v democratisering
• Anderzijds ook in de industriële revolutie
o Geloof in sociale vooruitgang ingrijpende, radicale overgang ve
traditionele agrarische naar een geïndustrialiseerde en verstedelijkte
maatschappij
o Van kleine, sterk geïntegreerde en uniforme gemeenschappen
samenleving die tegelijk ontzettend breed, complex en gefragmenteerd
was
o Zie ook: analyses van Tönnies en Durkheim
3.2. Een theoretische oorsprong in Duitsland
De theorievorming rond sociale pedagogiek heeft haar wortels in Duitsland. Het
waren de Duitse pedagogen Karl Mager en Adolf Diesterweg die rond 1850 voor het
eerst de term ‘Sozialpädagogik’ hanteerden:
• Mager (1810 – 1858):
o zette sociale pedagogiek af tegen de individuele pedagogiek en tegen
staatspedagogiek
individuele pedagogiek: te grote focus op educatie v individu
staatspedagogiek: tegrote focus op integratie v individu in de
sociale sfeer
o ingezet op aanpassen van het individu
inpassen in bestaande orde
o sociale pedagogiek = theorievorming over de bemiddeling tussen het
‘individuele’ en het ‘sociale’ + steeds transformatie van deze polen
opvoeding tot sociale burgers die vanuit vrijheid hun eigen
leven, en ook dat van anderen, vormgeven
o Belang van ‘totale opvoeding’: een theorie van de opvoeding tot sociale
burgers die in en vanuit vrijheid eigen leven vormgeven
2
,Samenvatting sociale- en culturele pedagogiek
• Diesterweg (1790 – 1866): educatie dient een sociale missie te hebben
(bestrijden van armoede en stimuleren van democratie en gelijkheid)
o Educatie bijdragen tot sociale verbetering
Wil niet zeggen dat hij revolutionaire ideeën predikte om
bestaand sociaal systeem omver te werpen
Educatie moest bijdragen tot Bildung: goed onderwijs dat moest
bijdragen tot de zelfontplooiing van elk mens
o ‘Volksschule’: onderwijs voor het volk is de geijkte weg om iedereen de
kans te geven zichzelf te ontwikkelen, het eigen leven te bepalen en de
eigen situatie te verbeteren volwassenen gingen naar deze school om
vanalles te leren op volwassenniveau
o Pleitte daarnaast ook voor:
Betere positie van de leerkracht
Afschaffing kinderarbeid
Minstens 8 jaar verplicht onderwijs voor iedereen
o MAAR van REVOLUTIE was GEEN sprake:
Vereniging toegankelijk voor iedereen bleef centrale bestuur
toch in handen van bourgeoisie
Diesterweg geloofde in een EVOLUTIE
• Sociale hervormingen geijkte weg om iedereen kans te
geven zich te ontwikkelen, eigen leven te bepalen en te
verbeteren
• In die zien sterk verbondene met volksverheffing
o Begrippen typisch voor die tijd:
Volksontwikkeling
Volksverheffing: verheffen tot meer dan alleen arbeid verwerven,
maar er werd gezegd dat hij niet zo revolutionair was alleen
maar een goed onderwijs en een goede cursus onderwijs moet
een educative functie hebben
• Natorp (1854-1924) peetvader van de sociale pedagogiek
o individu en samenleving zijn altijd op elkaar betrokken en deze
wederzijdse betrokkenheid wordt gevoed door gemeenschapsopvoeding
o opvoeding is altijd sociaal bepaald en gemeenschap wordt pas mogelijk
door opvoeding
o de mens mag niet als een opzichzelf staand individu begrepen worden,
maar als een deel van een gemeenschap
o opvoeding is sociale educatie
we moeten een mens altijd plaatsen binnen een gemeenschap
en op betrokkenheid op anderen
“zonder gemeenschap is er geen opvoeding en zonder
opvoeding is er ook geen gemeenschap!” pedagogiek nodig om
ieder mens te laten ontplooien
• Daarom is opvoeding ALTIJD sociaal bepaald!
• “Sociale pedagogiek IS de pedagogiek en dus geen
onderdeel” de sociale focus moet je als pedagoog leggen
en geen andere!
o Op theoretisch vlak: sociale pedagogiek moest onderzoeken hoe educatie
verbonden was met de sociale condities waairn mensen leven
Centraal: gebrek aan educatieve kansen in de arbeidersklasse
o Praktisch handelen:
Gericht op stimuleren van de gewenste sociale en educatieve
omstandigheden
De mens moet zelf actief de wereld vormgeven en de wereld
maken tot een plaats die de moeite waard is om in te lven
3
, Samenvatting sociale- en culturele pedagogiek
Via sociale pedagogiek sociale kwesties, de gemeenschap en
gemeenschapsleven vorm gegeven worden
Vanaf de jaren ‘60 trachtte men in Duitsland de idee van de sociale pedagogiek als
een zelfstandige academische discipline in ere te herstellen. Een nieuwe generatie
van progressieve sociale pedagogen, zoals Duitsers Mollenhauer en Thiersch, gaven
ideeën van Natorp en Nohl een meer eigentijdse invulling.
• Herman Nohl (1879 - 1960): sociale hulp naar weeskinderen en jeugd (buiten
de sfeer van de familie en de school)
o een educatief proces dat gegrond is in liefde en begrip
o sociale pedagogiek expliciet verbinden met mensen die het niet
gemakkelijk hebben
o belang die Nohl en anderen hechten aan jeugdbewegingen en aan het
belang van het volk zijn allemaal meegenomen uit het Hitler
gedachtengoed
sociale pedagogiek was dus niet iets wat praktijken van deze
pedagogen waren, maar eerder van Hitler (Hitlerjugend,…)
zwarte bladzijde van sociale pedagogiek, want is erg verbonden
geweest met nazisme.
Eerder theoretisch-filosofisch geïnspireerd waren, ook sterk de
banden aan met een sociale en sociologische analyse van de
samenleving.
Keken ze zich niet primair naar onderwijs (of volksonderwijs),
maar dachten vooral na over educatie buiten formele
instellingen.
• Klaus Mollenhauer: Emancipatorische praktijk (1928-1998)
o “De huidige samenleving omvat veel meer invloeden dan het gezin en de
school”
o Pedagogische interventies vertrekken vanuit de leefwereld… de talloze
momenten van ‘deskundigheid’ van de mensen zelf (mensen
demonstreren hoe ze hun eigen leven trachten uit te bouwen en wat ze
hierbij belangrijk achten).
o Opvoeding en emancipatie:
pedagogische interventies dienen zich niet te richten op het
realiseren van institutionele doelstellingen (bedacht door
hulpverleners)
emanciperen van mensen om zelf te denken en handelen
o Dergelijke interventies die vertrekken vanuit de leefwereld van mensen
maken het mogelijk dat kwesties van rechtvaardigheid en gelijkheid naar
voren konden treden. Op die manier kreeg sociaal beleid ‘bottom up’ ook
vorm.
o Pedagogische interventies en sociaal beleid liggen daarom in elkaars
verlengde en sociaal pedagogen dienen zich dan ook te engageren in het
mee vorm geven aan een sociaal beleid
Als pedagoog moet je het beleid mee gaan vormen door vragen
van de mensen
Je staat dicht bij de mensen en je handelt als pedagoog, maar
tegelijkertijd ben je ook een beleidswerker
o De ontwikkeling vd industriële consumptiemaatschappij jaren ‘60
4
