Module 1 : De geschiedenis van de journalistiek
1.1 Wat is journalistiek?
• nieuws, artikel schrijven voor kranten,…
• Kritisch zijn over wat er gebeurt ( de 4e macht, de waakhond )
• journalistiek als genre : bepaalde manier van schrijven
• het product zelf
• een beroep/discipline -> geheel aan normen, procedures, ..
Dominante visie op journalistiek als autonoom veld/beroep, en principes zoals objectiviteit,
feitelijkheid, scheiding opinie/feiten sterk Anglo-Amerikaans gekleurd
1.1.1 Vaak voorkomende woorden in kranttitels
Post (EN), Courrier (Fr); Times, De Tijd; Gazet van,..; Daily; Het laatste; Nieuws, News; Chronical,
Telegraaf; Plaatsnamen
1.1.2 Van waar komen bepaalde woorden?
• Gazet > Gazetta (Venetië, 1556) : gaza
• Coranto/ courant (actuele berichten)
• Newspaper : term uit 1670
• Verschijningsmoment : Le Soir, Le Matin, De Morgen
• Zeitung / tijding : “berichten uit”
➔ Geschiedenis traceren o.b.v. namen
1.2 Handel, religie, politiek, technologie & de vroege ontwikkeling van
de journalistiek
1.2.1 Wat is een krant?
• Vier voorwaarden :
1. Regelmatig en vast verschijningsritme
2. Continuïteit en herkenbare identiteit (titel, formaat, rubrieken, inhoud)
3. Focus op actualiteit
4. Gericht op (relatief) breed aantal thema’s
• Geen plots ontstaan maar trage ontwikkeling vanuit voorlopers & door verschillende bredere
ontwikkelingen
• Evolutie naar online nieuws met gedeeltelijk andere productie en consumptie (1 & 2 in mindere mate)
1.2.2 Nieuws & de prehistorie van de journalistiek
Sinds wanneer bestaat journalistiek?
o Altijd bestaan & is omnipresent : elke samenleving heeft manieren om nieuwheid te monitoren &
te delen
o Orale communicatie lange tijd zeer dominant : roddels & geruchten; nieuws verspreid door oa
marktkramers, kermismensen; analfabetisme, vertakt transportsysteem,..
Geschreven nieuws:
• 1e voorbeelden gekoppeld aan bestuur van grote rijken
• Belang ontwikkeling handel, kapitalisme → nieuws als instrument
1e gedrukte (voorloper vd) krant = 1605 Straatsburg (Toen DE); ‘Nieuwe Tydinghen’ in Antwerpen
Journalistiek als de relatief autonome sector/discipline die nieuws produceert : voornamelijk vanaf 2e
helft 19e eeuw (afhankelijk van wat we wel of niet als journalistiek beschouwen)
1
,1.2.3. Nieuws en politiek bestuur
Communicatie als beleidsinstrument
• Nood aan communicatie binnen grondgebied dat vanuit centraal machtscentrum wordt geregeerd
• Grote rijken (China tipao; voor ambtenaren & soms op publieke plaats) & Romeinse Rijk : bodes
(transporteren brieven))
• Orale communicatie te onbetrouwbaar voor efficiënte communicatie
Communicatie met het publiek
• 1e gekende communicatie van nieuws aan brede publiek : acta diurna (dagelijkse
handelingen) vanaf 59 vC tot 3e eeuw nC
• WIE : staatskrant : officiële mededelingen
• WAT : politiek, militair & gerechtelijks nieuws, natuurrampen, roddels,..
• HOE : opgehangen op publieke plaatsen; op perkament verspreid; voorgelezen aan
analfabeten
1.2.4 Nieuws, handel & de voorlopers vd krant
Handel als bron & publiek van nieuws
• Nieuws altijd belangrijk geweest voor handel :
o nood aan up-to-date info over wat er gebeurt in den wereld (oorlog,..)
o belang groeit door internationalisering handel, vooral vanaf 15 eeuw
• Nieuws verzameld door handelaars
o Nieuws verzameld via correspondenten (koopmansbrieven, handelsvertegenwoordigers)
o Gebundeld in nieuwsbrieven (vanaf 16e eeuw gedrukt)
o Verspreid via koeriers
o Rijke handelaars & banken hebben eigen nieuwsdiensten met koeriers
Verspreiding nieuws verbonden aan handel
• Transport, reizen
• Ontwikkeling postsysteem voor handel -> snellere verspreiding nieuws mogelijk
• Belangrijke handelssteden centraal in ontwikkeling krant
o Venetië (15e & 16e eeuw), Amsterdam (17e eeuw), Londen (17e & 18e eeuw)
o Voorlopers vd krant : gazetta (Venetië), coranto/courant (Amsterdam), gazetta (Londen)
o Knooppunten transport – wegennetwerk voor verspreiding
De handel in nieuws
• Veranderende relatie handel-nieuws
o “private exchange of intelligence” → “public consumption of information”
o nieuws wordt handelswaar, product
1.2.5 De boekdrukkunst en de krant
De boekdrukkunst
• Blokdruk vanaf 1000 in Europa, 770 in China
• Drukken losse karakters in China al vanaf 11e eeuw (groot # karakters groot nadeel); Europa in
1450 : Gutenberg , Vlaming Dirk Martens , Nederlander Laurens Janszoon Coster : 1e
boekdrukken met losse letters
• Verspreidt zich snel : Venetië wordt 1e centrum
• Prijs (sterk) van boeken
• Eerst vermenigvuldigen van bestaande boeken & maken van meer boeken zoals ze al
bestonden (Latijnse & Griekse boeken, + effect op verspreiding wettenschappelijke boeken)
• Belang van en voor religie :
o Drukken van pamfletten voor propaganda in godsdienststrijd vanaf 1e helft 16e eeuw
(Protestantisme – schisma binnen christendom)
o Pamfletten ook vormen van nieuws (nog geen verschijningsritme)
o Belang godsdienststrijd voor ontwikkeling van publicaties in nationale talen
2
,De krant & de boekdrukkunst
• Groeiende vraag naar nieuws
• 1e wekelijkse kranten vanaf 1605
o postsysteem door handel verder ontwikkeld
o focus op buitenlands nieuws
o vorstelijke censuur blijft wel behouden
• angst voor mobiliserende kracht vh medium
• privileges: toegang tot beroep van drukker afhankelijk van goedkeuring vorst
• preventieve censuur
• 1 vd verklaringen voor afwezigheid binnenlandse politieke berichtgeving
in kranten tot in 18e eeuw (ook: buitenlands nieuws meest interessant voor handelaars)
o 1e dagblad: 1783 (Pennsylvania, VS)
• Relatief late introductie gedrukte krant: minstens 150 jaar na boekdrukkunst (discussie over
welke titel precies de 1e gedrukte krant was
• Nieuws nog lang na ontwikkeling boekdrukkunst, handgeschreven : bv. koopmansbrieven
blijven dominant tot 17e eeuw
• Factoren die ontwikkeling gedrukte krant bemoeilijken
1. Slecht wegennetwerk bemoeilijkt distributie
2. Hoge graad analfabetisme
3. Technische onmogelijkheid om snel te drukken
4. Hoge kostprijs voor kopers
5. Preventieve censuur: vorstelijke keuring
1.3 Evolutie vd krant in de 19e eeuw
1.3.1 Krant en politiek in de 19e eeuw
Minder overheidscontrole en meer politiek
• Krant wordt politiek medium
• Krant als ruimte voor politiek debat/opinie pas vrij laat in ontwikkeling van kranten, vanaf 19 e eeuw :
bouwt deels verder op eerdere religieuze pamfletten
• Wegvallen/verminderen overheidscontrole in 19e eeuw 1 vd factoren in groeiende prominentie
binnenlands politiek nieuws
Krant & politiek in België in de 19e eeuw
Pers net voor ontstaan vd Belgische staat (tot 1814)
• Franse overheersing :
o Centralistisch persbeleid
o Kranten moeten regeringskrant Moniteur Universel volgen
o Alle kranten verplicht in Fr → verdere verfransing
• Koninkrijk der Nederlanden (1814-1830)
o Octrooi & preventieve censuur afgeschaft
o Ook vervolging om oppositiepers monddood te maken, verbannen van oppositiejournalisten
o Groot deel pers tegen Willem I (vanuit katholieke & Franstalige hoek)
o Journalisten betrokken in Belgische Revolutie & Voorlopig Bewind : bv Louis De Potter,
Charles Rogier
Belgische grondwet & de persvrijheid
• Voorlopig Bewind beschermt persvrijheid
• 7 feb 1831 : Belgische Grondwet zeer liberaal t.o.v. buurlanden
o art 18 : “Drukpers is vrij : censuur kan nooit ingesteld worden : geen borgstelling kan worden
geëist vd schrijver, uitgevers of drukkers”
o decreet op pers dat vrijheid beperkt (kritiek op koning & parlement)
• Kritische buitenlandse journalisten vestigen zich in Bxl : bv : Karl Marx
De 19e eeuwse opiniepers in België
• Pers sterk geopinieerd in 19e eeuw (sterker dan vandaag) : brede waaier aan opiniebladen
3
, o zeker 1e helft 19e eeuw binnen burgerlijke consensus
o nadien meer linkse bladen
o bijna allemaal Franstalig, pas laat 19e eeuw NL
Liberaal Katholiek Unionistisch Orangistisch radicaal
Progressieve & Progressievere & ultra- Tegen partijpolitieke Voor aansluiting bij Sociaal-
conservatieve conservatieve vleugel strijd, gesteund door NL, vooral in Gent, progressief &
vleugel Leopold I Luik & Antwerpen republikeins
Nederlandstalige kranten
• 1e helft 19e eeuwse pers hoofdzakelijk in het Frans
o bv. 1844: 33 dagbladen, allemaal in het FR; NL 1 tot 3-maal per week
o te weinig NL publiek voor dagblad (analfabetisme, Frans als taal elite in Vlaanderen)
• 1e Nederlandstalig Vlaams dagblad: Vlaemsch Belgie (1844-1844)
o initiatief van schrijvers (o.a. Henri Conscience)
o moreel conservatief (koppeling met anti-Franse)
o Vlaamsgezind en Belgisch patriottisch ( de evolutie van het Vlaams nationalisme)
• 1848 : nieuw NL dagblad in Vlaanderen (na afschaffing zegelbelasting)
Zegelbelasting & de elitaire pers
• Zegelbelasting tot 1848
o dure krant enkel voor bemiddelde burgers (+ er zijn 50 000 stemgerechtigden)
o remt radicale linkse pers voor lagere sociale klassen af
o ‘burgerlijke’ pers, liberaal of katholiek, grotendeels consensus over socio-economische
kwesties
• Verlaging zegelbelasting 1839, afgeschaft 1848
o prijs kan dalen
o belangrijke voorwaarde voor ontwikkeling massapers maar bv. geen plotse groei NL
dagbladen in Vlaanderen (te weinig publiek door ongeletterdheid) (wel meer weekbladen )
• Pas eind 19e eeuw echte groei NL dagbladen, loopt deels gelijk met ontwikkeling naar krant als
massamedium
1.3.2 Technologie, snelheid & prijs
Goedkoper en sneller drukken
• Massale oplages worden mogelijk door technologische innovaties :
drukpers & papier
• Stanhope drukpers (1800)
o metaal ipv hout → duidelijker drukken mogelijk
o 250 exemplaren/uur (Gutenberg is 125/uur)
• Pers aangedreven door stoomkracht (1914) → 1000/uur
• Rotatiepers (1850) verhoogt snelheid nog verder (8-12000/uur)
• Grotere oplagen → prijs (daling prijs ook door daling papier door gebruik ipv hout)
• Deadline kan later → nieuws actueler
Elektrische telegraaf & de snelheid van nieuwsgaring
• Ontkoppelt communicatie van (fysiek) transport
• Nieuwstransmissie nu langs correspondenten via post, spoorweg & scheepsvaart
• Grote impact op snelheid
4
1.1 Wat is journalistiek?
• nieuws, artikel schrijven voor kranten,…
• Kritisch zijn over wat er gebeurt ( de 4e macht, de waakhond )
• journalistiek als genre : bepaalde manier van schrijven
• het product zelf
• een beroep/discipline -> geheel aan normen, procedures, ..
Dominante visie op journalistiek als autonoom veld/beroep, en principes zoals objectiviteit,
feitelijkheid, scheiding opinie/feiten sterk Anglo-Amerikaans gekleurd
1.1.1 Vaak voorkomende woorden in kranttitels
Post (EN), Courrier (Fr); Times, De Tijd; Gazet van,..; Daily; Het laatste; Nieuws, News; Chronical,
Telegraaf; Plaatsnamen
1.1.2 Van waar komen bepaalde woorden?
• Gazet > Gazetta (Venetië, 1556) : gaza
• Coranto/ courant (actuele berichten)
• Newspaper : term uit 1670
• Verschijningsmoment : Le Soir, Le Matin, De Morgen
• Zeitung / tijding : “berichten uit”
➔ Geschiedenis traceren o.b.v. namen
1.2 Handel, religie, politiek, technologie & de vroege ontwikkeling van
de journalistiek
1.2.1 Wat is een krant?
• Vier voorwaarden :
1. Regelmatig en vast verschijningsritme
2. Continuïteit en herkenbare identiteit (titel, formaat, rubrieken, inhoud)
3. Focus op actualiteit
4. Gericht op (relatief) breed aantal thema’s
• Geen plots ontstaan maar trage ontwikkeling vanuit voorlopers & door verschillende bredere
ontwikkelingen
• Evolutie naar online nieuws met gedeeltelijk andere productie en consumptie (1 & 2 in mindere mate)
1.2.2 Nieuws & de prehistorie van de journalistiek
Sinds wanneer bestaat journalistiek?
o Altijd bestaan & is omnipresent : elke samenleving heeft manieren om nieuwheid te monitoren &
te delen
o Orale communicatie lange tijd zeer dominant : roddels & geruchten; nieuws verspreid door oa
marktkramers, kermismensen; analfabetisme, vertakt transportsysteem,..
Geschreven nieuws:
• 1e voorbeelden gekoppeld aan bestuur van grote rijken
• Belang ontwikkeling handel, kapitalisme → nieuws als instrument
1e gedrukte (voorloper vd) krant = 1605 Straatsburg (Toen DE); ‘Nieuwe Tydinghen’ in Antwerpen
Journalistiek als de relatief autonome sector/discipline die nieuws produceert : voornamelijk vanaf 2e
helft 19e eeuw (afhankelijk van wat we wel of niet als journalistiek beschouwen)
1
,1.2.3. Nieuws en politiek bestuur
Communicatie als beleidsinstrument
• Nood aan communicatie binnen grondgebied dat vanuit centraal machtscentrum wordt geregeerd
• Grote rijken (China tipao; voor ambtenaren & soms op publieke plaats) & Romeinse Rijk : bodes
(transporteren brieven))
• Orale communicatie te onbetrouwbaar voor efficiënte communicatie
Communicatie met het publiek
• 1e gekende communicatie van nieuws aan brede publiek : acta diurna (dagelijkse
handelingen) vanaf 59 vC tot 3e eeuw nC
• WIE : staatskrant : officiële mededelingen
• WAT : politiek, militair & gerechtelijks nieuws, natuurrampen, roddels,..
• HOE : opgehangen op publieke plaatsen; op perkament verspreid; voorgelezen aan
analfabeten
1.2.4 Nieuws, handel & de voorlopers vd krant
Handel als bron & publiek van nieuws
• Nieuws altijd belangrijk geweest voor handel :
o nood aan up-to-date info over wat er gebeurt in den wereld (oorlog,..)
o belang groeit door internationalisering handel, vooral vanaf 15 eeuw
• Nieuws verzameld door handelaars
o Nieuws verzameld via correspondenten (koopmansbrieven, handelsvertegenwoordigers)
o Gebundeld in nieuwsbrieven (vanaf 16e eeuw gedrukt)
o Verspreid via koeriers
o Rijke handelaars & banken hebben eigen nieuwsdiensten met koeriers
Verspreiding nieuws verbonden aan handel
• Transport, reizen
• Ontwikkeling postsysteem voor handel -> snellere verspreiding nieuws mogelijk
• Belangrijke handelssteden centraal in ontwikkeling krant
o Venetië (15e & 16e eeuw), Amsterdam (17e eeuw), Londen (17e & 18e eeuw)
o Voorlopers vd krant : gazetta (Venetië), coranto/courant (Amsterdam), gazetta (Londen)
o Knooppunten transport – wegennetwerk voor verspreiding
De handel in nieuws
• Veranderende relatie handel-nieuws
o “private exchange of intelligence” → “public consumption of information”
o nieuws wordt handelswaar, product
1.2.5 De boekdrukkunst en de krant
De boekdrukkunst
• Blokdruk vanaf 1000 in Europa, 770 in China
• Drukken losse karakters in China al vanaf 11e eeuw (groot # karakters groot nadeel); Europa in
1450 : Gutenberg , Vlaming Dirk Martens , Nederlander Laurens Janszoon Coster : 1e
boekdrukken met losse letters
• Verspreidt zich snel : Venetië wordt 1e centrum
• Prijs (sterk) van boeken
• Eerst vermenigvuldigen van bestaande boeken & maken van meer boeken zoals ze al
bestonden (Latijnse & Griekse boeken, + effect op verspreiding wettenschappelijke boeken)
• Belang van en voor religie :
o Drukken van pamfletten voor propaganda in godsdienststrijd vanaf 1e helft 16e eeuw
(Protestantisme – schisma binnen christendom)
o Pamfletten ook vormen van nieuws (nog geen verschijningsritme)
o Belang godsdienststrijd voor ontwikkeling van publicaties in nationale talen
2
,De krant & de boekdrukkunst
• Groeiende vraag naar nieuws
• 1e wekelijkse kranten vanaf 1605
o postsysteem door handel verder ontwikkeld
o focus op buitenlands nieuws
o vorstelijke censuur blijft wel behouden
• angst voor mobiliserende kracht vh medium
• privileges: toegang tot beroep van drukker afhankelijk van goedkeuring vorst
• preventieve censuur
• 1 vd verklaringen voor afwezigheid binnenlandse politieke berichtgeving
in kranten tot in 18e eeuw (ook: buitenlands nieuws meest interessant voor handelaars)
o 1e dagblad: 1783 (Pennsylvania, VS)
• Relatief late introductie gedrukte krant: minstens 150 jaar na boekdrukkunst (discussie over
welke titel precies de 1e gedrukte krant was
• Nieuws nog lang na ontwikkeling boekdrukkunst, handgeschreven : bv. koopmansbrieven
blijven dominant tot 17e eeuw
• Factoren die ontwikkeling gedrukte krant bemoeilijken
1. Slecht wegennetwerk bemoeilijkt distributie
2. Hoge graad analfabetisme
3. Technische onmogelijkheid om snel te drukken
4. Hoge kostprijs voor kopers
5. Preventieve censuur: vorstelijke keuring
1.3 Evolutie vd krant in de 19e eeuw
1.3.1 Krant en politiek in de 19e eeuw
Minder overheidscontrole en meer politiek
• Krant wordt politiek medium
• Krant als ruimte voor politiek debat/opinie pas vrij laat in ontwikkeling van kranten, vanaf 19 e eeuw :
bouwt deels verder op eerdere religieuze pamfletten
• Wegvallen/verminderen overheidscontrole in 19e eeuw 1 vd factoren in groeiende prominentie
binnenlands politiek nieuws
Krant & politiek in België in de 19e eeuw
Pers net voor ontstaan vd Belgische staat (tot 1814)
• Franse overheersing :
o Centralistisch persbeleid
o Kranten moeten regeringskrant Moniteur Universel volgen
o Alle kranten verplicht in Fr → verdere verfransing
• Koninkrijk der Nederlanden (1814-1830)
o Octrooi & preventieve censuur afgeschaft
o Ook vervolging om oppositiepers monddood te maken, verbannen van oppositiejournalisten
o Groot deel pers tegen Willem I (vanuit katholieke & Franstalige hoek)
o Journalisten betrokken in Belgische Revolutie & Voorlopig Bewind : bv Louis De Potter,
Charles Rogier
Belgische grondwet & de persvrijheid
• Voorlopig Bewind beschermt persvrijheid
• 7 feb 1831 : Belgische Grondwet zeer liberaal t.o.v. buurlanden
o art 18 : “Drukpers is vrij : censuur kan nooit ingesteld worden : geen borgstelling kan worden
geëist vd schrijver, uitgevers of drukkers”
o decreet op pers dat vrijheid beperkt (kritiek op koning & parlement)
• Kritische buitenlandse journalisten vestigen zich in Bxl : bv : Karl Marx
De 19e eeuwse opiniepers in België
• Pers sterk geopinieerd in 19e eeuw (sterker dan vandaag) : brede waaier aan opiniebladen
3
, o zeker 1e helft 19e eeuw binnen burgerlijke consensus
o nadien meer linkse bladen
o bijna allemaal Franstalig, pas laat 19e eeuw NL
Liberaal Katholiek Unionistisch Orangistisch radicaal
Progressieve & Progressievere & ultra- Tegen partijpolitieke Voor aansluiting bij Sociaal-
conservatieve conservatieve vleugel strijd, gesteund door NL, vooral in Gent, progressief &
vleugel Leopold I Luik & Antwerpen republikeins
Nederlandstalige kranten
• 1e helft 19e eeuwse pers hoofdzakelijk in het Frans
o bv. 1844: 33 dagbladen, allemaal in het FR; NL 1 tot 3-maal per week
o te weinig NL publiek voor dagblad (analfabetisme, Frans als taal elite in Vlaanderen)
• 1e Nederlandstalig Vlaams dagblad: Vlaemsch Belgie (1844-1844)
o initiatief van schrijvers (o.a. Henri Conscience)
o moreel conservatief (koppeling met anti-Franse)
o Vlaamsgezind en Belgisch patriottisch ( de evolutie van het Vlaams nationalisme)
• 1848 : nieuw NL dagblad in Vlaanderen (na afschaffing zegelbelasting)
Zegelbelasting & de elitaire pers
• Zegelbelasting tot 1848
o dure krant enkel voor bemiddelde burgers (+ er zijn 50 000 stemgerechtigden)
o remt radicale linkse pers voor lagere sociale klassen af
o ‘burgerlijke’ pers, liberaal of katholiek, grotendeels consensus over socio-economische
kwesties
• Verlaging zegelbelasting 1839, afgeschaft 1848
o prijs kan dalen
o belangrijke voorwaarde voor ontwikkeling massapers maar bv. geen plotse groei NL
dagbladen in Vlaanderen (te weinig publiek door ongeletterdheid) (wel meer weekbladen )
• Pas eind 19e eeuw echte groei NL dagbladen, loopt deels gelijk met ontwikkeling naar krant als
massamedium
1.3.2 Technologie, snelheid & prijs
Goedkoper en sneller drukken
• Massale oplages worden mogelijk door technologische innovaties :
drukpers & papier
• Stanhope drukpers (1800)
o metaal ipv hout → duidelijker drukken mogelijk
o 250 exemplaren/uur (Gutenberg is 125/uur)
• Pers aangedreven door stoomkracht (1914) → 1000/uur
• Rotatiepers (1850) verhoogt snelheid nog verder (8-12000/uur)
• Grotere oplagen → prijs (daling prijs ook door daling papier door gebruik ipv hout)
• Deadline kan later → nieuws actueler
Elektrische telegraaf & de snelheid van nieuwsgaring
• Ontkoppelt communicatie van (fysiek) transport
• Nieuwstransmissie nu langs correspondenten via post, spoorweg & scheepsvaart
• Grote impact op snelheid
4
