PROEFDIERKUNDE
INHOUDSOPGAVE
1. wettelijke aspecten ........................................................................................................................................................2
1.1 inleiding .......................................................................................................................................................................... 2
2. huisvesting en kooiverrijking van proefdieren .............................................................................................................. 10
2.1 definities van verschillende huisvestingstypen ............................................................................................................. 10
2.1.1 primaire huisvesting ................................................................................................................................................. 10
2.1.2 secundaire huisvesting ............................................................................................................................................. 11
2.2 algemene vereisten voor de huisvesting van proefdieren ............................................................................................ 11
2.2.1 ethologie .................................................................................................................................................................. 11
2.2.2 environment ............................................................................................................................................................. 11
2.2.3 ergonomie ................................................................................................................................................................ 14
2.2.4 economie.................................................................................................................................................................. 14
2.2.5 ecologie .................................................................................................................................................................... 16
2.3 kooiverrijking ................................................................................................................................................................ 16
Definitie ................................................................................................................................................................................. 16
Doel ....................................................................................................................................................................................... 16
kooiverrijkingsmaterialen...................................................................................................................................................... 17
2.4 diersoortspecifieke vereisten ........................................................................................................................................ 17
3. proefdierkunde ............................................................................................................................................................ 32
3.1 introductie .................................................................................................................................................................... 32
3.2 geschiedenis van dierproeven....................................................................................................................................... 34
3.3 principes van de 4V’s .................................................................................................................................................... 35
3.4 de meest gebruikte proefdiersoorten ........................................................................................................................... 39
3.5 soorten, rassen en stammen proefdieren ..................................................................................................................... 40
3.6 methodologie van dierproeven ..................................................................................................................................... 45
3.7 euthanasie van proefdieren .......................................................................................................................................... 51
1
,1. WETTELIJKE ASPECTEN
1.1 INLEIDING
- Wetgevende instanties:
o Raad van Europa
§ 47 lidstaten
§ Groepering van alle landen van Europa
§ Niet hetzelfde als Europese raad: ministers EU rond bepaald thema, heeft niets te maken
met dierenwelzijn
§ Dierenbescherming sinds jaren 60
§ Europes Conventie voor de bescherming van gewervelde dieren die voor experimentele en
andere wetenschappelijke doeleinde worden gebruikt: ETS 123
• Sinds 1986
• Doel 1: reductie van aantal dieren dat voor wetenschap en onderzoek gebruikt wordt
• Doel 2: dierenwelzijn (appendix A)
• Ondertussen al veel evolutie en wijzigingen
• 2007: nieuwe versie ondertekend door verschillende lidstaten van Europa
• Toch nog verschillen: vb. decapoden (kreeften en garnalen): in Noorwegen ook
beschermd: omdat ze ook pijn ervaren
o Europese Unie
§ 2010: volledig nieuwe EU directieve
o Belgische wetgeving (federaal)
§ Bevoegdheid dierenwelzijn van federaal naar regionaal
§ Wet van 14 augustus 1986: dieren bescherming en dierenwelzijn
• Modificaties 1993 en 1995 en eind 2012
• Gericht op:
o Gebruikers/fokkers/leveranciers (erkenning)
o Herkomst van dieren: erkende leveranciers
o Alternatieven: vervangen/vermindering/verfijning
o Ethische commissies
§ Nationaal: deontologisch comité à nu Vlaamse Proefdiercommissie
§ Lokale ethische commissies
• Definities:
o Proefdieren = ieder levend niet-humaan gewerveld dier en de zich
zelfstandig voedende larvale vormen + foetussen > 2/3 dracht + koppotigen
§ De levende koppotigen gebruikt of bestemd om te worden gebruikt
voor dierproeven of die specifiek worden gehouden opdat ze
organen of weefsels voor wetenschappelijke doeleinden kunnen
worden gebruikt
§ Koppotigen = inktvissen, octopussen; kunnen ook pijn voelen en
onthouden
§ Levende niet-menselijke gewervelden gebruikt of bestemd om te
worden gebruikt in dierproeven, of die specifiek worden gehouden
opdat hun organen of weefsels voor wetenschappelijke doeleinden
kunnen worden gebruikt, met inbegrip van hun zich zelfstandig
voedende larvale vormen alsook foetale vormen van zoogdieren
met ingang van het laatse derde deel van hun normale ontwikkeling
2
, § Gewervelden = zoogdieren, vogels, reptielen, amfibieën, vissen
• Amfibieën en vissen à larvaal stadia
§ Dier kopen om dood te doen en dan organen en weefsels gebruiken
om onderzoek te doen = proefdier
§ 5 dagen na uitkomen ei: dan pas proefdier omdat ze ervoor nog
geen pijn ervaren
§ Werken met visseneitjes of larven die net uitgekomen zijn voor ze
zich zelfstandig kunnen voeden: geen proefdieren dus niet
beschermd
§ Alles dat eieren legt; zolang ze in het ei zitten niet beschermd??
Waarom niet??
o Doel van de procedures
§ Fundamenteel onderzoek: onderzoek waarvan er al een duidelijke
praktische doelstelling aan verbonden is (waarom werkt iets op een
bepaalde manier)
§ Omzettingsgericht of toegepast onderzoek met een van volgende
doelstellingen:
• Vermijding, voorkoming, diagnose of behandeling van
ziekten, gezondheidsstoornissen of andere afwijkingen, dan
wel de gevolgen daarvan bij mensen, dieren of planten
• De beoordeling, opsporing, regulering of wijziging van
fysiologische toestanden bij mensen, dieren of planten
• Het welzijn van dieren en de verbetering van de
productieomstandigheden voor dieren die voor
landbouwdoeleinden worden gefokt
• Omzettingsgericht onderzoek: omzetten van kennis naar
praktijk; brug tussen theorie en praktijk
§ Elke onder b) genoemede doelstelling, tijdens de ontwikkeling,
vervaardiging of beproeving van de kwaliteit, doeltreffendheid en
veiligheid van geneesmiddelen, levensmiddelen en diervoeders en
andere stoffen of producten
§ Bescherming van het milieu in het belang van de gezondheid of het
welzijn van mens of dier
§ Onderzoek gericht op behoud van een soort
§ Hoger onderwijs of opleiding voor het verwerven, op peil houden of
verbeteren van beroepsvaardigheden
o Dierproef = pijn, lijden, angst, blijvendse schade ≥ prik van een naald
§ Elk al dan niet invasief gebruik van een dier voor experimentele of
andere wetenschappelijke doeleinden waarvan het resultaat
bekend of onbekend is, of voor onderwijskundige doeleinden die bij
het dier even veel of meer pijn, lijden, angst of blijvende schade kan
veroorzaken als het inbrengen van een naald volgens goed
diergeneeskundig vakmandschap. Dit omvat iedere handeling
waarvan het doel of het mogelijke gevolg de geboorte of het uit het
ei breken van een dier is, dan wel het in een dergelijke toestand
brengen en houden van een genetisch gemodificeerde
3
, dierenvariëteit, maar omvat niet het doden van dieren met als enig
doel het gebruik maken van hun organen of weefsels
o Experimentele doeleinden = onderzoek, kwaliteitscontrole, toxicologie,
ziekten, opleiding
o Gebruiker = eenheid of instituut
§ Implementatie door KB van 29 mei 2013
• Gebruikers/fokkers/leveranciers: registratie + erkenning
• Verzorging en welzijn van proefdieren
• Herkomst en identificatie van de dieren
• Registratie van het proefdiergebruik + de statistieken
• Deontologisch comité
• Lokale ethische commissie
• Opleiding van personen die met proefdieren werken
§ Overzicht van de Belgische wetgeving
• Algemene organisatie en controle
o Procedures voor erkenning als gebruiker of fokker
§ Procedure voor erkenning als laboratorium
• Vraag om erkenning
• Goedkeuring door FOD vereist vooraleer experimenten
mogen uitgevoerd worden
• Specifiek formulier: aanvraag diersoorten die zullen
gebruikt worden, soort experiment, huisvesting,
personeel…
• Formulier wordt ingestuurd naar inspecteur-dierenarts,
deze komt controle-bezoek uitvoeren: kijken of de
huisvesting wel conform is
• Advies VPC wordt gevraagd
• Indien positief moet de minister zijn beslissing (meestal ook
goedkeuring) nemen binnen de 90 dagen
• Erkenningsnummer: LA1 = erkenningsnummer om met
proefdieren te mogen werken
o Vb. LA1100015; 1: laboratorium, 10: regio vb.
Antwerpen, 0015: volgnummer
• Aantal erkende Belgische laboratoria in 2011: totaal 367
o 90% universiteiten
o 5% openbare instellingen
o 5% privé bedrijven
§ Procedure voor erkenning als kweekstation of leverancier van
proefdieren
• Vraag om erkenning
• Specifiek formulier: aanvraag diersoorten die gebruikt
zullen worden, soort experimenten, huisvesting,
personeel…
• Formulier wordt ingestuurd naar inspecteur-dierenarts,
deze komt controle-bezoek uitvoeren
• Advies VPC wordt gevraagd
4
INHOUDSOPGAVE
1. wettelijke aspecten ........................................................................................................................................................2
1.1 inleiding .......................................................................................................................................................................... 2
2. huisvesting en kooiverrijking van proefdieren .............................................................................................................. 10
2.1 definities van verschillende huisvestingstypen ............................................................................................................. 10
2.1.1 primaire huisvesting ................................................................................................................................................. 10
2.1.2 secundaire huisvesting ............................................................................................................................................. 11
2.2 algemene vereisten voor de huisvesting van proefdieren ............................................................................................ 11
2.2.1 ethologie .................................................................................................................................................................. 11
2.2.2 environment ............................................................................................................................................................. 11
2.2.3 ergonomie ................................................................................................................................................................ 14
2.2.4 economie.................................................................................................................................................................. 14
2.2.5 ecologie .................................................................................................................................................................... 16
2.3 kooiverrijking ................................................................................................................................................................ 16
Definitie ................................................................................................................................................................................. 16
Doel ....................................................................................................................................................................................... 16
kooiverrijkingsmaterialen...................................................................................................................................................... 17
2.4 diersoortspecifieke vereisten ........................................................................................................................................ 17
3. proefdierkunde ............................................................................................................................................................ 32
3.1 introductie .................................................................................................................................................................... 32
3.2 geschiedenis van dierproeven....................................................................................................................................... 34
3.3 principes van de 4V’s .................................................................................................................................................... 35
3.4 de meest gebruikte proefdiersoorten ........................................................................................................................... 39
3.5 soorten, rassen en stammen proefdieren ..................................................................................................................... 40
3.6 methodologie van dierproeven ..................................................................................................................................... 45
3.7 euthanasie van proefdieren .......................................................................................................................................... 51
1
,1. WETTELIJKE ASPECTEN
1.1 INLEIDING
- Wetgevende instanties:
o Raad van Europa
§ 47 lidstaten
§ Groepering van alle landen van Europa
§ Niet hetzelfde als Europese raad: ministers EU rond bepaald thema, heeft niets te maken
met dierenwelzijn
§ Dierenbescherming sinds jaren 60
§ Europes Conventie voor de bescherming van gewervelde dieren die voor experimentele en
andere wetenschappelijke doeleinde worden gebruikt: ETS 123
• Sinds 1986
• Doel 1: reductie van aantal dieren dat voor wetenschap en onderzoek gebruikt wordt
• Doel 2: dierenwelzijn (appendix A)
• Ondertussen al veel evolutie en wijzigingen
• 2007: nieuwe versie ondertekend door verschillende lidstaten van Europa
• Toch nog verschillen: vb. decapoden (kreeften en garnalen): in Noorwegen ook
beschermd: omdat ze ook pijn ervaren
o Europese Unie
§ 2010: volledig nieuwe EU directieve
o Belgische wetgeving (federaal)
§ Bevoegdheid dierenwelzijn van federaal naar regionaal
§ Wet van 14 augustus 1986: dieren bescherming en dierenwelzijn
• Modificaties 1993 en 1995 en eind 2012
• Gericht op:
o Gebruikers/fokkers/leveranciers (erkenning)
o Herkomst van dieren: erkende leveranciers
o Alternatieven: vervangen/vermindering/verfijning
o Ethische commissies
§ Nationaal: deontologisch comité à nu Vlaamse Proefdiercommissie
§ Lokale ethische commissies
• Definities:
o Proefdieren = ieder levend niet-humaan gewerveld dier en de zich
zelfstandig voedende larvale vormen + foetussen > 2/3 dracht + koppotigen
§ De levende koppotigen gebruikt of bestemd om te worden gebruikt
voor dierproeven of die specifiek worden gehouden opdat ze
organen of weefsels voor wetenschappelijke doeleinden kunnen
worden gebruikt
§ Koppotigen = inktvissen, octopussen; kunnen ook pijn voelen en
onthouden
§ Levende niet-menselijke gewervelden gebruikt of bestemd om te
worden gebruikt in dierproeven, of die specifiek worden gehouden
opdat hun organen of weefsels voor wetenschappelijke doeleinden
kunnen worden gebruikt, met inbegrip van hun zich zelfstandig
voedende larvale vormen alsook foetale vormen van zoogdieren
met ingang van het laatse derde deel van hun normale ontwikkeling
2
, § Gewervelden = zoogdieren, vogels, reptielen, amfibieën, vissen
• Amfibieën en vissen à larvaal stadia
§ Dier kopen om dood te doen en dan organen en weefsels gebruiken
om onderzoek te doen = proefdier
§ 5 dagen na uitkomen ei: dan pas proefdier omdat ze ervoor nog
geen pijn ervaren
§ Werken met visseneitjes of larven die net uitgekomen zijn voor ze
zich zelfstandig kunnen voeden: geen proefdieren dus niet
beschermd
§ Alles dat eieren legt; zolang ze in het ei zitten niet beschermd??
Waarom niet??
o Doel van de procedures
§ Fundamenteel onderzoek: onderzoek waarvan er al een duidelijke
praktische doelstelling aan verbonden is (waarom werkt iets op een
bepaalde manier)
§ Omzettingsgericht of toegepast onderzoek met een van volgende
doelstellingen:
• Vermijding, voorkoming, diagnose of behandeling van
ziekten, gezondheidsstoornissen of andere afwijkingen, dan
wel de gevolgen daarvan bij mensen, dieren of planten
• De beoordeling, opsporing, regulering of wijziging van
fysiologische toestanden bij mensen, dieren of planten
• Het welzijn van dieren en de verbetering van de
productieomstandigheden voor dieren die voor
landbouwdoeleinden worden gefokt
• Omzettingsgericht onderzoek: omzetten van kennis naar
praktijk; brug tussen theorie en praktijk
§ Elke onder b) genoemede doelstelling, tijdens de ontwikkeling,
vervaardiging of beproeving van de kwaliteit, doeltreffendheid en
veiligheid van geneesmiddelen, levensmiddelen en diervoeders en
andere stoffen of producten
§ Bescherming van het milieu in het belang van de gezondheid of het
welzijn van mens of dier
§ Onderzoek gericht op behoud van een soort
§ Hoger onderwijs of opleiding voor het verwerven, op peil houden of
verbeteren van beroepsvaardigheden
o Dierproef = pijn, lijden, angst, blijvendse schade ≥ prik van een naald
§ Elk al dan niet invasief gebruik van een dier voor experimentele of
andere wetenschappelijke doeleinden waarvan het resultaat
bekend of onbekend is, of voor onderwijskundige doeleinden die bij
het dier even veel of meer pijn, lijden, angst of blijvende schade kan
veroorzaken als het inbrengen van een naald volgens goed
diergeneeskundig vakmandschap. Dit omvat iedere handeling
waarvan het doel of het mogelijke gevolg de geboorte of het uit het
ei breken van een dier is, dan wel het in een dergelijke toestand
brengen en houden van een genetisch gemodificeerde
3
, dierenvariëteit, maar omvat niet het doden van dieren met als enig
doel het gebruik maken van hun organen of weefsels
o Experimentele doeleinden = onderzoek, kwaliteitscontrole, toxicologie,
ziekten, opleiding
o Gebruiker = eenheid of instituut
§ Implementatie door KB van 29 mei 2013
• Gebruikers/fokkers/leveranciers: registratie + erkenning
• Verzorging en welzijn van proefdieren
• Herkomst en identificatie van de dieren
• Registratie van het proefdiergebruik + de statistieken
• Deontologisch comité
• Lokale ethische commissie
• Opleiding van personen die met proefdieren werken
§ Overzicht van de Belgische wetgeving
• Algemene organisatie en controle
o Procedures voor erkenning als gebruiker of fokker
§ Procedure voor erkenning als laboratorium
• Vraag om erkenning
• Goedkeuring door FOD vereist vooraleer experimenten
mogen uitgevoerd worden
• Specifiek formulier: aanvraag diersoorten die zullen
gebruikt worden, soort experiment, huisvesting,
personeel…
• Formulier wordt ingestuurd naar inspecteur-dierenarts,
deze komt controle-bezoek uitvoeren: kijken of de
huisvesting wel conform is
• Advies VPC wordt gevraagd
• Indien positief moet de minister zijn beslissing (meestal ook
goedkeuring) nemen binnen de 90 dagen
• Erkenningsnummer: LA1 = erkenningsnummer om met
proefdieren te mogen werken
o Vb. LA1100015; 1: laboratorium, 10: regio vb.
Antwerpen, 0015: volgnummer
• Aantal erkende Belgische laboratoria in 2011: totaal 367
o 90% universiteiten
o 5% openbare instellingen
o 5% privé bedrijven
§ Procedure voor erkenning als kweekstation of leverancier van
proefdieren
• Vraag om erkenning
• Specifiek formulier: aanvraag diersoorten die gebruikt
zullen worden, soort experimenten, huisvesting,
personeel…
• Formulier wordt ingestuurd naar inspecteur-dierenarts,
deze komt controle-bezoek uitvoeren
• Advies VPC wordt gevraagd
4
