DEEL 1: DE ONTWIKKELING VAN HET KIND
H1: Een inleiding in de ontwikkeling van het kind
De omstandigheden waarin kinderen opgroeien kan bij ieder verschillend zij toch vertonen de globale
ontwikkelingslijnen van alle kinderen gelijkenissen.
Ontwikkelingsdeskundigen zijn geïnteresseerd in de groei en de veranderingen die een kind in zijn
jeugd en zijn adolescentie doormaakt. Ze kijken op allerlei manieren naar hoe ons gedrag wordt
beïnvloed door de biologische erfenis van onze ouders en door de omgeving waarin we leven.
In dit hoofdstuk oriënteren we ons op het vakgebied van de ontwikkelingspsychologie.
1.1 Een oriëntatie op de ontwikkelingspsychologie
Ontwikkelingspsychologie is de wetenschappelijke studie naar patronen van groei, verandering en
stabiliteit vanaf de conceptie tot aan de ouderdom. Onderzoekers houden zich het meest bezig met
de periode van geboorte tot adolescentie, daarin volgen veranderingen elkaar het snelst op.
Net zoals andere wetenschappers stellen deze onderzoekers hypotheses over de aard en het verloop
van de menselijke ontwikkeling. Ze formuleren theorieën en gebruiken wetenschappelijke
technieken om de juistheid van die theorieën systematisch aan te tonen. Alle
ontwikkelingspsychologen beschouwen ontwikkeling als een continu proces.
Ontwikkelingspsychologen houden zich met uiteenlopende onderwerpen bezig, ze specialiseren zich
meestal in een thema of leeftijdscategorie.
Thematische gebieden binnen de ontwikkelingspsychologie:
- Fysieke ontwikkeling: ontwikkeling die betrekking heeft op de fysieke opbouw van het
lichaam, zoals de hersenen, het zenuwstelsel, de spieren, de zintuigen en de behoefte aan
eten, drinken en slaap
- Cognitieve ontwikkeling: ontwikkeling die betrekking heeft op de manier waarop het gedrag
van mensen wordt beïnvloed door groei en verandering in de eigenschappen die de ene
persoon van de andere onderscheiden
- Sociale ontwikkeling: kijkt naar de manier waarop de interacties van mensen en hun sociale
relaties in de loop van hun leven groeien, veranderen en stabiel blijven
- Persoonlijkheidsontwikkeling: kijkt naar stabiliteit en verandering in de eigenschappen die de
ene persoon van de andere onderscheiden (karakter, persoonlijkheid, sociaal-emotionele
ontwikkeling, invloed van sociale relaties op (inter)persoonlijk gedrag)
Leeftijdsgroepen & individuele verschillen:
- De prenatale periode (de periode van conceptie tot geboorte)
- De baby- en peutertijd (van geboorte tot drie jaar)
- De kleutertijd (van drie jaar tot zes jaar)
- De schooltijd (van zes jaar tot twaalf jaar)
- De adolescentie (van twaalf tot twintig jaar)
soms wordt de adolescentie ook opgesplitst in 2 periodes: de adolescentie (12-17/18 jaar)
en opkomende volwassenheid (18-25 jaar)
1
, Deze leeftijdsgroepen en perioden zijn sociale constructies. Een sociale constructie is een idee
over de realiteit dat weliswaar breed geaccepteerd is, maar afhangt van de maatschappij en de
cultuur op een bepaald moment.
Sommige perioden hebben een duidelijk afgebakende grens (babytijd begint bij geboorte,
kleutertijd eindigt als kind naar basisschool gaat). De overgang tussen schooltijd en adolescentie
is niet zo afgebakend, dat komt omdat deze grens gebaseerd is op een biologische verandering
(het begin van het seksuele rijpingsproces).
De tijdstippen waarop gebeurtenissen zich in het leven van mensen voltrekken, kunnen
aanzienlijk variëren. Dat heeft deels een biologische oorzaak: de ene mens is sneller volgroeid
dan de andere. Ook omgevingsfactoren spelen een belangrijke rol.
Ook cultuur heeft in belangrijke rol in de overgang van perioden.
Als ontwikkelingspsychologen het over leeftijdsgroepen hebben, is het dus belangrijk om te
weten dat zij het over gemiddelden hebben.
De invloed van cohorten op ontwikkeling: ontwikkelen in een sociale wereld
Ieder mens behoort tot een specifieke cohort: een groep mensen die rond dezelfde tijd op dezelfde
plek geboren is. Lidmaatschap hiervan onderwerpt mensen aan invloeden die betrekking hebben op
verschillende gebeurtenissen. Mensen die tot een cohort behoren zijn onderhevig aan bepaalde
normatieve gebeurtenissen. Dat zijn gebeurtenissen die zich voor de meeste individuen in een groep
op dezelfde manier voltrekken. Bv. historische gebeurtenissen, leeftijdsgebonden gebeurtenissen en
socio-culturele gebeurtenissen.
Cohorteffecten treden bv. op als gevolg van een normatieve invloeden. Dit zijn biologische invloeden
en omgevingsinvloeden die verbonden zijn aan een specifiek historisch moment.
Leeftijdsgebonden invloeden zijn biologische invloeden en omgevingsinvloeden die gelijk zijn voor
mensen in een bepaalde leeftijdsgroep, ongeacht waar of wanneer ze opgroeien.
Ontwikkeling wordt ook bepaald door normatieve invloeden: invloeden die leiden tot conformiteit
omdat men de gevolgen van afwijkend gedrag vreest (bv. sociale klasse, etnische afkomst).
Tenslotte hebben ook niet-normatieve gebeurtenissen invloed op de ontwikkeling, dit zijn
gebeurtenissen die plaatsvinden in het leven van een specifiek persoon op een tijdstip dat zulke
gebeurtenissen de meeste andere mensen niet overkomen.
1.2 Kinderen: verleden, heden en toekomst
Vroege denkbeelden
Volgens Philippe Ariès werden kinderen vroeger als miniatuurvolwassenen gezien omdat ze zich
kleedde als volwassenen en omdat ze geen speciale behandeling kregen. Deze stelling is misschien
overdreven maar toch betekende de kindertijd iets heel anders dan tegenwoordig.
De eerste geschriften waarin kinderen methodisch werden bestudeerd waren babybiografieën.
Ouders probeerden de groei van het kind bij te houden door fysieke en taalkundige mijlpalen van het
kind vast te leggen. Pas bij Charles Darwin kreeg de observatie van kinderen een meer systematisch
karakter. De babybiografieën kregen een wetenschappelijk karakter toen Darwin er een schreef over
het eerste levensjaar van zijn zoon.
Andere trends hielpen ook bij een snelle vooruitgang: mechanisme achter verwekking kinderen,
mysteries van erfelijkheid ontrafelen…
2
H1: Een inleiding in de ontwikkeling van het kind
De omstandigheden waarin kinderen opgroeien kan bij ieder verschillend zij toch vertonen de globale
ontwikkelingslijnen van alle kinderen gelijkenissen.
Ontwikkelingsdeskundigen zijn geïnteresseerd in de groei en de veranderingen die een kind in zijn
jeugd en zijn adolescentie doormaakt. Ze kijken op allerlei manieren naar hoe ons gedrag wordt
beïnvloed door de biologische erfenis van onze ouders en door de omgeving waarin we leven.
In dit hoofdstuk oriënteren we ons op het vakgebied van de ontwikkelingspsychologie.
1.1 Een oriëntatie op de ontwikkelingspsychologie
Ontwikkelingspsychologie is de wetenschappelijke studie naar patronen van groei, verandering en
stabiliteit vanaf de conceptie tot aan de ouderdom. Onderzoekers houden zich het meest bezig met
de periode van geboorte tot adolescentie, daarin volgen veranderingen elkaar het snelst op.
Net zoals andere wetenschappers stellen deze onderzoekers hypotheses over de aard en het verloop
van de menselijke ontwikkeling. Ze formuleren theorieën en gebruiken wetenschappelijke
technieken om de juistheid van die theorieën systematisch aan te tonen. Alle
ontwikkelingspsychologen beschouwen ontwikkeling als een continu proces.
Ontwikkelingspsychologen houden zich met uiteenlopende onderwerpen bezig, ze specialiseren zich
meestal in een thema of leeftijdscategorie.
Thematische gebieden binnen de ontwikkelingspsychologie:
- Fysieke ontwikkeling: ontwikkeling die betrekking heeft op de fysieke opbouw van het
lichaam, zoals de hersenen, het zenuwstelsel, de spieren, de zintuigen en de behoefte aan
eten, drinken en slaap
- Cognitieve ontwikkeling: ontwikkeling die betrekking heeft op de manier waarop het gedrag
van mensen wordt beïnvloed door groei en verandering in de eigenschappen die de ene
persoon van de andere onderscheiden
- Sociale ontwikkeling: kijkt naar de manier waarop de interacties van mensen en hun sociale
relaties in de loop van hun leven groeien, veranderen en stabiel blijven
- Persoonlijkheidsontwikkeling: kijkt naar stabiliteit en verandering in de eigenschappen die de
ene persoon van de andere onderscheiden (karakter, persoonlijkheid, sociaal-emotionele
ontwikkeling, invloed van sociale relaties op (inter)persoonlijk gedrag)
Leeftijdsgroepen & individuele verschillen:
- De prenatale periode (de periode van conceptie tot geboorte)
- De baby- en peutertijd (van geboorte tot drie jaar)
- De kleutertijd (van drie jaar tot zes jaar)
- De schooltijd (van zes jaar tot twaalf jaar)
- De adolescentie (van twaalf tot twintig jaar)
soms wordt de adolescentie ook opgesplitst in 2 periodes: de adolescentie (12-17/18 jaar)
en opkomende volwassenheid (18-25 jaar)
1
, Deze leeftijdsgroepen en perioden zijn sociale constructies. Een sociale constructie is een idee
over de realiteit dat weliswaar breed geaccepteerd is, maar afhangt van de maatschappij en de
cultuur op een bepaald moment.
Sommige perioden hebben een duidelijk afgebakende grens (babytijd begint bij geboorte,
kleutertijd eindigt als kind naar basisschool gaat). De overgang tussen schooltijd en adolescentie
is niet zo afgebakend, dat komt omdat deze grens gebaseerd is op een biologische verandering
(het begin van het seksuele rijpingsproces).
De tijdstippen waarop gebeurtenissen zich in het leven van mensen voltrekken, kunnen
aanzienlijk variëren. Dat heeft deels een biologische oorzaak: de ene mens is sneller volgroeid
dan de andere. Ook omgevingsfactoren spelen een belangrijke rol.
Ook cultuur heeft in belangrijke rol in de overgang van perioden.
Als ontwikkelingspsychologen het over leeftijdsgroepen hebben, is het dus belangrijk om te
weten dat zij het over gemiddelden hebben.
De invloed van cohorten op ontwikkeling: ontwikkelen in een sociale wereld
Ieder mens behoort tot een specifieke cohort: een groep mensen die rond dezelfde tijd op dezelfde
plek geboren is. Lidmaatschap hiervan onderwerpt mensen aan invloeden die betrekking hebben op
verschillende gebeurtenissen. Mensen die tot een cohort behoren zijn onderhevig aan bepaalde
normatieve gebeurtenissen. Dat zijn gebeurtenissen die zich voor de meeste individuen in een groep
op dezelfde manier voltrekken. Bv. historische gebeurtenissen, leeftijdsgebonden gebeurtenissen en
socio-culturele gebeurtenissen.
Cohorteffecten treden bv. op als gevolg van een normatieve invloeden. Dit zijn biologische invloeden
en omgevingsinvloeden die verbonden zijn aan een specifiek historisch moment.
Leeftijdsgebonden invloeden zijn biologische invloeden en omgevingsinvloeden die gelijk zijn voor
mensen in een bepaalde leeftijdsgroep, ongeacht waar of wanneer ze opgroeien.
Ontwikkeling wordt ook bepaald door normatieve invloeden: invloeden die leiden tot conformiteit
omdat men de gevolgen van afwijkend gedrag vreest (bv. sociale klasse, etnische afkomst).
Tenslotte hebben ook niet-normatieve gebeurtenissen invloed op de ontwikkeling, dit zijn
gebeurtenissen die plaatsvinden in het leven van een specifiek persoon op een tijdstip dat zulke
gebeurtenissen de meeste andere mensen niet overkomen.
1.2 Kinderen: verleden, heden en toekomst
Vroege denkbeelden
Volgens Philippe Ariès werden kinderen vroeger als miniatuurvolwassenen gezien omdat ze zich
kleedde als volwassenen en omdat ze geen speciale behandeling kregen. Deze stelling is misschien
overdreven maar toch betekende de kindertijd iets heel anders dan tegenwoordig.
De eerste geschriften waarin kinderen methodisch werden bestudeerd waren babybiografieën.
Ouders probeerden de groei van het kind bij te houden door fysieke en taalkundige mijlpalen van het
kind vast te leggen. Pas bij Charles Darwin kreeg de observatie van kinderen een meer systematisch
karakter. De babybiografieën kregen een wetenschappelijk karakter toen Darwin er een schreef over
het eerste levensjaar van zijn zoon.
Andere trends hielpen ook bij een snelle vooruitgang: mechanisme achter verwekking kinderen,
mysteries van erfelijkheid ontrafelen…
2
