Samenvatting: inleiding tot psychologie
Inleiding.......................................................................................................................................3
1 Homo Sapiens: een veelzijdig studieonderwerp........................................................................5
1.1 Inleiding..................................................................................................................................................5
1.2 Wie is de homo sapiens?........................................................................................................................5
1.3 Het ontstaan van de wetenschappelijke psychologie.............................................................................5
1.4 Waarom psychologie voor economen?..................................................................................................7
2 De wetenschappelijke methode................................................................................................8
2.1 Eigenschappen van de wetenschap........................................................................................................8
2.2 De wetenschappelijke methode – theorievorming.................................................................................8
2.3 Praktische stappen in het verrichten van wetenschappelijk onderzoek...............................................10
2.4 Beschrijvend vs. Experimenteel onderzoek..........................................................................................11
2.5 Belang van statistiek in de gedragswetenschappen..............................................................................15
2.6 Regressie naar het gemiddelde.............................................................................................................15
3 Evolutie en gedrag...................................................................................................................16
3.1 Kenmerken van natuurlijke selectie......................................................................................................16
3.2 De sociale hersenen hypothese............................................................................................................18
3.3 Gedragsgenetica...................................................................................................................................20
4 De biologische basis voor het gedrag: neurowetenschappen...................................................22
4.1 Inleiding: het brein................................................................................................................................22
4.2 Werking van het zenuwstelsel..............................................................................................................22
4.3 Neurotransmitters................................................................................................................................24
4.4 Organisatie van het zenuwstelstel........................................................................................................25
4.5 De autonomie van de hersenen............................................................................................................26
4.6 Neuro-economie...................................................................................................................................28
5 Bewustzijn...............................................................................................................................29
1
, 5.1 Bewustzijnstoestanden.........................................................................................................................30
5.2 Psychologische eigenschappen van bewustzijn....................................................................................31
5.3 Sensatie en perceptie...........................................................................................................................33
5.4 Is het bewust zijn sturend?...................................................................................................................35
5.5 Als het bewustzijn niet sturend is, wat doet het dan wel?...................................................................37
6 Emoties...................................................................................................................................38
6.1 Historisch overzicht..............................................................................................................................39
6.2 Transfer van excitatie............................................................................................................................40
6.3 Eigenschappen van emoties..................................................................................................................42
6.4 De functionele benadering van emoties...............................................................................................47
7 Hoofdstuk 7: leerprocessen.....................................................................................................49
7.1 Waarom leren?.....................................................................................................................................50
7.2 Klassieke conditionering.......................................................................................................................50
7.3 Operante conditionering of instrumenteel leren..................................................................................52
7.4 Cognitief leren......................................................................................................................................55
8 Cognitie...................................................................................................................................57
8.1 Geheugen.............................................................................................................................................57
8.2 Biologische onderbouw van het geheugen...........................................................................................60
8.3 Informatie coderen...............................................................................................................................61
8.4 Informatie vergeten..............................................................................................................................62
8.5 Informatie verwerken...........................................................................................................................63
8.6 Beperkte rationaliteit............................................................................................................................66
9 Individuele verschillen.............................................................................................................67
9.1 Inleiding................................................................................................................................................67
9.2 Individuele verschillen in intelligente...................................................................................................68
9.3 Individuele verschillen in persoonlijkheid.............................................................................................71
9.4 Besluit...................................................................................................................................................79
10 Hoofdstuk 10: mensen in groep.............................................................................................79
2
, 10.1 Sociale cognitie...................................................................................................................................80
10.2 Sociale beïnvloeding...........................................................................................................................85
10.3 Conflict en coöperatie.........................................................................................................................87
11 Epiloog..................................................................................................................................90
11.1 Het succes van de homo sapiens........................................................................................................90
11.2 Wie is de homo sapiens?....................................................................................................................90
Inleiding
- Sociale context is een van de bouwstenen van de sociale wetenschappen
o Sociale normen
o Sociale ongelijkheid
o Cultuur
o Politieke polarisatie
- De sociale wetenschappen kunnen een helpende hand bieden bij
wetenschapscommunicatie
o Fake news
o Samenzweringstheorieën
o Overtuiging
- Stress en coping
o Sociaal isolement en verbondenheid
o Intieme relaties
o Gezonde geesteshouding
- Dreigingsperceptie
o Dreiging
o Emotie en risicoperceptie
o Vooroordelen en discriminatie
o Ramp en paniek
- Individueel en collectief instinct
3
, o Zero-sum denken
o Morele besluitvorming
o Samenwerken
De pandemie is een sociaal dilemma
- Keuze tussen persoonlijk voordeel en collectief belang. Wanneer teveel mensen uit
eigenbelang handelen, verlies iedereen (men kan nooit eigen voordeel en
gemeenschappelijke welvaart samen realiseren)
- Oplossing = afweging van behoefte om voor zichzelf te zorgen vs behoefte om bij groep
te horen
- Massale gedragsaanpassingen om pandemie te onderdrukken benadrukt dat we geen
Homo Economicus (wezen dat zijn eigen nut maximaliseert) zijn.
- Rekening kunnen houden met het perspectief van anderen = troef die grootschalige
coöperatie + oprichten maatschappijen mogelijk maakt
Ook democratie is een sociaal dilemma
- Democratische maatschappijen kan niet bestaan zonder burgerzin
- Voorschriften en wetten (vb. covid-maatregelen) komen tot stand via democratische
procedures en instellingen (vertegenwoordigen de maatschappij)
- Wanneer onvoldoende mensen deelnemen aan een publiek debat (via stemrecht), riskeert
democratie ondermijnd te worden door machtsmisbruik
Homo Sapiens: een coöperatieve soort
- Indien het gedrag van mensen in genen gefixeerd zou zijn, dan zouden we over veel
minder flexibiliteit beschikken. De huidige mondiale situatie zou uitzichtloos zijn.
o Maar dat is ze niet
- Als we op één jaar tijd massaal ons gedrag kunnen aanpassen omwille van een pandemie
dan zij we ook uitgedost om de andere uitdagingen rond duurzaamheid aan te pakken
- Vraagt inzicht in gedragswetenschappen en psychologie
Psychologie is…
… de wetenschappelijke situatie van het gedrag en alle factoren die het gedrag beïnvloeden
“Psyche” – wat er in ons brein omgaat
- Niet observeerbaar; omvat gedachten, drijfveren, waarden, voorkeuren
- Te reduceren tot neurofysiologische processen
4
, - Bepaalt wie we zijn en wat we doen
- Niet gefixeerd in “genen” – voor een deel sociaal geconstrueerd
1 Homo Sapiens: een veelzijdig studieonderwerp
Doelstellingen:
1. Het ontstaan van de wetenschappelijke psychologie
2. Waarom psychologie voor economen?
1.1 Inleiding
Psychologie is de studie van het gedrag en alle factoren die dit gedrag beïnvloeden.
Gedragingen die de mens stelt zijn observeerbaar en soms heel paradoxaal (afhankelijk van deze
omstandigheden). De drijfveer achter deze gedragingen is echter niet observeerbaar, maar helpt
ons prioriteiten stellen in een omgeving die steeds veranderd (vb. honger, verliefdheid).
Een bijzondere paradox:
- Intelligent <> Sociaal
- Zelfzuchtig <> Hulpvaardig
- Strategisch <> Meevoelend
De mens is een sociaal beest dat wordt bezetten van een cognitieve niche. Doordat we sociaal en
intelligent zijn, zijn we uniek in onze capaciteit tot samenwerking, maar ook in onze capaciteit om
destructief te zijn. Tot slot zorgt de combinatie van deze twee eigenschappen er ook voor dat we
de wereld kunnen aanpassen naar onze zin.
1.2 Wie is de homo sapiens?
Onevenaarbaar succes in biomassa, flexibiliteit, creativiteit, maar ook neiging tot geweld,
destructie.
- Paradoxaal gedraag: Troef of handicap?
- Doel: begrijpen hoe gedrag gevormd wordt om het beter te kunnen sturen.
- Grote ecologische voetafdruk
1.3 Het ontstaan van de wetenschappelijke psychologie
Psychologie is ontstaan door het huwelijk tussen rationalisme (theorievorming) en empirie
(dataverzameling).
We kunnen antwoorden formuleren op filosofische vragen omdat we een brug gemaakt hebben
tussen 2 filosofische stromingen, uitgewerkt door Renaissance filosofen:
- Empirie: Aristoteles, Lock, Hume = dataverzameling of feitelijke kennis.
5
, - Rationalisme: Socrates abstractie kunnen maken van tijd en ruimte = theorievorming.
De wetenschappelijke psychologie ontstond uit interesse voor het menselijke bewustzijn:
beantwoording van bepaalde filosofische vragen met methodes uit de fysiolgie.
Wat betekende psychologie 150 jaar geleden:
- Wilhelm Wundt: bestudeer de onderdelen van het bewustzijn via introspectie .
o Introspectie houdt in dat je jezelf gaat afvragen wat je waarneemt.
o Heeft geleid tot de sensatiepsychologie of de psychologie van de zintuigen.
- William James: bestudeer het bewustzijn in zijn geheel; het bewustzijn stroomt.
o Je kan het bewijszijn niet opsplitsen in onderdelen, maar moet het zien als geheel
o Wat is de functie van het bewustzijn?
1.3.1 Twee intellectuele scholen met een verschillende mening
- Structuralisme (W. Wundt)
o Analyseert de componenten van het bewustzijn.
o Experimenteel; systematische en objectieve observaties van de bewuste
ervaringen.
- Functionalisme (W. James)
o Onderzoekt de functie van het bewustzijn.
o Invloed van het Darwinisme; het bewustzijn heeft “reden “ en heeft een
overlevingswaarde.
1.3.1.1 Het conflict leidt uiteindelijk tot een waaier van verschillende wetenschappelijke
benaderingen
- Behaviorisme van Skinner: hierin wordt enkel het observeerbare gedrag bestudeerd.
o Alles is aangeleerd en de vrije wil is een illusie.
- Psychodynamica van Freud: hier worden de onbewuste drijfveren van het gedrag
bestudeerd.
o Weinig wetenschappelijke waarde, dus meer naar achter geschoven.
- Humanisme van Rogers: mensen zijn veranderbaar en de focus ligt op zelfrealisatie.
1.3.2 Moderne benaderingen
- Biologische benadering: gedrag verklaren aan de hand van onderliggende genetische en
biochemische processen.
6
Inleiding.......................................................................................................................................3
1 Homo Sapiens: een veelzijdig studieonderwerp........................................................................5
1.1 Inleiding..................................................................................................................................................5
1.2 Wie is de homo sapiens?........................................................................................................................5
1.3 Het ontstaan van de wetenschappelijke psychologie.............................................................................5
1.4 Waarom psychologie voor economen?..................................................................................................7
2 De wetenschappelijke methode................................................................................................8
2.1 Eigenschappen van de wetenschap........................................................................................................8
2.2 De wetenschappelijke methode – theorievorming.................................................................................8
2.3 Praktische stappen in het verrichten van wetenschappelijk onderzoek...............................................10
2.4 Beschrijvend vs. Experimenteel onderzoek..........................................................................................11
2.5 Belang van statistiek in de gedragswetenschappen..............................................................................15
2.6 Regressie naar het gemiddelde.............................................................................................................15
3 Evolutie en gedrag...................................................................................................................16
3.1 Kenmerken van natuurlijke selectie......................................................................................................16
3.2 De sociale hersenen hypothese............................................................................................................18
3.3 Gedragsgenetica...................................................................................................................................20
4 De biologische basis voor het gedrag: neurowetenschappen...................................................22
4.1 Inleiding: het brein................................................................................................................................22
4.2 Werking van het zenuwstelsel..............................................................................................................22
4.3 Neurotransmitters................................................................................................................................24
4.4 Organisatie van het zenuwstelstel........................................................................................................25
4.5 De autonomie van de hersenen............................................................................................................26
4.6 Neuro-economie...................................................................................................................................28
5 Bewustzijn...............................................................................................................................29
1
, 5.1 Bewustzijnstoestanden.........................................................................................................................30
5.2 Psychologische eigenschappen van bewustzijn....................................................................................31
5.3 Sensatie en perceptie...........................................................................................................................33
5.4 Is het bewust zijn sturend?...................................................................................................................35
5.5 Als het bewustzijn niet sturend is, wat doet het dan wel?...................................................................37
6 Emoties...................................................................................................................................38
6.1 Historisch overzicht..............................................................................................................................39
6.2 Transfer van excitatie............................................................................................................................40
6.3 Eigenschappen van emoties..................................................................................................................42
6.4 De functionele benadering van emoties...............................................................................................47
7 Hoofdstuk 7: leerprocessen.....................................................................................................49
7.1 Waarom leren?.....................................................................................................................................50
7.2 Klassieke conditionering.......................................................................................................................50
7.3 Operante conditionering of instrumenteel leren..................................................................................52
7.4 Cognitief leren......................................................................................................................................55
8 Cognitie...................................................................................................................................57
8.1 Geheugen.............................................................................................................................................57
8.2 Biologische onderbouw van het geheugen...........................................................................................60
8.3 Informatie coderen...............................................................................................................................61
8.4 Informatie vergeten..............................................................................................................................62
8.5 Informatie verwerken...........................................................................................................................63
8.6 Beperkte rationaliteit............................................................................................................................66
9 Individuele verschillen.............................................................................................................67
9.1 Inleiding................................................................................................................................................67
9.2 Individuele verschillen in intelligente...................................................................................................68
9.3 Individuele verschillen in persoonlijkheid.............................................................................................71
9.4 Besluit...................................................................................................................................................79
10 Hoofdstuk 10: mensen in groep.............................................................................................79
2
, 10.1 Sociale cognitie...................................................................................................................................80
10.2 Sociale beïnvloeding...........................................................................................................................85
10.3 Conflict en coöperatie.........................................................................................................................87
11 Epiloog..................................................................................................................................90
11.1 Het succes van de homo sapiens........................................................................................................90
11.2 Wie is de homo sapiens?....................................................................................................................90
Inleiding
- Sociale context is een van de bouwstenen van de sociale wetenschappen
o Sociale normen
o Sociale ongelijkheid
o Cultuur
o Politieke polarisatie
- De sociale wetenschappen kunnen een helpende hand bieden bij
wetenschapscommunicatie
o Fake news
o Samenzweringstheorieën
o Overtuiging
- Stress en coping
o Sociaal isolement en verbondenheid
o Intieme relaties
o Gezonde geesteshouding
- Dreigingsperceptie
o Dreiging
o Emotie en risicoperceptie
o Vooroordelen en discriminatie
o Ramp en paniek
- Individueel en collectief instinct
3
, o Zero-sum denken
o Morele besluitvorming
o Samenwerken
De pandemie is een sociaal dilemma
- Keuze tussen persoonlijk voordeel en collectief belang. Wanneer teveel mensen uit
eigenbelang handelen, verlies iedereen (men kan nooit eigen voordeel en
gemeenschappelijke welvaart samen realiseren)
- Oplossing = afweging van behoefte om voor zichzelf te zorgen vs behoefte om bij groep
te horen
- Massale gedragsaanpassingen om pandemie te onderdrukken benadrukt dat we geen
Homo Economicus (wezen dat zijn eigen nut maximaliseert) zijn.
- Rekening kunnen houden met het perspectief van anderen = troef die grootschalige
coöperatie + oprichten maatschappijen mogelijk maakt
Ook democratie is een sociaal dilemma
- Democratische maatschappijen kan niet bestaan zonder burgerzin
- Voorschriften en wetten (vb. covid-maatregelen) komen tot stand via democratische
procedures en instellingen (vertegenwoordigen de maatschappij)
- Wanneer onvoldoende mensen deelnemen aan een publiek debat (via stemrecht), riskeert
democratie ondermijnd te worden door machtsmisbruik
Homo Sapiens: een coöperatieve soort
- Indien het gedrag van mensen in genen gefixeerd zou zijn, dan zouden we over veel
minder flexibiliteit beschikken. De huidige mondiale situatie zou uitzichtloos zijn.
o Maar dat is ze niet
- Als we op één jaar tijd massaal ons gedrag kunnen aanpassen omwille van een pandemie
dan zij we ook uitgedost om de andere uitdagingen rond duurzaamheid aan te pakken
- Vraagt inzicht in gedragswetenschappen en psychologie
Psychologie is…
… de wetenschappelijke situatie van het gedrag en alle factoren die het gedrag beïnvloeden
“Psyche” – wat er in ons brein omgaat
- Niet observeerbaar; omvat gedachten, drijfveren, waarden, voorkeuren
- Te reduceren tot neurofysiologische processen
4
, - Bepaalt wie we zijn en wat we doen
- Niet gefixeerd in “genen” – voor een deel sociaal geconstrueerd
1 Homo Sapiens: een veelzijdig studieonderwerp
Doelstellingen:
1. Het ontstaan van de wetenschappelijke psychologie
2. Waarom psychologie voor economen?
1.1 Inleiding
Psychologie is de studie van het gedrag en alle factoren die dit gedrag beïnvloeden.
Gedragingen die de mens stelt zijn observeerbaar en soms heel paradoxaal (afhankelijk van deze
omstandigheden). De drijfveer achter deze gedragingen is echter niet observeerbaar, maar helpt
ons prioriteiten stellen in een omgeving die steeds veranderd (vb. honger, verliefdheid).
Een bijzondere paradox:
- Intelligent <> Sociaal
- Zelfzuchtig <> Hulpvaardig
- Strategisch <> Meevoelend
De mens is een sociaal beest dat wordt bezetten van een cognitieve niche. Doordat we sociaal en
intelligent zijn, zijn we uniek in onze capaciteit tot samenwerking, maar ook in onze capaciteit om
destructief te zijn. Tot slot zorgt de combinatie van deze twee eigenschappen er ook voor dat we
de wereld kunnen aanpassen naar onze zin.
1.2 Wie is de homo sapiens?
Onevenaarbaar succes in biomassa, flexibiliteit, creativiteit, maar ook neiging tot geweld,
destructie.
- Paradoxaal gedraag: Troef of handicap?
- Doel: begrijpen hoe gedrag gevormd wordt om het beter te kunnen sturen.
- Grote ecologische voetafdruk
1.3 Het ontstaan van de wetenschappelijke psychologie
Psychologie is ontstaan door het huwelijk tussen rationalisme (theorievorming) en empirie
(dataverzameling).
We kunnen antwoorden formuleren op filosofische vragen omdat we een brug gemaakt hebben
tussen 2 filosofische stromingen, uitgewerkt door Renaissance filosofen:
- Empirie: Aristoteles, Lock, Hume = dataverzameling of feitelijke kennis.
5
, - Rationalisme: Socrates abstractie kunnen maken van tijd en ruimte = theorievorming.
De wetenschappelijke psychologie ontstond uit interesse voor het menselijke bewustzijn:
beantwoording van bepaalde filosofische vragen met methodes uit de fysiolgie.
Wat betekende psychologie 150 jaar geleden:
- Wilhelm Wundt: bestudeer de onderdelen van het bewustzijn via introspectie .
o Introspectie houdt in dat je jezelf gaat afvragen wat je waarneemt.
o Heeft geleid tot de sensatiepsychologie of de psychologie van de zintuigen.
- William James: bestudeer het bewustzijn in zijn geheel; het bewustzijn stroomt.
o Je kan het bewijszijn niet opsplitsen in onderdelen, maar moet het zien als geheel
o Wat is de functie van het bewustzijn?
1.3.1 Twee intellectuele scholen met een verschillende mening
- Structuralisme (W. Wundt)
o Analyseert de componenten van het bewustzijn.
o Experimenteel; systematische en objectieve observaties van de bewuste
ervaringen.
- Functionalisme (W. James)
o Onderzoekt de functie van het bewustzijn.
o Invloed van het Darwinisme; het bewustzijn heeft “reden “ en heeft een
overlevingswaarde.
1.3.1.1 Het conflict leidt uiteindelijk tot een waaier van verschillende wetenschappelijke
benaderingen
- Behaviorisme van Skinner: hierin wordt enkel het observeerbare gedrag bestudeerd.
o Alles is aangeleerd en de vrije wil is een illusie.
- Psychodynamica van Freud: hier worden de onbewuste drijfveren van het gedrag
bestudeerd.
o Weinig wetenschappelijke waarde, dus meer naar achter geschoven.
- Humanisme van Rogers: mensen zijn veranderbaar en de focus ligt op zelfrealisatie.
1.3.2 Moderne benaderingen
- Biologische benadering: gedrag verklaren aan de hand van onderliggende genetische en
biochemische processen.
6
