2022-2023
Rhea Mertes
Sociaal-economische geschiedenis
Inleiding............................................................................................................................................2
Wat is sociaal-economische geschiedenis?........................................................................................2
Verwante thema’s..............................................................................................................................4
Les 1: neolithische revolutie..............................................................................................................4
1. Jagers-verzamelaars.......................................................................................................................4
2. sociale organisatie?........................................................................................................................5
3. Neolithische revolutie (Vanhaute)..................................................................................................6
4. Ecologische gevolgen (Ponting)......................................................................................................8
5. Conclusies.......................................................................................................................................9
les 2: overlevingsstrategieën van peasants.......................................................................................9
1. Peasants..........................................................................................................................................9
2. Crisis = misoogst...........................................................................................................................10
3. Gallant – Crisis and response........................................................................................................10
4. Conclusies.....................................................................................................................................13
Les 3: De moral economy van peasants?.........................................................................................14
1. Peasant economics?.....................................................................................................................14
2. Marginale productiviteit van arbeid.............................................................................................14
3. The moral economy of the peasant: rebellion and subsistence in SE Asia (1976) – James Scott..16
Les 4: horigen en markten...............................................................................................................20
1. The peasant economy revisited....................................................................................................20
2. the economic world of the bohemian serf - Oglivie.......................................................................21
Les 5: proletarisering en income pooling.........................................................................................26
1. Proletarisering..............................................................................................................................26
2. Commons......................................................................................................................................27
3. Enclosures: privatisering van gemene gronden............................................................................28
4. Enclosures, common rights and women - Humphries...................................................................28
Les 6: Armenzorg en sociaal beleid..................................................................................................32
1. Proletarisering en armenzorg.......................................................................................................32
2. Waarom is zorg nodig?.................................................................................................................32
3. welke wijzigingen in armenbeleid?...............................................................................................32
4. hoe ziet armenzorg eruit?.............................................................................................................33
4. Wie bepaalt beleid? Wie wordt bedeeld?....................................................................................33
5. Gevolgen?.....................................................................................................................................34
1
, 2022-2023
Rhea Mertes
6. logic of charity – Van Leeuwen.....................................................................................................34
Les 7: publieke zorg, reciprociteitsnetwerken en hongersnood.......................................................36
1. theoretisch kader: famines as community crises..........................................................................37
2. Collectieve opvangstrategieën......................................................................................................37
3. Flemish peasantry.........................................................................................................................38
4. De crises van 1740 en 1845..........................................................................................................39
5. public actor interventions: de rol van publieke overheden...........................................................40
6. Risicomanagement in lokale gemeenschappen............................................................................41
7. Conclusie......................................................................................................................................41
Les 8: verzet en collectieve actie in de pre-industriële periode - gezellenverenigingen...................42
1. Situering van de tekst...................................................................................................................42
2. structuur van de tekst...................................................................................................................42
Les 9: verzet en collectieve actie in de hedendaagse periode..........................................................47
1. Introduction - Marcel van der Linden............................................................................................47
Les 10: sociale verzekering in historisch perspectief........................................................................51
1. Sociale zekerheid in historisch perspectief - Lis & Vanthemsche...................................................51
Inleiding
Wat is sociaal-economische geschiedenis?
Sociaal-economische geschiedenis bestudeert de interactie en verbanden tussen sociale relaties en
economie -> hoe de manier waarop bezit wordt georganiseerd een invloed heeft op hoe samenleving
georganiseerd wordt
In lange-termijn perspectief: complexe relatie tussen interacties heeft zich in de geschiedenis
op verschillende manieren ontwikkeld -> staat centraal
+ aandacht voor andere sociale wetenschappen
Centrale leidraad: hoe hebben mensen doorheen de geschiedenis getracht hun bestaansbasis veilig
te stellen?
Nood om bestaansbasis veilig te stellen is altijd al aanwezig, we hebben een drang tot
overleven -> manier waarop is variabel in geschiedenis dus we gaan de evolutie bekijken
Bestaansbasis: basis waarop je aan uw basisnoodzakelijkheden geraakt om te overleven
-> onze bestaansbasis: inkomsten uit loonarbeid, afhankelijk zijn van anderen,
werkloosheidsuitkering, opvangcentra, parochies, pensioenen, …
Zelfvoorziening vroeger ook, maar is nu zeer moeilijk dus we verkopen arbeid en kopen
daarmee eten
2
, 2022-2023
Rhea Mertes
De mogelijkheden om inkomsten te verwerven (bestaansbasis) hangen af van de
samenleving waarin je je bevindt (context!)
3 concepten:
1. Kwetsbaarheid
= de mate waarin een bestaansbasis blootgesteld is aan risico’s
Elke bestaansbasis heeft risico’s, maar die verschillen -> kan ervoor zorgen dat je niet genoeg
middelen verwerft om te overleven
Bv. verlies van een job/ontslag, inflatie/energieprijzen, ziekte/niet in staat zijn, oorlog,
marktprijzen voor boeren
- Maatschappelijke kwetsbaarheid: samenleving die gevoelig is aan risico’s bv.
natuurrampen
- Persoonlijke kwetsbaarheid: ongelijke risico’s binnen een samenleving
Als we begrijpen hoe en waarom kwetsbaarheid evolueert, krijgen we inzicht in hoe sociaa-
economische veranderingsprocessen zorgden voor verschuivingen in bestaansbasis
2. Veerkracht
= feit dat mensen hun kwetsbaarheid niet lijdzaam ondergaan, trachten de risico’s te
beperken door strategieën te ontwikkelen
- Preventieve strategieën: voorkomen risico’s
o Bv. ziekteverzekering, sparen, vakbonden, keuze van studies
o Bij boeren: keuze van gebied, surplus als buffer, verschillende gewassen
- Responsstrategieën: wanneer een crisis zich voordoet
o Bv. besparen op energiekosten, migratie,
Vorm van verzekering: belang van uitbouw van sociale relaties waarop je kan terugvallen in
crisis bv. beroep doen op familie/vrienden -> zorgt voor reciprociteit want mensen hebben
ruimer verband dan individu nodig om te overleven in crisis
Reciprociteit: wederkerigheid, “als ik iets voor jou doe, doe jij iets voor mij”, hulp geven
omdat je erop vertrouwt dat de ander dat ook voor jou zou doen
- Horizontale sociale reciprociteit: mensen die zich op de sociale ladder op
hetzelfde niveau bevinden
o Probleem: mensen hebben dezelfde economische situatie in crisis dus
kunnen zelf niet helpen
- Verticale reciprociteit: relaties met mensen op een andere sociale positie bv. rijk
o Probleem: afhankelijkheid van hogere persoon, die helpt niet voor niets
bv. schuldslavernij
Bijzondere vorm: publieke (zorg)voorzieningen want vervullen deel van sociale relaties maar
zijn heel eigen aan historische context
3. Weerbaarheid
= mate waarin mensen bij het ontwikkelen van bestaansstrategieën bestaande
machtsverhoudingen willen veranderen (want ze zien dit als een oorzaak van hun bestaan)
3
, 2022-2023
Rhea Mertes
- Microschaal: in een gezin bv. tussen man en vrouw
o Bv. bij veel hongersnoden ligt sterfte bij vrouwen hoger dan bij mannen
-> prioriteit van wie onderhouden wordt
- Macroschaal: samenleving bv. boerenopstand voor het veranderen van
landeigendom
Verzet is geen vanzelfsprekendheid in de geschiedenis
Idee dat als de situatie slecht genoeg is, mensen wel in verzet zullen komen is fout!
-> er moet aan veel voorwaarden voldaan worden
Hoe ziet verzet eruit? Er zijn zichtbare en onzichtbare vormen (weapons of the weak)
Belang van morele normen (moral economy): manier om te benadrukken dat verzet
gereguleerd wordt door economische normen van wat aanvaardbaar geacht wordt =
eigen aan de samenleving
Verwante thema’s
Verband tussen sociaal-economische, politieke en culturele veranderingsprocessen?
Structure vs. Agency: in hoeverre zijn mensen bepaald door de maatschappelijke structuur
waarin ze zich situeren? Hoeveel ruimte is er dan voor de menselijke agency?
Homo economicus: is het idee van de rationeel economische mens transponeerbaar op alle
mensen?
Moral economy: is economisch gedrag ingebed in de samenleving?
Les 1: neolithische revolutie
1. Jagers-verzamelaars
Jagen-verzamelen is voor het grootste deel van de geschiedenis de bestaansbasis van de mens (tot
10 000 j geleden)
= plukken/jagen wat voorhanden is i.p.v. zelf te produceren
Waar beginnen we met menselijke geschiedenis? Meerdere mogelijkheden afhankelijk van de
interpretatie van evolutie van menselijke soorten
Is een periode waar we weinig van weten, dus moeilijk om zicht op te krijgen -> welke bronnen en
onderzoeksmethoden zijn er?
- Menselijke resten bv. botresten en skeletten -> leeftijd, grootte, ziektes, geslacht
- Sites: bouwwerken, werktuigen, materiaalresten
- Plantensoorten -> welk voedsel was aanwezig?
- Antropologie: etnologische studie van jagers-verzamelaars vandaag gebruiken als inkijk
voor levenswijze in prehistorie
o Hoe sociale levensvormen eruit hebben gezien in allervroegste vorm want analogie
met mensaap
! beperkingen:
- Soms moeten we sprongen van 100 000 jaar maken om informatie te kunnen vinden van
een site
4
Rhea Mertes
Sociaal-economische geschiedenis
Inleiding............................................................................................................................................2
Wat is sociaal-economische geschiedenis?........................................................................................2
Verwante thema’s..............................................................................................................................4
Les 1: neolithische revolutie..............................................................................................................4
1. Jagers-verzamelaars.......................................................................................................................4
2. sociale organisatie?........................................................................................................................5
3. Neolithische revolutie (Vanhaute)..................................................................................................6
4. Ecologische gevolgen (Ponting)......................................................................................................8
5. Conclusies.......................................................................................................................................9
les 2: overlevingsstrategieën van peasants.......................................................................................9
1. Peasants..........................................................................................................................................9
2. Crisis = misoogst...........................................................................................................................10
3. Gallant – Crisis and response........................................................................................................10
4. Conclusies.....................................................................................................................................13
Les 3: De moral economy van peasants?.........................................................................................14
1. Peasant economics?.....................................................................................................................14
2. Marginale productiviteit van arbeid.............................................................................................14
3. The moral economy of the peasant: rebellion and subsistence in SE Asia (1976) – James Scott..16
Les 4: horigen en markten...............................................................................................................20
1. The peasant economy revisited....................................................................................................20
2. the economic world of the bohemian serf - Oglivie.......................................................................21
Les 5: proletarisering en income pooling.........................................................................................26
1. Proletarisering..............................................................................................................................26
2. Commons......................................................................................................................................27
3. Enclosures: privatisering van gemene gronden............................................................................28
4. Enclosures, common rights and women - Humphries...................................................................28
Les 6: Armenzorg en sociaal beleid..................................................................................................32
1. Proletarisering en armenzorg.......................................................................................................32
2. Waarom is zorg nodig?.................................................................................................................32
3. welke wijzigingen in armenbeleid?...............................................................................................32
4. hoe ziet armenzorg eruit?.............................................................................................................33
4. Wie bepaalt beleid? Wie wordt bedeeld?....................................................................................33
5. Gevolgen?.....................................................................................................................................34
1
, 2022-2023
Rhea Mertes
6. logic of charity – Van Leeuwen.....................................................................................................34
Les 7: publieke zorg, reciprociteitsnetwerken en hongersnood.......................................................36
1. theoretisch kader: famines as community crises..........................................................................37
2. Collectieve opvangstrategieën......................................................................................................37
3. Flemish peasantry.........................................................................................................................38
4. De crises van 1740 en 1845..........................................................................................................39
5. public actor interventions: de rol van publieke overheden...........................................................40
6. Risicomanagement in lokale gemeenschappen............................................................................41
7. Conclusie......................................................................................................................................41
Les 8: verzet en collectieve actie in de pre-industriële periode - gezellenverenigingen...................42
1. Situering van de tekst...................................................................................................................42
2. structuur van de tekst...................................................................................................................42
Les 9: verzet en collectieve actie in de hedendaagse periode..........................................................47
1. Introduction - Marcel van der Linden............................................................................................47
Les 10: sociale verzekering in historisch perspectief........................................................................51
1. Sociale zekerheid in historisch perspectief - Lis & Vanthemsche...................................................51
Inleiding
Wat is sociaal-economische geschiedenis?
Sociaal-economische geschiedenis bestudeert de interactie en verbanden tussen sociale relaties en
economie -> hoe de manier waarop bezit wordt georganiseerd een invloed heeft op hoe samenleving
georganiseerd wordt
In lange-termijn perspectief: complexe relatie tussen interacties heeft zich in de geschiedenis
op verschillende manieren ontwikkeld -> staat centraal
+ aandacht voor andere sociale wetenschappen
Centrale leidraad: hoe hebben mensen doorheen de geschiedenis getracht hun bestaansbasis veilig
te stellen?
Nood om bestaansbasis veilig te stellen is altijd al aanwezig, we hebben een drang tot
overleven -> manier waarop is variabel in geschiedenis dus we gaan de evolutie bekijken
Bestaansbasis: basis waarop je aan uw basisnoodzakelijkheden geraakt om te overleven
-> onze bestaansbasis: inkomsten uit loonarbeid, afhankelijk zijn van anderen,
werkloosheidsuitkering, opvangcentra, parochies, pensioenen, …
Zelfvoorziening vroeger ook, maar is nu zeer moeilijk dus we verkopen arbeid en kopen
daarmee eten
2
, 2022-2023
Rhea Mertes
De mogelijkheden om inkomsten te verwerven (bestaansbasis) hangen af van de
samenleving waarin je je bevindt (context!)
3 concepten:
1. Kwetsbaarheid
= de mate waarin een bestaansbasis blootgesteld is aan risico’s
Elke bestaansbasis heeft risico’s, maar die verschillen -> kan ervoor zorgen dat je niet genoeg
middelen verwerft om te overleven
Bv. verlies van een job/ontslag, inflatie/energieprijzen, ziekte/niet in staat zijn, oorlog,
marktprijzen voor boeren
- Maatschappelijke kwetsbaarheid: samenleving die gevoelig is aan risico’s bv.
natuurrampen
- Persoonlijke kwetsbaarheid: ongelijke risico’s binnen een samenleving
Als we begrijpen hoe en waarom kwetsbaarheid evolueert, krijgen we inzicht in hoe sociaa-
economische veranderingsprocessen zorgden voor verschuivingen in bestaansbasis
2. Veerkracht
= feit dat mensen hun kwetsbaarheid niet lijdzaam ondergaan, trachten de risico’s te
beperken door strategieën te ontwikkelen
- Preventieve strategieën: voorkomen risico’s
o Bv. ziekteverzekering, sparen, vakbonden, keuze van studies
o Bij boeren: keuze van gebied, surplus als buffer, verschillende gewassen
- Responsstrategieën: wanneer een crisis zich voordoet
o Bv. besparen op energiekosten, migratie,
Vorm van verzekering: belang van uitbouw van sociale relaties waarop je kan terugvallen in
crisis bv. beroep doen op familie/vrienden -> zorgt voor reciprociteit want mensen hebben
ruimer verband dan individu nodig om te overleven in crisis
Reciprociteit: wederkerigheid, “als ik iets voor jou doe, doe jij iets voor mij”, hulp geven
omdat je erop vertrouwt dat de ander dat ook voor jou zou doen
- Horizontale sociale reciprociteit: mensen die zich op de sociale ladder op
hetzelfde niveau bevinden
o Probleem: mensen hebben dezelfde economische situatie in crisis dus
kunnen zelf niet helpen
- Verticale reciprociteit: relaties met mensen op een andere sociale positie bv. rijk
o Probleem: afhankelijkheid van hogere persoon, die helpt niet voor niets
bv. schuldslavernij
Bijzondere vorm: publieke (zorg)voorzieningen want vervullen deel van sociale relaties maar
zijn heel eigen aan historische context
3. Weerbaarheid
= mate waarin mensen bij het ontwikkelen van bestaansstrategieën bestaande
machtsverhoudingen willen veranderen (want ze zien dit als een oorzaak van hun bestaan)
3
, 2022-2023
Rhea Mertes
- Microschaal: in een gezin bv. tussen man en vrouw
o Bv. bij veel hongersnoden ligt sterfte bij vrouwen hoger dan bij mannen
-> prioriteit van wie onderhouden wordt
- Macroschaal: samenleving bv. boerenopstand voor het veranderen van
landeigendom
Verzet is geen vanzelfsprekendheid in de geschiedenis
Idee dat als de situatie slecht genoeg is, mensen wel in verzet zullen komen is fout!
-> er moet aan veel voorwaarden voldaan worden
Hoe ziet verzet eruit? Er zijn zichtbare en onzichtbare vormen (weapons of the weak)
Belang van morele normen (moral economy): manier om te benadrukken dat verzet
gereguleerd wordt door economische normen van wat aanvaardbaar geacht wordt =
eigen aan de samenleving
Verwante thema’s
Verband tussen sociaal-economische, politieke en culturele veranderingsprocessen?
Structure vs. Agency: in hoeverre zijn mensen bepaald door de maatschappelijke structuur
waarin ze zich situeren? Hoeveel ruimte is er dan voor de menselijke agency?
Homo economicus: is het idee van de rationeel economische mens transponeerbaar op alle
mensen?
Moral economy: is economisch gedrag ingebed in de samenleving?
Les 1: neolithische revolutie
1. Jagers-verzamelaars
Jagen-verzamelen is voor het grootste deel van de geschiedenis de bestaansbasis van de mens (tot
10 000 j geleden)
= plukken/jagen wat voorhanden is i.p.v. zelf te produceren
Waar beginnen we met menselijke geschiedenis? Meerdere mogelijkheden afhankelijk van de
interpretatie van evolutie van menselijke soorten
Is een periode waar we weinig van weten, dus moeilijk om zicht op te krijgen -> welke bronnen en
onderzoeksmethoden zijn er?
- Menselijke resten bv. botresten en skeletten -> leeftijd, grootte, ziektes, geslacht
- Sites: bouwwerken, werktuigen, materiaalresten
- Plantensoorten -> welk voedsel was aanwezig?
- Antropologie: etnologische studie van jagers-verzamelaars vandaag gebruiken als inkijk
voor levenswijze in prehistorie
o Hoe sociale levensvormen eruit hebben gezien in allervroegste vorm want analogie
met mensaap
! beperkingen:
- Soms moeten we sprongen van 100 000 jaar maken om informatie te kunnen vinden van
een site
4
