Klinische neuropsychologie
Inleiding
Historische inleiding en situering
Situering
- Neuropsychologie
o Discipline die de relatie tussen hersenen en gedrag bestudeert
▪ Wikipedia: “Neuropsychologie is de psychologie die zich bezighoudt met de
functies van het brein en de relatie daarvan met gedrag (onderzoek bij
laesiepatiënten, mensen en dieren)
• Gedrag: overt en covert
o Bidirectioneel: hersenschade → gedrag (vb. Phineas Gage)
Gedrag → hersenschade (vb. rust-roest)
o Principe
▪ Beschadigingen/dysfunctioneren in de hersenen → cognitieve stoornissen,
gedrags- en emotionele problemen
• Directe relatie: focaal letsel waarneembaar op scan (lokalisatie)
• Diffuse relatie: probleem in functioneel netwerk (holisme)
o Connectoom: gedetailleerde kaart over alle netwerken in de
hersenen
o DTI-scan: wittestofbanen (holisme VS lokalisatie)
o Neuropsychologie als …
▪ … Wetenschapsgebied die een oplossing tracht te vinden voor theoretische
vraagstukken → onderdeel van de (cognitieve) neurowetenschappen
• Vb. lokalisatievraagstuk
▪ … Klinische toepassing die tracht om het cognitief functioneren op een
systematische manier te onderzoeken en te beschrijven (< testinstrumentarium)
→ zelfstandige discipline
• Diagnostiek
• Psycho-educatie
• Behandeling
- Neuropsycholoog
o Vroeger: neurologen en psychiaters
o Nu: klinisch neuropsychologen
▪ Goede neuropsycholoog: sterk op zowel theoretisch vlak als op praktisch
toegepast vlak
• Kennis en inzicht in cognitieve functies en ziektebeelden = noodzakelijk
• Stereotiep: neuropsycholoog is diagnosticus die enkel ‘testjes’ afneemt
▪ Erkend beroep?
• Op 16.02.2011 verscheen het KB dat bepaalt dat vanaf 1 april neurologen,
psychiaters en geriaters een RIZIV-nomenclatuurnummer (ter waarde van
K90) kunnen gebruiken voor een 'Neuropsychologisch onderzoek met
evaluatie van de cognitieve functies bij een patiënt met vermoeden van
beginnende dementie'. De technische uitvoering van dat onderzoek mag
worden toevertrouwd aan een gekwalificeerd helper met speciale kennis
in de neuropsychologie die samenwerkt als gekwalificeerde helper.
o “De verstrekking 477573 behelst het uitvoeren van een gevalideerd
en omstandig (minimum duurtijd van 45 minuten)
neuropsychologisch onderzoek van de belangrijkste cognitieve
functies welke in een dementieel syndroom (volgens DSM-IV) zijn
, aangetast: het geheugen, de taalvaardigheid, de visuospatiale
vaardigheden en de aandachts-en uitvoeringsfuncties.”
o RIZIV-nomenclatuurnummer: Long-Covid-19
▪ Een neuropsychologisch onderzoek met evaluatie van de
cognitieve functies
▪ Terugbetaling van dit bilan = 231, 30 EUR, geen remgeld en
geen supplementen
▪ 10 individuele neuropsychologische interventies (60 min)
kunnen worden terugbetaald
▪ Terugbetaling voor neuropsychologische interventie
bedraagt 77,10 EUR, geen remgeld, geen supplementen
o Takenpaket
▪ Cognitieve functies en stoornissen
• Visuele waarneming (vb. prosopagnosie)
• Ruimtelijke cognitie (vb. neglect)
• Geheugen (vb. amnetische stoornis)
• Taal (vb. afasie)
• Aandacht en executieve functies (vb. dysexecutief syndroom)
• Emotie en sociale cognitie (vb. problemen met theory of mind)
• Actie en motoriek (vb. apraxie)
• …
▪ Ziektebeelden
• Multiple sclerose (MS)
• Cerebro vasculair accident (CVA)
• Traumatische hersenletsel (TBI)
• Schizofrenie
• Epilepsie
• Ontwikkelingsstoornissen (ADHD, ASS, …)
• Dementie
• …
Historische inleiding
- Oudheid
o Craniotomie: openen van de schedel
▪ Geen teksten over deze ingrepen
▪ Wel schedels met gaten in: geesten laten ontsnappen (magische kijk)
- Oude Egypte
o Eerste studies van de hersenen
▪ +/- 1500 vC: Ebers papyrus
▪ Priester Imhotep: pionier in het begrijpen van hoe de hersenen werken
▪ Edwin Smith Surgical Papyrus (vertaald in 1930)
• Geen magische, maar wetenschappelijke kijk op geneeskunde
• 48 medische casussen (incontinentie, hoofdtraumata, …) werden
uitvoerig beschreven → eerste keer dat het woord ‘brain’ werd gebruikt
o Voorbeeld: “Bij palpatie van de hersenen kan de patiënt
schudden” → epilepsie
▪ Hersenletsels hebben effect op meerdere delen van het
lichaam (ogen, ledematen, …)
▪ Effecten van letsels aan het ruggenmerg (incontinentie)
o Maar: Egyptenaren → het hart is ‘the seat of the soul’
- Arabische wereld
o Tussen Tigris en Eufraat:
, ▪ Geneeskunde = wettelijk beschermd beroep
• Grote beschavingen in Assyrië en babylon
• Wetenschappelijke kijk
▪ Maar: geen beschikbare info; kleiplaten zijn verdwenen
- Grieken en Romeinen
o Onderscheiden 3 zielen
▪ Om te overleven via voedselopname (cfr. planten)
▪ Om te kunnen interageren met de omgeving (cfr. dieren)
▪ Om een onderscheid te kunnen maken tussen geod en kwaad = hogere ordeziel
(cfr. mensen)
o Where is the seat of the soul? (vooral filosofen, niet medici)
▪ Aristoteles: cardiocentric view
• Hart is het belangrijkste (hersenen: koelsysteem)
• Persoonlijkheid en karakter is belangrijk (individuele verschillen)
• Fysiognomie: de vorm van iemands gelaat (lichaamà is een reflectie van
iemands karakter (cfr. gezellige dikkerd)
• Gebruikt door de dominee lavator Johann: vooral gelezen door dominees
voor wie mensenkennis belangrijk is (later Gall geïnspireerd)
▪ Plato en Hippocrates: cephalocentric view
• 3e ziel (sturend mechanisme) in de hersenen, het brein controleert alle
waarnemingen en bewegingen
• Algemeen geneeskundig principe: het menselijk lichaam bestaat uit 4
soorten lichaamssappen (slijm, bloed, gele en zwarte gal)
• Fysieke en mentale toestand (persoonlijkheid/temperament) en
ziekteverschijnselen werden verklaard door het gehalte aan de
verschillende sappen
o Teveel aan slijm (flegma): kalm temperament
o Teveel aan bloed (sanguine): optimistisch, gepassioneerd
temperament
o Teveel aan gele gal (cholerisch): prikkelbaar, opvliegend
temperament
o Teveel aan zwarte gal (melancholie): melancholisch, depressief
temperament
• Een onbalans zou kunnen verholpen worden door een dieet
o Rome: Galen of Pergamon (Claudius Galenus)
▪ Anatomische studies van hersenzenuwen (gladiatoren en dieren)
• Het brein is het reservoir van pneuma (vocht = animal spirits)
• Pneuma zit in de ventrikels en gaat door zenuwen (buizen) van de
hersenen naar de spieren
▪ Zijn werk = Bijbel (tot in de Renaissance)
▪ De 4 lichaamssappen worden verbonden met de natuurelementen → lichaam is
een samenspel van
• Water (flegma, slijm) → koud en nat
• Lucht (sanguine, bloed) → warm en nat
• Vuur (cholerische, gele gal) → warm en droog
• Aarde (melancholische, zwarte gal) → koud en droog
- Celtheorie: ventriculaire lokalisatie hypothese
o Filosofen onderzochten de anatomische structuur van de hersenen
▪ Er zijn holtes (cfr. cellen, de huisige hersenventrikels) waarin de ziel/geest zit
▪ De geest heeft verschillende functies ondergebracht in de verschillende
holtes/cellen (imaginatie, cogitatie, estimatie, geheugen)
, • Eerste cel: sensus communis = info komt binnen vanuit verschillende
zintuigen + integratie (zintuigelijke sensaties – imaginatie)
• Tweede cel: het beeld of de inkomende info wordt geïnterpreteerd
(cogitatie en estimate)
• Derde cel: memoria = het beeld wordt opgeslagen (geheugen)
▪ Grondslag van de cognitieve psychologie
o Belangrijke kenmerken
▪ Het gaat om een algemeen systeem van informatieverwerking (hersendelen
werken samen → holisme)
▪ Het gaat om een opvatting over de geest die voor iedereen geldt (geen individuele
verschillen)
- Renaissance
o Zelf weer kritisch en zelfstandig denken en observeren
o Andreas Vesalius
▪ Begin van nauwkeurig observeren als wetenschappelijke methode ipv aannemen
van dogma’s van filosofen
▪ Zette zich af tegen het werk van Galenus
▪ Ging lijken bestuderen op de executieplaatsen in Parijs
▪ Minitieuse anatomische beschrijvingen en tekeningen
- Eind 16 , 17e en begin 18e eeuw
e
o Op zoek naar de ‘zetel van de ziel’ (lokalisatie)
o Descartes: pijnappelklier is the seat of the soul (cortex als iets onfunctioneel)
▪ “Cogito ergo sum” = “Ik denk dus ik ben”
▪ De mens bestaat uit
• Lichaam: res extensa
• Geest: res cogitans (zit in de epifyse, pijnappelklier)
▪ Reflexen: via de zenuwen komen berichten binnen, teruggestuurd naar de
ledematen op basis van herinneringen in de geest
o Lancisi: corpus callosum is the seat of the soul
o Willis: corpus striatum is the seat of the soul
o Franz Joseph Gall (later zijn leerling Spurzheim)
▪ De geest zit niet in een holte, maar aan de buitenkant van de hersenen (cortex)
▪ Frenologie = aanleg en karakter door de groei van bepaalde hersendelen (vanuit
de craniologie/schedelleer)
▪ Sterke nadruk op individuele verschillen
▪ Uitgangspunten theorie Gall
• Alle psychologische functies zijn aangeboren (>< empirisme)
• Alle aparte fucnties worden uitgevord door aparte delen/organen
(lokalisatie >< celtheorie: algemeen infoverwerkingssysteem)
• De functies zitten niet in holtes, maar in de cortex
• Mensen verschillen van elkaar door een verschil in aanleg voor functies
• Functies die beter zijn, zijn beter georganiseerd en groter in omvang (cfr.
knobbels)
• Hetzelfde orgaan/dezelfde functie zit bij iedereen op dezelfde plaats,
maar verschilt in omvang
▪ Onderzoek
• Mensen die een bepaald talent hebben (vb. muziek)
• Naar de effecten van hersenbeschadiging
▪ Grondbeginselen: meer anatomisch-functioneel gecorreleerd denken
• Clinico-anatomisch methode: werkwijze om de lokalisatie-ideeën te
toetsen
Inleiding
Historische inleiding en situering
Situering
- Neuropsychologie
o Discipline die de relatie tussen hersenen en gedrag bestudeert
▪ Wikipedia: “Neuropsychologie is de psychologie die zich bezighoudt met de
functies van het brein en de relatie daarvan met gedrag (onderzoek bij
laesiepatiënten, mensen en dieren)
• Gedrag: overt en covert
o Bidirectioneel: hersenschade → gedrag (vb. Phineas Gage)
Gedrag → hersenschade (vb. rust-roest)
o Principe
▪ Beschadigingen/dysfunctioneren in de hersenen → cognitieve stoornissen,
gedrags- en emotionele problemen
• Directe relatie: focaal letsel waarneembaar op scan (lokalisatie)
• Diffuse relatie: probleem in functioneel netwerk (holisme)
o Connectoom: gedetailleerde kaart over alle netwerken in de
hersenen
o DTI-scan: wittestofbanen (holisme VS lokalisatie)
o Neuropsychologie als …
▪ … Wetenschapsgebied die een oplossing tracht te vinden voor theoretische
vraagstukken → onderdeel van de (cognitieve) neurowetenschappen
• Vb. lokalisatievraagstuk
▪ … Klinische toepassing die tracht om het cognitief functioneren op een
systematische manier te onderzoeken en te beschrijven (< testinstrumentarium)
→ zelfstandige discipline
• Diagnostiek
• Psycho-educatie
• Behandeling
- Neuropsycholoog
o Vroeger: neurologen en psychiaters
o Nu: klinisch neuropsychologen
▪ Goede neuropsycholoog: sterk op zowel theoretisch vlak als op praktisch
toegepast vlak
• Kennis en inzicht in cognitieve functies en ziektebeelden = noodzakelijk
• Stereotiep: neuropsycholoog is diagnosticus die enkel ‘testjes’ afneemt
▪ Erkend beroep?
• Op 16.02.2011 verscheen het KB dat bepaalt dat vanaf 1 april neurologen,
psychiaters en geriaters een RIZIV-nomenclatuurnummer (ter waarde van
K90) kunnen gebruiken voor een 'Neuropsychologisch onderzoek met
evaluatie van de cognitieve functies bij een patiënt met vermoeden van
beginnende dementie'. De technische uitvoering van dat onderzoek mag
worden toevertrouwd aan een gekwalificeerd helper met speciale kennis
in de neuropsychologie die samenwerkt als gekwalificeerde helper.
o “De verstrekking 477573 behelst het uitvoeren van een gevalideerd
en omstandig (minimum duurtijd van 45 minuten)
neuropsychologisch onderzoek van de belangrijkste cognitieve
functies welke in een dementieel syndroom (volgens DSM-IV) zijn
, aangetast: het geheugen, de taalvaardigheid, de visuospatiale
vaardigheden en de aandachts-en uitvoeringsfuncties.”
o RIZIV-nomenclatuurnummer: Long-Covid-19
▪ Een neuropsychologisch onderzoek met evaluatie van de
cognitieve functies
▪ Terugbetaling van dit bilan = 231, 30 EUR, geen remgeld en
geen supplementen
▪ 10 individuele neuropsychologische interventies (60 min)
kunnen worden terugbetaald
▪ Terugbetaling voor neuropsychologische interventie
bedraagt 77,10 EUR, geen remgeld, geen supplementen
o Takenpaket
▪ Cognitieve functies en stoornissen
• Visuele waarneming (vb. prosopagnosie)
• Ruimtelijke cognitie (vb. neglect)
• Geheugen (vb. amnetische stoornis)
• Taal (vb. afasie)
• Aandacht en executieve functies (vb. dysexecutief syndroom)
• Emotie en sociale cognitie (vb. problemen met theory of mind)
• Actie en motoriek (vb. apraxie)
• …
▪ Ziektebeelden
• Multiple sclerose (MS)
• Cerebro vasculair accident (CVA)
• Traumatische hersenletsel (TBI)
• Schizofrenie
• Epilepsie
• Ontwikkelingsstoornissen (ADHD, ASS, …)
• Dementie
• …
Historische inleiding
- Oudheid
o Craniotomie: openen van de schedel
▪ Geen teksten over deze ingrepen
▪ Wel schedels met gaten in: geesten laten ontsnappen (magische kijk)
- Oude Egypte
o Eerste studies van de hersenen
▪ +/- 1500 vC: Ebers papyrus
▪ Priester Imhotep: pionier in het begrijpen van hoe de hersenen werken
▪ Edwin Smith Surgical Papyrus (vertaald in 1930)
• Geen magische, maar wetenschappelijke kijk op geneeskunde
• 48 medische casussen (incontinentie, hoofdtraumata, …) werden
uitvoerig beschreven → eerste keer dat het woord ‘brain’ werd gebruikt
o Voorbeeld: “Bij palpatie van de hersenen kan de patiënt
schudden” → epilepsie
▪ Hersenletsels hebben effect op meerdere delen van het
lichaam (ogen, ledematen, …)
▪ Effecten van letsels aan het ruggenmerg (incontinentie)
o Maar: Egyptenaren → het hart is ‘the seat of the soul’
- Arabische wereld
o Tussen Tigris en Eufraat:
, ▪ Geneeskunde = wettelijk beschermd beroep
• Grote beschavingen in Assyrië en babylon
• Wetenschappelijke kijk
▪ Maar: geen beschikbare info; kleiplaten zijn verdwenen
- Grieken en Romeinen
o Onderscheiden 3 zielen
▪ Om te overleven via voedselopname (cfr. planten)
▪ Om te kunnen interageren met de omgeving (cfr. dieren)
▪ Om een onderscheid te kunnen maken tussen geod en kwaad = hogere ordeziel
(cfr. mensen)
o Where is the seat of the soul? (vooral filosofen, niet medici)
▪ Aristoteles: cardiocentric view
• Hart is het belangrijkste (hersenen: koelsysteem)
• Persoonlijkheid en karakter is belangrijk (individuele verschillen)
• Fysiognomie: de vorm van iemands gelaat (lichaamà is een reflectie van
iemands karakter (cfr. gezellige dikkerd)
• Gebruikt door de dominee lavator Johann: vooral gelezen door dominees
voor wie mensenkennis belangrijk is (later Gall geïnspireerd)
▪ Plato en Hippocrates: cephalocentric view
• 3e ziel (sturend mechanisme) in de hersenen, het brein controleert alle
waarnemingen en bewegingen
• Algemeen geneeskundig principe: het menselijk lichaam bestaat uit 4
soorten lichaamssappen (slijm, bloed, gele en zwarte gal)
• Fysieke en mentale toestand (persoonlijkheid/temperament) en
ziekteverschijnselen werden verklaard door het gehalte aan de
verschillende sappen
o Teveel aan slijm (flegma): kalm temperament
o Teveel aan bloed (sanguine): optimistisch, gepassioneerd
temperament
o Teveel aan gele gal (cholerisch): prikkelbaar, opvliegend
temperament
o Teveel aan zwarte gal (melancholie): melancholisch, depressief
temperament
• Een onbalans zou kunnen verholpen worden door een dieet
o Rome: Galen of Pergamon (Claudius Galenus)
▪ Anatomische studies van hersenzenuwen (gladiatoren en dieren)
• Het brein is het reservoir van pneuma (vocht = animal spirits)
• Pneuma zit in de ventrikels en gaat door zenuwen (buizen) van de
hersenen naar de spieren
▪ Zijn werk = Bijbel (tot in de Renaissance)
▪ De 4 lichaamssappen worden verbonden met de natuurelementen → lichaam is
een samenspel van
• Water (flegma, slijm) → koud en nat
• Lucht (sanguine, bloed) → warm en nat
• Vuur (cholerische, gele gal) → warm en droog
• Aarde (melancholische, zwarte gal) → koud en droog
- Celtheorie: ventriculaire lokalisatie hypothese
o Filosofen onderzochten de anatomische structuur van de hersenen
▪ Er zijn holtes (cfr. cellen, de huisige hersenventrikels) waarin de ziel/geest zit
▪ De geest heeft verschillende functies ondergebracht in de verschillende
holtes/cellen (imaginatie, cogitatie, estimatie, geheugen)
, • Eerste cel: sensus communis = info komt binnen vanuit verschillende
zintuigen + integratie (zintuigelijke sensaties – imaginatie)
• Tweede cel: het beeld of de inkomende info wordt geïnterpreteerd
(cogitatie en estimate)
• Derde cel: memoria = het beeld wordt opgeslagen (geheugen)
▪ Grondslag van de cognitieve psychologie
o Belangrijke kenmerken
▪ Het gaat om een algemeen systeem van informatieverwerking (hersendelen
werken samen → holisme)
▪ Het gaat om een opvatting over de geest die voor iedereen geldt (geen individuele
verschillen)
- Renaissance
o Zelf weer kritisch en zelfstandig denken en observeren
o Andreas Vesalius
▪ Begin van nauwkeurig observeren als wetenschappelijke methode ipv aannemen
van dogma’s van filosofen
▪ Zette zich af tegen het werk van Galenus
▪ Ging lijken bestuderen op de executieplaatsen in Parijs
▪ Minitieuse anatomische beschrijvingen en tekeningen
- Eind 16 , 17e en begin 18e eeuw
e
o Op zoek naar de ‘zetel van de ziel’ (lokalisatie)
o Descartes: pijnappelklier is the seat of the soul (cortex als iets onfunctioneel)
▪ “Cogito ergo sum” = “Ik denk dus ik ben”
▪ De mens bestaat uit
• Lichaam: res extensa
• Geest: res cogitans (zit in de epifyse, pijnappelklier)
▪ Reflexen: via de zenuwen komen berichten binnen, teruggestuurd naar de
ledematen op basis van herinneringen in de geest
o Lancisi: corpus callosum is the seat of the soul
o Willis: corpus striatum is the seat of the soul
o Franz Joseph Gall (later zijn leerling Spurzheim)
▪ De geest zit niet in een holte, maar aan de buitenkant van de hersenen (cortex)
▪ Frenologie = aanleg en karakter door de groei van bepaalde hersendelen (vanuit
de craniologie/schedelleer)
▪ Sterke nadruk op individuele verschillen
▪ Uitgangspunten theorie Gall
• Alle psychologische functies zijn aangeboren (>< empirisme)
• Alle aparte fucnties worden uitgevord door aparte delen/organen
(lokalisatie >< celtheorie: algemeen infoverwerkingssysteem)
• De functies zitten niet in holtes, maar in de cortex
• Mensen verschillen van elkaar door een verschil in aanleg voor functies
• Functies die beter zijn, zijn beter georganiseerd en groter in omvang (cfr.
knobbels)
• Hetzelfde orgaan/dezelfde functie zit bij iedereen op dezelfde plaats,
maar verschilt in omvang
▪ Onderzoek
• Mensen die een bepaald talent hebben (vb. muziek)
• Naar de effecten van hersenbeschadiging
▪ Grondbeginselen: meer anatomisch-functioneel gecorreleerd denken
• Clinico-anatomisch methode: werkwijze om de lokalisatie-ideeën te
toetsen
