Samenvatting landschap, stad en openbare ruimte
2e bachelor / 2022-2023
Laura Slock
1
,Inhoud
Hoorcollege 1: Dromen, denken en werken aan het ideale landschap, de ideale stad of publieke ruimte ........... 4
Hoorcollege 2: Urban trends in Europa 1800-2000 ....................................................................................................................14
Gastcollege 1: Stedelijke groenruimtes in de 19 de en 20ste eeuw ........................................................................................23
Gastcollege 2: Landschap in kaart .....................................................................................................................................................30
Hoorcollege 3: Fundamenten van het stadsontwerp I ..............................................................................................................35
Hoorcollege 4: Fundamenten van het stadsontwerp II .............................................................................................................41
Hoorcollege 5: De stad vandaag 21e eeuw ....................................................................................................................................44
Hoorcollege 6: ‘Betaalbaar’ wonen ....................................................................................................................................................46
Hoorcollege 7: Erfgoed en herbestemming...................................................................................................................................56
Hoorcollege 8: Publiek opdrachtgeverschap (geen opname) ................................................................................................68
Gastcollege 3: Christian Rapp ..............................................................................................................................................................76
Gastcollege 4: Team Vlaams Bouwmeester ...................................................................................................................................81
Gastcollege 5: Kunst in opdracht in de publieke ruimte ...........................................................................................................84
2
,INTRODUCTIE
Hoorcollege 1: Dromen, denken en werken aan het ideale landschap, de ideale stad of publieke ruimte
Tekst: Utopia
Tekst: De gedroomde stad
Tekst: Over architectuur
DAVOS-verklaring
3
,Hoorcollege 1: Dromen, denken en werken aan het ideale landschap, de
ideale stad of publieke ruimte
De gedroomde stad (tekst)
- Steden ontstaan en groeien spontaan, maar worden ook bewust geschapen. In de loop der tijd hebben
heel wat mensen nagedacht over wat ‘hun’ stad of ‘de’ stad zou moeten zijn. (p.112)
- De geschiedenis van het ontwerpen van ideale steden valt in grote mate samen met het verhaal van
architecten, filosofen en schrijvers die van een nieuwe maatschappij dromen. Vaak gaat dit gepaard met
het verlangen de stad als complex geheel te onderwerpen aan regels en wetten, die tot een gelukkigere
maatschappij moeten leiden’. (p. 112)
- ‘city’ (ENG) en ‘cité’ (FR) > Romeinse ‘civitas’ = het samenkomen van de fysieke ruimte van de stad + de
politieke organisatievorm
Utopische stad
- Utopische stad = Denkbeeldige stad
= Stad gecreëerd met het oog op het grootst mogelijke geluk en grootst mogelijke
harmonie in de sociale samenleving. Vaak gekoppeld aan herstructurering en droom
van wetenschappelijke en maatschappelijke vooruitgang.
- Utopie = droom van een niet te verwezenlijken ideaal (op aarde)
- Mogelijke verwevenheid (maar niet noodzakelijk) met:
Eschatologie: dogmatische, droom van het hiernamaals (ideale beeld in het hiernamaals, religie
speelt belangrijke rol)
Deontologie: geheel van ideeën die richtinggevend zijn voor maatschappelijk handelen (en
ontwerpen) (vb. waarde kader/visie die je als ontwerper meeneemt,
normering/wetteksten/stedelijke reglementen)
Relevantie?
- In welke stad wonen we? Van welke stad dromen we? Welke stad willen we?
- Hoe is onze huidige stad tot stand gekomen? Op basis van welke menselijke idealen in verband met
stedelijkheid, maatschappij en wereldbeeld? En wie komt daarbij wel/niet aan bod (meerstemmigheid)?
- Historische blik helpt om denkkader te vormen en reflectie op te bouwen over de hedendaagse en
toekomstige stad
HISTORISCHE UTOPISCHE STEDELIJKE MODELLEN
Thomas More
- Staatsman en kanselier onder Hendrik VIII
- Utopia (1516)
Visie:
Reactie op socio-economische en politieke wantoestanden
Eigendom en bezit zijn verderfelijk > geen persoonlijk bezit
Gemeenschappelijke voorzieningen > collectieve = belangrijk
Politiek apparaat: resprestatie en parlementaire democratie
Beroep en bedrijvigheid onderhevig aan strenge controle
Gevrijwaarde tijd voor persoonlijke ontwikkeling
Opvoeding en onderwijs zijn prioriteit
(6u werken > verplichte vrije tijd om aan cultuur/onderwijs te doen)
Morfologisch:
Cirkelvormig eiland, opgebouwd uit 54 steden, op een dagreis van elkaar gelegen
Steden volgen hetzelfde patroon als hoofdstad Amaurote
4
,Tommaso Campanella
- Italiaanse monnik (~1600) die in conflict komt met de kerk
- Città del Sole (1616-1636)
Niet vanuit reactie op het politieke maar eerder vanuit nieuwe kennis rond zonnestelsels etc.
Zonnestad als ‘Politiek manifest’ (tegen een bestaande situatie: de kerkelijke macht, staat voor het
rationele (de natuur, zon))
Communistische visie:
- Uitschakelen van particuliere bezit en gelijke verdeling/toegankelijkheid van producten
- Gemeenschap domineert (geen traditionele gezinnen)
- Arbeidsplicht is een erezaak
- Gemeenschap neemt rol van opvoeding over
- Kosmische orde staat centraal
Morfologisch:
- Gebouwd als een heuvel
- Opgebouwd uit 7 concentrische muren (> opgebouwd zoals zonnestelsel)
- Concentrische wallen hebben militaire en educatieve functie (ontworpen door
kunstenaars/pedagogen en worden gebruikt om les te geven en als plaats voor kunst)
- Wooneenheden: gelijkvloers gemeenschappelijke delen, daarboven gaanderijen
- Centraal in plan: stedelijk plein en tempel (publieke functies in centrum)
Johan Valentin Andrea
- Christianopolis (1623)
Vanuit een Lutherse beleving (= religieus perspectief)
Erg gepland (> militaire, sociale controle makkelijker)
Morfologisch
Versterkte stad
‘Gezinswoningen’ gegroepeerd in 4 rondgaande huizenrijen (telkens 3 verdiepingen)
Een centrale as die uitgeeft op een centraal plein met kerk
Zonering via functies (clustering van agrarische bedrijven, industrie, handel,…)
Dromen van een rationele industriële maatschappij
- 18e – 19e eeuw: modellen vetrekken vanuit de economie
- Wat is de nieuwe maatschappij? Hoe gaan we de industriële stad
vormgeven?
- Claude-Nicolas Ledoux (~1775) La ville idéale de Chaux (~1780) >
Stad ontworpen voor de nieuwe mijnontginning > rationeel gepland
met de productie/industrie centraal, arbeidswoningen aan de rand
Ideaalbeeld: economie en industrie zijn de toekomst
Erg controlerend (hiërarchie aanwezig > tegenstelling tot Thomas Moore (iedereen gelijk))
- Toegepast in de praktijk (op kleine schaal)
> Ledoux, Koninklijke zoutwinnerij Arc-et-Senans (1771)
> Bruno Renard, Le Grand Hornu (1815)
- Nadeel: arbeidersconflicten en inname van veel publieke/groene ruimte
5
, Reactie op industriële maatschappij: dromen van een ‘gezonde stad’
- Arturo Soria Y Mata
Lijnstad (= Ciudad Lineal = bandstad) (1882)
Woonfuncties clusteren om bevolkingsdruk in steden te ontlasten
Ideaal: ont-stedelijken stad en verstedelijking platteland
Hoop om kwaliteiten gezonde platteland te combineren met de voordelen van de stad
Resultaat: één enkele gordel die alle Europese steden met elkaar gaat verbinden
Centrale gordel biedt alle mogelijkheden van transport, nutsvoorzieningen, winkels, parken en
publieke gebouwen, waarrond woningen geconcentreerd worden.
Aanzet tot zonneringsdenken
Reactie op industriële maatschappij: dromen van een ‘gezonde & groene stad’
- Garden cities
Tekening van Howard Ebenezer > Vroeger: veel industrie overal, hedendaags:
clustering van industrie, toekomst: meer groen
Ontstaan van concept Garden Cities:
Steden ontlasten en meer kleinere tuinsteden/satellietsteden te
maken die wel gelinkt zijn met de hoofdsteden
Leefbare kleinere steden (het collectieve en gemeenschappelijke moet
beleefd worden)
Tuinsteden of tuindorpen
Oprichting van Garden City Association (°1899) olv Ebenezer
Aanvankelijk ontworpen als ‘groene, zelfvoorzienende steden'
Met beperkte omvang ±32.000 inwoners
Met eigen werkgelegenheid én sociale mix (arbeiders en middenklasse wonen samen)
Toegepast in England (vb. Letchworth Garden City (1903)) door Ebenezer
- Sterk internationaal opgepikt, maar:
Concept slechts deels gerealiseerd in praktijk: later steeds meer geëvolueerd ‘slaapsteden’ of
dormitory suburbs
In realiteit ook beperkte sociale diversiteit
- In België:
Tuinsteden in België in eerste instantie slechts beperkt ontwikkeld via ‘tuinwijken’ tijdens het
interbellum (reactie op woningnood na WOI)
Voorbeelden
- Tuinwijk Klein Rusland Zelzate (1921 door Huib hoste)
- Cité Moderne (1922), Sint-Agatha Berchem (Victor Bourgeois)
- Eduard Van Steenbergen Unitaswijk: 1923, 1923, sterke aandacht voor esthetische en
woonkwaliteiten door doorgedreven maatvoering, kleur- en vormgebruik)
Betaalbaar
Buurtleven kwalitatief vormgeven > gelukkigere en gezondere mensen
6
2e bachelor / 2022-2023
Laura Slock
1
,Inhoud
Hoorcollege 1: Dromen, denken en werken aan het ideale landschap, de ideale stad of publieke ruimte ........... 4
Hoorcollege 2: Urban trends in Europa 1800-2000 ....................................................................................................................14
Gastcollege 1: Stedelijke groenruimtes in de 19 de en 20ste eeuw ........................................................................................23
Gastcollege 2: Landschap in kaart .....................................................................................................................................................30
Hoorcollege 3: Fundamenten van het stadsontwerp I ..............................................................................................................35
Hoorcollege 4: Fundamenten van het stadsontwerp II .............................................................................................................41
Hoorcollege 5: De stad vandaag 21e eeuw ....................................................................................................................................44
Hoorcollege 6: ‘Betaalbaar’ wonen ....................................................................................................................................................46
Hoorcollege 7: Erfgoed en herbestemming...................................................................................................................................56
Hoorcollege 8: Publiek opdrachtgeverschap (geen opname) ................................................................................................68
Gastcollege 3: Christian Rapp ..............................................................................................................................................................76
Gastcollege 4: Team Vlaams Bouwmeester ...................................................................................................................................81
Gastcollege 5: Kunst in opdracht in de publieke ruimte ...........................................................................................................84
2
,INTRODUCTIE
Hoorcollege 1: Dromen, denken en werken aan het ideale landschap, de ideale stad of publieke ruimte
Tekst: Utopia
Tekst: De gedroomde stad
Tekst: Over architectuur
DAVOS-verklaring
3
,Hoorcollege 1: Dromen, denken en werken aan het ideale landschap, de
ideale stad of publieke ruimte
De gedroomde stad (tekst)
- Steden ontstaan en groeien spontaan, maar worden ook bewust geschapen. In de loop der tijd hebben
heel wat mensen nagedacht over wat ‘hun’ stad of ‘de’ stad zou moeten zijn. (p.112)
- De geschiedenis van het ontwerpen van ideale steden valt in grote mate samen met het verhaal van
architecten, filosofen en schrijvers die van een nieuwe maatschappij dromen. Vaak gaat dit gepaard met
het verlangen de stad als complex geheel te onderwerpen aan regels en wetten, die tot een gelukkigere
maatschappij moeten leiden’. (p. 112)
- ‘city’ (ENG) en ‘cité’ (FR) > Romeinse ‘civitas’ = het samenkomen van de fysieke ruimte van de stad + de
politieke organisatievorm
Utopische stad
- Utopische stad = Denkbeeldige stad
= Stad gecreëerd met het oog op het grootst mogelijke geluk en grootst mogelijke
harmonie in de sociale samenleving. Vaak gekoppeld aan herstructurering en droom
van wetenschappelijke en maatschappelijke vooruitgang.
- Utopie = droom van een niet te verwezenlijken ideaal (op aarde)
- Mogelijke verwevenheid (maar niet noodzakelijk) met:
Eschatologie: dogmatische, droom van het hiernamaals (ideale beeld in het hiernamaals, religie
speelt belangrijke rol)
Deontologie: geheel van ideeën die richtinggevend zijn voor maatschappelijk handelen (en
ontwerpen) (vb. waarde kader/visie die je als ontwerper meeneemt,
normering/wetteksten/stedelijke reglementen)
Relevantie?
- In welke stad wonen we? Van welke stad dromen we? Welke stad willen we?
- Hoe is onze huidige stad tot stand gekomen? Op basis van welke menselijke idealen in verband met
stedelijkheid, maatschappij en wereldbeeld? En wie komt daarbij wel/niet aan bod (meerstemmigheid)?
- Historische blik helpt om denkkader te vormen en reflectie op te bouwen over de hedendaagse en
toekomstige stad
HISTORISCHE UTOPISCHE STEDELIJKE MODELLEN
Thomas More
- Staatsman en kanselier onder Hendrik VIII
- Utopia (1516)
Visie:
Reactie op socio-economische en politieke wantoestanden
Eigendom en bezit zijn verderfelijk > geen persoonlijk bezit
Gemeenschappelijke voorzieningen > collectieve = belangrijk
Politiek apparaat: resprestatie en parlementaire democratie
Beroep en bedrijvigheid onderhevig aan strenge controle
Gevrijwaarde tijd voor persoonlijke ontwikkeling
Opvoeding en onderwijs zijn prioriteit
(6u werken > verplichte vrije tijd om aan cultuur/onderwijs te doen)
Morfologisch:
Cirkelvormig eiland, opgebouwd uit 54 steden, op een dagreis van elkaar gelegen
Steden volgen hetzelfde patroon als hoofdstad Amaurote
4
,Tommaso Campanella
- Italiaanse monnik (~1600) die in conflict komt met de kerk
- Città del Sole (1616-1636)
Niet vanuit reactie op het politieke maar eerder vanuit nieuwe kennis rond zonnestelsels etc.
Zonnestad als ‘Politiek manifest’ (tegen een bestaande situatie: de kerkelijke macht, staat voor het
rationele (de natuur, zon))
Communistische visie:
- Uitschakelen van particuliere bezit en gelijke verdeling/toegankelijkheid van producten
- Gemeenschap domineert (geen traditionele gezinnen)
- Arbeidsplicht is een erezaak
- Gemeenschap neemt rol van opvoeding over
- Kosmische orde staat centraal
Morfologisch:
- Gebouwd als een heuvel
- Opgebouwd uit 7 concentrische muren (> opgebouwd zoals zonnestelsel)
- Concentrische wallen hebben militaire en educatieve functie (ontworpen door
kunstenaars/pedagogen en worden gebruikt om les te geven en als plaats voor kunst)
- Wooneenheden: gelijkvloers gemeenschappelijke delen, daarboven gaanderijen
- Centraal in plan: stedelijk plein en tempel (publieke functies in centrum)
Johan Valentin Andrea
- Christianopolis (1623)
Vanuit een Lutherse beleving (= religieus perspectief)
Erg gepland (> militaire, sociale controle makkelijker)
Morfologisch
Versterkte stad
‘Gezinswoningen’ gegroepeerd in 4 rondgaande huizenrijen (telkens 3 verdiepingen)
Een centrale as die uitgeeft op een centraal plein met kerk
Zonering via functies (clustering van agrarische bedrijven, industrie, handel,…)
Dromen van een rationele industriële maatschappij
- 18e – 19e eeuw: modellen vetrekken vanuit de economie
- Wat is de nieuwe maatschappij? Hoe gaan we de industriële stad
vormgeven?
- Claude-Nicolas Ledoux (~1775) La ville idéale de Chaux (~1780) >
Stad ontworpen voor de nieuwe mijnontginning > rationeel gepland
met de productie/industrie centraal, arbeidswoningen aan de rand
Ideaalbeeld: economie en industrie zijn de toekomst
Erg controlerend (hiërarchie aanwezig > tegenstelling tot Thomas Moore (iedereen gelijk))
- Toegepast in de praktijk (op kleine schaal)
> Ledoux, Koninklijke zoutwinnerij Arc-et-Senans (1771)
> Bruno Renard, Le Grand Hornu (1815)
- Nadeel: arbeidersconflicten en inname van veel publieke/groene ruimte
5
, Reactie op industriële maatschappij: dromen van een ‘gezonde stad’
- Arturo Soria Y Mata
Lijnstad (= Ciudad Lineal = bandstad) (1882)
Woonfuncties clusteren om bevolkingsdruk in steden te ontlasten
Ideaal: ont-stedelijken stad en verstedelijking platteland
Hoop om kwaliteiten gezonde platteland te combineren met de voordelen van de stad
Resultaat: één enkele gordel die alle Europese steden met elkaar gaat verbinden
Centrale gordel biedt alle mogelijkheden van transport, nutsvoorzieningen, winkels, parken en
publieke gebouwen, waarrond woningen geconcentreerd worden.
Aanzet tot zonneringsdenken
Reactie op industriële maatschappij: dromen van een ‘gezonde & groene stad’
- Garden cities
Tekening van Howard Ebenezer > Vroeger: veel industrie overal, hedendaags:
clustering van industrie, toekomst: meer groen
Ontstaan van concept Garden Cities:
Steden ontlasten en meer kleinere tuinsteden/satellietsteden te
maken die wel gelinkt zijn met de hoofdsteden
Leefbare kleinere steden (het collectieve en gemeenschappelijke moet
beleefd worden)
Tuinsteden of tuindorpen
Oprichting van Garden City Association (°1899) olv Ebenezer
Aanvankelijk ontworpen als ‘groene, zelfvoorzienende steden'
Met beperkte omvang ±32.000 inwoners
Met eigen werkgelegenheid én sociale mix (arbeiders en middenklasse wonen samen)
Toegepast in England (vb. Letchworth Garden City (1903)) door Ebenezer
- Sterk internationaal opgepikt, maar:
Concept slechts deels gerealiseerd in praktijk: later steeds meer geëvolueerd ‘slaapsteden’ of
dormitory suburbs
In realiteit ook beperkte sociale diversiteit
- In België:
Tuinsteden in België in eerste instantie slechts beperkt ontwikkeld via ‘tuinwijken’ tijdens het
interbellum (reactie op woningnood na WOI)
Voorbeelden
- Tuinwijk Klein Rusland Zelzate (1921 door Huib hoste)
- Cité Moderne (1922), Sint-Agatha Berchem (Victor Bourgeois)
- Eduard Van Steenbergen Unitaswijk: 1923, 1923, sterke aandacht voor esthetische en
woonkwaliteiten door doorgedreven maatvoering, kleur- en vormgebruik)
Betaalbaar
Buurtleven kwalitatief vormgeven > gelukkigere en gezondere mensen
6
