SAMENVATTING ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE
Inhoudsopgave
1. Geschiedenis, theorie en onderzoeksstrategieën ......................................................................................................................................................................... 5
1.1. kernvragen: ................................................................................................................................................................................................................................ 5
1.2. domein van de psychologie ........................................................................................................................................................................................................ 5
1.2.1. wetenschappelijk ................................................................................................................................................................................................................ 5
1.2.2. toegepast ............................................................................................................................................................................................................................ 5
1.2.3. interdisciplinair ................................................................................................................................................................................................................... 5
1.3. theorieën over ontwikkeling ....................................................................................................................................................................................................... 5
1.3.1. definitie ............................................................................................................................................................................................................................... 5
1.3.2. nut van theorie.................................................................................................................................................................................................................... 5
1.4. structurele kenmerken van ontwikkelingspsychologie ............................................................................................................................................................... 5
1.4.1. Is ontwikkeling continu of discontinu? ............................................................................................................................................................................... 5
1.4.2. Is er één verloop van ontwikkeling of meerdere? .............................................................................................................................................................. 5
1.4.3. Is erfelijkheid of omgeving het belangrijkst? ...................................................................................................................................................................... 5
1.4.4. levensloopperspectief ......................................................................................................................................................................................................... 5
1.5. inhoudelijke bespreking van ontwikkelingspsychologische theorieën ........................................................................................................................................ 6
1.5.1. wetenschappelijke voorvaders ........................................................................................................................................................................................... 6
1.5.2. klassieke theorieën uit de 20e eeuw ................................................................................................................................................................................... 6
1.5.3. recente theorieën ............................................................................................................................................................................................................... 9
1.6. onderzoeksmethoden ............................................................................................................................................................................................................... 10
1.6.1. systematische observatie .................................................................................................................................................................................................. 10
1.6.2. zelfrapportering ................................................................................................................................................................................................................ 10
1.6.3. klinische gevalsstudie ........................................................................................................................................................................................................ 10
1.6.4. ethnografie........................................................................................................................................................................................................................ 10
1.7. algemene onderzoeksdesigns ................................................................................................................................................................................................... 10
1.7.1. correlationeel onderzoek .................................................................................................................................................................................................. 10
1.7.2. experimenteel onderzoek ................................................................................................................................................................................................. 10
1.7.3. designs om ontwikkeling te bestuderen ........................................................................................................................................................................... 10
2. niet ............................................................................................................................................................................................................................................ 11
3. niet ............................................................................................................................................................................................................................................ 11
4. fysieke ontwikkeling in de eerste twee levensjaren.................................................................................................................................................................... 11
4.1. kernvragen ............................................................................................................................................................................................................................... 11
4.2. lichaamsgroei ........................................................................................................................................................................................................................... 11
4.3. ontwikkeling van de hersenen .................................................................................................................................................................................................. 12
4.4. beïnvloedende factoren van lichaamsgroei .............................................................................................................................................................................. 12
4.5. leervermogens .......................................................................................................................................................................................................................... 13
4.6. motorische ontwikkeling .......................................................................................................................................................................................................... 13
4.7. ontwikkeling zintuigen ............................................................................................................................................................................................................. 13
5. cognitieve ontwikkeling in de eerste twee levensjaren .............................................................................................................................................................. 14
5.1. kernvragen ............................................................................................................................................................................................................................... 14
5.2. Piaget ....................................................................................................................................................................................................................................... 15
5.2.1. algemene concepten ......................................................................................................................................................................................................... 15
5.2.2. fases van sensorimotorisch stadium ................................................................................................................................................................................. 15
5.2.3. recent onderzoek .............................................................................................................................................................................................................. 16
5.2.4. evaluatie............................................................................................................................................................................................................................ 16
5.3. informatieverwerking ............................................................................................................................................................................................................... 16
5.3.1. verschillende types geheugen ........................................................................................................................................................................................... 16
5.3.2. sturing van systeem .......................................................................................................................................................................................................... 16
5.3.3. ontwikkeling van systeem ................................................................................................................................................................................................. 16
5.3.4. mentale strategieën .......................................................................................................................................................................................................... 17
5.3.5. evaluatie............................................................................................................................................................................................................................ 17
5.4. sociale context van cognitieve ontwikkeling (Vygotski) ........................................................................................................................................................... 17
5.5. mentale vaardigheden ............................................................................................................................................................................................................. 17
5.5.1. Bayley scales of infant development ................................................................................................................................................................................ 17
5.6. taalontwikkeling ....................................................................................................................................................................................................................... 17
5.6.1. theorieën over taalontwikkeling ....................................................................................................................................................................................... 17
5.6.2. behaviorisme..................................................................................................................................................................................................................... 17
5.6.3. nativisme ........................................................................................................................................................................................................................... 18
5.6.4. interactionisme ................................................................................................................................................................................................................. 18
, 5.7. voorbereiding op praten ........................................................................................................................................................................................................... 18
5.7.1. vocalisaties en brabbelen.................................................................................................................................................................................................. 18
5.7.2. communicatievaardigheden ............................................................................................................................................................................................. 18
5.8. beginnen praten ....................................................................................................................................................................................................................... 18
5.8.1. eerste woorden ................................................................................................................................................................................................................. 18
5.8.2. twee-woordenzin .............................................................................................................................................................................................................. 19
5.9. individuele verschillen in taalontwikkeling ............................................................................................................................................................................... 19
5.10. ondersteunen van vroege taalverwerving ................................................................................................................................................................................ 19
6. emotionele en sociale ontwikkeling in de eerste twee levensjaren ............................................................................................................................................ 19
6.1. kernvragen ............................................................................................................................................................................................................................... 19
6.2. Erikson ...................................................................................................................................................................................................................................... 19
6.2.1. eerste levensjaar ............................................................................................................................................................................................................... 19
6.2.2. tweede levensjaar ............................................................................................................................................................................................................. 20
6.3. emotionele ontwikkeling .......................................................................................................................................................................................................... 20
6.3.1. basisemoties ..................................................................................................................................................................................................................... 20
6.3.2. begrijpen van emoties van anderen ................................................................................................................................................................................. 20
6.3.3. zelfbewuste emoties ......................................................................................................................................................................................................... 21
6.3.4. emotionele zelfregulatie ................................................................................................................................................................................................... 21
6.4. temperament............................................................................................................................................................................................................................ 21
6.4.1. structuur van temperament.............................................................................................................................................................................................. 21
6.4.2. meten van temperament .................................................................................................................................................................................................. 22
6.4.3. stabiliteit van temperament ............................................................................................................................................................................................. 22
6.4.4. genetische invloeden ........................................................................................................................................................................................................ 22
6.4.5. omgevingsinvloeden ......................................................................................................................................................................................................... 22
6.4.6. goodness-of-fit-model ...................................................................................................................................................................................................... 22
6.5. gehechtheid .............................................................................................................................................................................................................................. 22
6.5.1. ethologische theorie ......................................................................................................................................................................................................... 23
6.5.2. gehechtheid meten ........................................................................................................................................................................................................... 23
6.5.3. hechtingsstijlen ................................................................................................................................................................................................................. 23
6.5.4. stabiliteit van gehechtheid ................................................................................................................................................................................................ 24
6.5.5. culturele verschillen .......................................................................................................................................................................................................... 24
6.5.6. determinanten van hechtingskwaliteit ............................................................................................................................................................................. 24
6.5.7. meerdere hechtingsfiguren............................................................................................................................................................................................... 24
6.6. ontwikkeling van zelfbeeld ....................................................................................................................................................................................................... 25
6.6.1. zelfbewustzijn ................................................................................................................................................................................................................... 25
6.6.2. zelfcategorisatie ................................................................................................................................................................................................................ 25
6.6.3. zelfcontrole ....................................................................................................................................................................................................................... 25
7. fysieke en cognitieve ontwikkeling in de vroege kindertijd: 2 – 6 jaar......................................................................................................................................... 25
7.1. kenvragen ................................................................................................................................................................................................................................. 25
7.2. fysieke ontwikkeling ................................................................................................................................................................................................................. 25
7.3. motorische ontwikkeling .......................................................................................................................................................................................................... 26
7.3.1. ruwe motorische ontwikkeling ......................................................................................................................................................................................... 26
7.3.2. fijne motorische ontwikkeling ........................................................................................................................................................................................... 26
7.3.3. tekenen ............................................................................................................................................................................................................................. 26
7.3.4. schrijven ............................................................................................................................................................................................................................ 26
7.3.5. individuele verschillen....................................................................................................................................................................................................... 26
7.4. cognitieve ontwikkeling ............................................................................................................................................................................................................ 26
7.4.1. Piaget ................................................................................................................................................................................................................................ 26
7.4.2. pre-operationele fase ....................................................................................................................................................................................................... 26
7.4.3. beperkingen ...................................................................................................................................................................................................................... 27
7.4.4. recenter onderzoek ........................................................................................................................................................................................................... 27
7.4.5. opvoedkundige principes afgeleid uit Piagets theorie ...................................................................................................................................................... 28
7.5. Vygotsky’s socioculturele theorie ............................................................................................................................................................................................. 28
7.6. informatieprocestheorie ........................................................................................................................................................................................................... 28
7.6.1. aandacht ........................................................................................................................................................................................................................... 28
7.6.2. geheugenstrategieën ........................................................................................................................................................................................................ 28
7.6.3. theory of mind .................................................................................................................................................................................................................. 29
7.7. taalontwikkeling ....................................................................................................................................................................................................................... 29
7.7.1. woordenschat ................................................................................................................................................................................................................... 29
7.7.2. grammatica ....................................................................................................................................................................................................................... 29
7.7.3. conversatie ........................................................................................................................................................................................................................ 29
7.7.4. ondersteunen taalontwikkeling ........................................................................................................................................................................................ 29
8. emotionele en sociale ontwikkeling in de vroege kindertijd: 2 – 6 jaar ....................................................................................................................................... 30
8.1. kernvragen ............................................................................................................................................................................................................................... 30
8.2. Erikson ...................................................................................................................................................................................................................................... 30
8.3. zichzelf begrijpen ...................................................................................................................................................................................................................... 30
8.4. emotionele ontwikkeling .......................................................................................................................................................................................................... 30
8.4.1. begrijpen van emoties....................................................................................................................................................................................................... 30
, 8.4.2. emotionele zelfregulatie ................................................................................................................................................................................................... 30
8.4.3. zelfbewuste emoties ......................................................................................................................................................................................................... 31
8.4.4. empathie, sympathie en prosociaal gedrag ...................................................................................................................................................................... 31
8.5. relaties met leeftijdsgenoten .................................................................................................................................................................................................... 31
8.5.1. spel .................................................................................................................................................................................................................................... 31
8.5.2. vriendschap ....................................................................................................................................................................................................................... 31
8.5.3. invloeden van ouders op vroege relatie met ‘peers’ ........................................................................................................................................................ 31
8.6. vroege morele ontwikkeling ..................................................................................................................................................................................................... 32
8.6.1. psycho-analyse .................................................................................................................................................................................................................. 32
8.6.2. sociaal leren ...................................................................................................................................................................................................................... 32
8.6.3. cognitief ontwikkelingsperspectief ................................................................................................................................................................................... 32
8.6.4. agressie ............................................................................................................................................................................................................................. 32
8.7. stereotiepe geslachtsrollen....................................................................................................................................................................................................... 33
9. fysieke en cognitieve ontwikkeling in de lagere schooltijd.......................................................................................................................................................... 33
9.1. kernvragen ............................................................................................................................................................................................................................... 33
9.2. fysieke ontwikkeling en determinanten.................................................................................................................................................................................... 34
9.2.1. lichaamsgroei .................................................................................................................................................................................................................... 34
9.2.2. gezondheidsproblemen .................................................................................................................................................................................................... 34
9.3. motorische ontwikkeling .......................................................................................................................................................................................................... 34
9.3.1. ruwe motorische ontwikkeling ......................................................................................................................................................................................... 34
9.3.2. fijne motorische ontwikkeling ........................................................................................................................................................................................... 34
9.4. Piaget ....................................................................................................................................................................................................................................... 34
9.4.1. concreet-operationeel stadium ........................................................................................................................................................................................ 34
9.4.2. beperkingen ...................................................................................................................................................................................................................... 35
9.4.3. recent onderzoek .............................................................................................................................................................................................................. 35
9.4.4. evaluatie............................................................................................................................................................................................................................ 35
9.5. informatieverwerkingstheorieën .............................................................................................................................................................................................. 35
9.5.1. algemene principes ........................................................................................................................................................................................................... 35
9.5.2. aandacht ........................................................................................................................................................................................................................... 35
9.5.3. geheugenstrategieën ........................................................................................................................................................................................................ 35
9.5.4. kennisbestand ................................................................................................................................................................................................................... 36
9.5.5. theory of mind .................................................................................................................................................................................................................. 36
9.5.6. cognitieve zelfregulering ................................................................................................................................................................................................... 36
9.6. taalontwikkeling ....................................................................................................................................................................................................................... 36
9.6.1. woordenschat ................................................................................................................................................................................................................... 36
9.6.2. grammatica ....................................................................................................................................................................................................................... 36
9.6.3. pragmatiek ........................................................................................................................................................................................................................ 36
9.6.4. twee talen leren ................................................................................................................................................................................................................ 36
9.6.5. tweetalige ontwikkeling .................................................................................................................................................................................................... 36
10. emotionele en sociale ontwikkeling in de lagere schooltijd ................................................................................................................................................. 37
10.1. kernvragen ............................................................................................................................................................................................................................... 37
10.2. Erikson ...................................................................................................................................................................................................................................... 37
10.3. zelfbegrip en zelfwaarde .......................................................................................................................................................................................................... 37
10.4. emotionele ontwikkeling .......................................................................................................................................................................................................... 38
10.4.1. zelfbewuste emoties .................................................................................................................................................................................................. 38
10.4.2. begrip van emoties .................................................................................................................................................................................................... 38
10.4.3. emotionele zelfregulatie ............................................................................................................................................................................................ 38
10.5. morele ontwikkeling ................................................................................................................................................................................................................. 38
10.6. relaties met leeftijdsgenoten .................................................................................................................................................................................................... 39
10.6.1. peer groepen ............................................................................................................................................................................................................. 39
10.6.2. vriendschappen ......................................................................................................................................................................................................... 39
10.6.3. peer aanvaarding ....................................................................................................................................................................................................... 39
11. fysieke en cognitieve ontwikkeling in de adolescentie......................................................................................................................................................... 39
11.1. inleiding .................................................................................................................................................................................................................................... 39
11.2. biologische veranderingen ....................................................................................................................................................................................................... 40
11.2.1. hormonale veranderingen ......................................................................................................................................................................................... 40
11.2.2. groeispurt en seksuele rijping .................................................................................................................................................................................... 40
11.2.3. individuele verschillen in pubertijd............................................................................................................................................................................ 41
11.2.4. gevolgen van biologische veranderingen .................................................................................................................................................................. 41
11.2.5. gevolgen van timing van puberteit ............................................................................................................................................................................ 41
11.3. cognitieve veranderingen ......................................................................................................................................................................................................... 41
11.3.1. Piaget: formeel-operationeel denken........................................................................................................................................................................ 41
11.3.2. informatieverwerkingstheorie ................................................................................................................................................................................... 42
11.3.3. gevolgen van cognitieve veranderingen .................................................................................................................................................................... 42
12. emotionele en sociale ontwikkeling in de adolescentie ....................................................................................................................................................... 42
12.1. identiteitsvorming .................................................................................................................................................................................................................... 42
12.1.1. Erikson ....................................................................................................................................................................................................................... 42
, 12.1.2. zichzelf begrijpen: zelfconcept en zelfwaardering ..................................................................................................................................................... 43
12.2. morele ontwikkeling ................................................................................................................................................................................................................. 43
12.2.1. Piaget ......................................................................................................................................................................................................................... 43
12.2.2. Kohlberg..................................................................................................................................................................................................................... 44
12.2.3. geslachtsverschillen in moraliteit .............................................................................................................................................................................. 44
12.3. vriendschap en relaties met leeftijdsgenoten ........................................................................................................................................................................... 44
12.3.1. vriendschap in adolescentie ...................................................................................................................................................................................... 44
12.3.2. vriendschappen op het internet ................................................................................................................................................................................ 44
12.3.3. voordelen van vriendschappen ................................................................................................................................................................................. 44
12.3.4. cliques en crowds ...................................................................................................................................................................................................... 44
12.3.5. dating ......................................................................................................................................................................................................................... 45
12.3.6. conformiteit met peers .............................................................................................................................................................................................. 45
12.4. verstoorde ontwikkelingspatronen ........................................................................................................................................................................................... 45
12.4.1. depressie.................................................................................................................................................................................................................... 45
12.4.2. suïcide ........................................................................................................................................................................................................................ 45
13. niet ..................................................................................................................................................................................................................................... 46
14. emotionele en sociale ontwikkeling in vroege volwassenheid: 18 – 40 jaar ......................................................................................................................... 46
14.1. opkomende volwassenheid: een geleidelijke overgang ............................................................................................................................................................ 46
14.2. Erikson ...................................................................................................................................................................................................................................... 47
14.3. andere theorieën over psychosociale ontwikkeling .................................................................................................................................................................. 47
14.3.1. Levinson ..................................................................................................................................................................................................................... 47
14.3.2. Vaillant ....................................................................................................................................................................................................................... 47
14.3.3. beperkingen Levinson en Vaillant .............................................................................................................................................................................. 47
14.3.4. sociale klok................................................................................................................................................................................................................. 47
14.4. intieme relaties ......................................................................................................................................................................................................................... 48
14.4.1. partnerkeuze.............................................................................................................................................................................................................. 48
14.4.2. liefde .......................................................................................................................................................................................................................... 48
14.4.3. vriendschap................................................................................................................................................................................................................ 48
14.4.4. eenzaamheid ............................................................................................................................................................................................................. 48
14.5. levenscyclus van het gezin ........................................................................................................................................................................................................ 49
14.5.1. ouderlijk huis verlaten ............................................................................................................................................................................................... 49
15. niet ..................................................................................................................................................................................................................................... 49
16. emotionele en sociale ontwikkeling in midden volwassenheid: 40 – 65 jaar ........................................................................................................................ 49
16.1. Erikson ...................................................................................................................................................................................................................................... 49
16.1.1. onderzoek over generativiteit ................................................................................................................................................................................... 49
16.2. andere theorieën over psychosociale ontwikkeling tijdens de midden volwassenheid ............................................................................................................ 50
16.2.1. Levinson ..................................................................................................................................................................................................................... 50
16.2.2. Vaillant ....................................................................................................................................................................................................................... 50
16.2.3. midlife crisis ............................................................................................................................................................................................................... 50
16.3. stabiliteit en verandering in zelfconcept en persoonlijkheid .................................................................................................................................................... 51
16.3.1. mogelijke zelven ........................................................................................................................................................................................................ 51
16.3.2. zelfaanvaarding.......................................................................................................................................................................................................... 51
16.3.3. omgaan met problemen: coping ............................................................................................................................................................................... 51
16.3.4. geslachtsidentiteit ..................................................................................................................................................................................................... 51
16.3.5. persoonlijkheid: big five............................................................................................................................................................................................. 51
17. niet ..................................................................................................................................................................................................................................... 51
18. emotionele en sociale ontwikkeling in late volwassenheid: 65 jaar – einde ......................................................................................................................... 52
18.1. Erikson ...................................................................................................................................................................................................................................... 52
18.2. andere theorieën ...................................................................................................................................................................................................................... 52
18.2.1. Peck: verfijning => link met gerotrancendentietheorie ............................................................................................................................................. 52
18.2.2. Labouvie-Vief ............................................................................................................................................................................................................. 52
18.2.3. reminiscentie en life review....................................................................................................................................................................................... 52
18.3. zelfconcept ............................................................................................................................................................................................................................... 52
18.4. sociale wereld ........................................................................................................................................................................................................................... 52
Inhoudsopgave
1. Geschiedenis, theorie en onderzoeksstrategieën ......................................................................................................................................................................... 5
1.1. kernvragen: ................................................................................................................................................................................................................................ 5
1.2. domein van de psychologie ........................................................................................................................................................................................................ 5
1.2.1. wetenschappelijk ................................................................................................................................................................................................................ 5
1.2.2. toegepast ............................................................................................................................................................................................................................ 5
1.2.3. interdisciplinair ................................................................................................................................................................................................................... 5
1.3. theorieën over ontwikkeling ....................................................................................................................................................................................................... 5
1.3.1. definitie ............................................................................................................................................................................................................................... 5
1.3.2. nut van theorie.................................................................................................................................................................................................................... 5
1.4. structurele kenmerken van ontwikkelingspsychologie ............................................................................................................................................................... 5
1.4.1. Is ontwikkeling continu of discontinu? ............................................................................................................................................................................... 5
1.4.2. Is er één verloop van ontwikkeling of meerdere? .............................................................................................................................................................. 5
1.4.3. Is erfelijkheid of omgeving het belangrijkst? ...................................................................................................................................................................... 5
1.4.4. levensloopperspectief ......................................................................................................................................................................................................... 5
1.5. inhoudelijke bespreking van ontwikkelingspsychologische theorieën ........................................................................................................................................ 6
1.5.1. wetenschappelijke voorvaders ........................................................................................................................................................................................... 6
1.5.2. klassieke theorieën uit de 20e eeuw ................................................................................................................................................................................... 6
1.5.3. recente theorieën ............................................................................................................................................................................................................... 9
1.6. onderzoeksmethoden ............................................................................................................................................................................................................... 10
1.6.1. systematische observatie .................................................................................................................................................................................................. 10
1.6.2. zelfrapportering ................................................................................................................................................................................................................ 10
1.6.3. klinische gevalsstudie ........................................................................................................................................................................................................ 10
1.6.4. ethnografie........................................................................................................................................................................................................................ 10
1.7. algemene onderzoeksdesigns ................................................................................................................................................................................................... 10
1.7.1. correlationeel onderzoek .................................................................................................................................................................................................. 10
1.7.2. experimenteel onderzoek ................................................................................................................................................................................................. 10
1.7.3. designs om ontwikkeling te bestuderen ........................................................................................................................................................................... 10
2. niet ............................................................................................................................................................................................................................................ 11
3. niet ............................................................................................................................................................................................................................................ 11
4. fysieke ontwikkeling in de eerste twee levensjaren.................................................................................................................................................................... 11
4.1. kernvragen ............................................................................................................................................................................................................................... 11
4.2. lichaamsgroei ........................................................................................................................................................................................................................... 11
4.3. ontwikkeling van de hersenen .................................................................................................................................................................................................. 12
4.4. beïnvloedende factoren van lichaamsgroei .............................................................................................................................................................................. 12
4.5. leervermogens .......................................................................................................................................................................................................................... 13
4.6. motorische ontwikkeling .......................................................................................................................................................................................................... 13
4.7. ontwikkeling zintuigen ............................................................................................................................................................................................................. 13
5. cognitieve ontwikkeling in de eerste twee levensjaren .............................................................................................................................................................. 14
5.1. kernvragen ............................................................................................................................................................................................................................... 14
5.2. Piaget ....................................................................................................................................................................................................................................... 15
5.2.1. algemene concepten ......................................................................................................................................................................................................... 15
5.2.2. fases van sensorimotorisch stadium ................................................................................................................................................................................. 15
5.2.3. recent onderzoek .............................................................................................................................................................................................................. 16
5.2.4. evaluatie............................................................................................................................................................................................................................ 16
5.3. informatieverwerking ............................................................................................................................................................................................................... 16
5.3.1. verschillende types geheugen ........................................................................................................................................................................................... 16
5.3.2. sturing van systeem .......................................................................................................................................................................................................... 16
5.3.3. ontwikkeling van systeem ................................................................................................................................................................................................. 16
5.3.4. mentale strategieën .......................................................................................................................................................................................................... 17
5.3.5. evaluatie............................................................................................................................................................................................................................ 17
5.4. sociale context van cognitieve ontwikkeling (Vygotski) ........................................................................................................................................................... 17
5.5. mentale vaardigheden ............................................................................................................................................................................................................. 17
5.5.1. Bayley scales of infant development ................................................................................................................................................................................ 17
5.6. taalontwikkeling ....................................................................................................................................................................................................................... 17
5.6.1. theorieën over taalontwikkeling ....................................................................................................................................................................................... 17
5.6.2. behaviorisme..................................................................................................................................................................................................................... 17
5.6.3. nativisme ........................................................................................................................................................................................................................... 18
5.6.4. interactionisme ................................................................................................................................................................................................................. 18
, 5.7. voorbereiding op praten ........................................................................................................................................................................................................... 18
5.7.1. vocalisaties en brabbelen.................................................................................................................................................................................................. 18
5.7.2. communicatievaardigheden ............................................................................................................................................................................................. 18
5.8. beginnen praten ....................................................................................................................................................................................................................... 18
5.8.1. eerste woorden ................................................................................................................................................................................................................. 18
5.8.2. twee-woordenzin .............................................................................................................................................................................................................. 19
5.9. individuele verschillen in taalontwikkeling ............................................................................................................................................................................... 19
5.10. ondersteunen van vroege taalverwerving ................................................................................................................................................................................ 19
6. emotionele en sociale ontwikkeling in de eerste twee levensjaren ............................................................................................................................................ 19
6.1. kernvragen ............................................................................................................................................................................................................................... 19
6.2. Erikson ...................................................................................................................................................................................................................................... 19
6.2.1. eerste levensjaar ............................................................................................................................................................................................................... 19
6.2.2. tweede levensjaar ............................................................................................................................................................................................................. 20
6.3. emotionele ontwikkeling .......................................................................................................................................................................................................... 20
6.3.1. basisemoties ..................................................................................................................................................................................................................... 20
6.3.2. begrijpen van emoties van anderen ................................................................................................................................................................................. 20
6.3.3. zelfbewuste emoties ......................................................................................................................................................................................................... 21
6.3.4. emotionele zelfregulatie ................................................................................................................................................................................................... 21
6.4. temperament............................................................................................................................................................................................................................ 21
6.4.1. structuur van temperament.............................................................................................................................................................................................. 21
6.4.2. meten van temperament .................................................................................................................................................................................................. 22
6.4.3. stabiliteit van temperament ............................................................................................................................................................................................. 22
6.4.4. genetische invloeden ........................................................................................................................................................................................................ 22
6.4.5. omgevingsinvloeden ......................................................................................................................................................................................................... 22
6.4.6. goodness-of-fit-model ...................................................................................................................................................................................................... 22
6.5. gehechtheid .............................................................................................................................................................................................................................. 22
6.5.1. ethologische theorie ......................................................................................................................................................................................................... 23
6.5.2. gehechtheid meten ........................................................................................................................................................................................................... 23
6.5.3. hechtingsstijlen ................................................................................................................................................................................................................. 23
6.5.4. stabiliteit van gehechtheid ................................................................................................................................................................................................ 24
6.5.5. culturele verschillen .......................................................................................................................................................................................................... 24
6.5.6. determinanten van hechtingskwaliteit ............................................................................................................................................................................. 24
6.5.7. meerdere hechtingsfiguren............................................................................................................................................................................................... 24
6.6. ontwikkeling van zelfbeeld ....................................................................................................................................................................................................... 25
6.6.1. zelfbewustzijn ................................................................................................................................................................................................................... 25
6.6.2. zelfcategorisatie ................................................................................................................................................................................................................ 25
6.6.3. zelfcontrole ....................................................................................................................................................................................................................... 25
7. fysieke en cognitieve ontwikkeling in de vroege kindertijd: 2 – 6 jaar......................................................................................................................................... 25
7.1. kenvragen ................................................................................................................................................................................................................................. 25
7.2. fysieke ontwikkeling ................................................................................................................................................................................................................. 25
7.3. motorische ontwikkeling .......................................................................................................................................................................................................... 26
7.3.1. ruwe motorische ontwikkeling ......................................................................................................................................................................................... 26
7.3.2. fijne motorische ontwikkeling ........................................................................................................................................................................................... 26
7.3.3. tekenen ............................................................................................................................................................................................................................. 26
7.3.4. schrijven ............................................................................................................................................................................................................................ 26
7.3.5. individuele verschillen....................................................................................................................................................................................................... 26
7.4. cognitieve ontwikkeling ............................................................................................................................................................................................................ 26
7.4.1. Piaget ................................................................................................................................................................................................................................ 26
7.4.2. pre-operationele fase ....................................................................................................................................................................................................... 26
7.4.3. beperkingen ...................................................................................................................................................................................................................... 27
7.4.4. recenter onderzoek ........................................................................................................................................................................................................... 27
7.4.5. opvoedkundige principes afgeleid uit Piagets theorie ...................................................................................................................................................... 28
7.5. Vygotsky’s socioculturele theorie ............................................................................................................................................................................................. 28
7.6. informatieprocestheorie ........................................................................................................................................................................................................... 28
7.6.1. aandacht ........................................................................................................................................................................................................................... 28
7.6.2. geheugenstrategieën ........................................................................................................................................................................................................ 28
7.6.3. theory of mind .................................................................................................................................................................................................................. 29
7.7. taalontwikkeling ....................................................................................................................................................................................................................... 29
7.7.1. woordenschat ................................................................................................................................................................................................................... 29
7.7.2. grammatica ....................................................................................................................................................................................................................... 29
7.7.3. conversatie ........................................................................................................................................................................................................................ 29
7.7.4. ondersteunen taalontwikkeling ........................................................................................................................................................................................ 29
8. emotionele en sociale ontwikkeling in de vroege kindertijd: 2 – 6 jaar ....................................................................................................................................... 30
8.1. kernvragen ............................................................................................................................................................................................................................... 30
8.2. Erikson ...................................................................................................................................................................................................................................... 30
8.3. zichzelf begrijpen ...................................................................................................................................................................................................................... 30
8.4. emotionele ontwikkeling .......................................................................................................................................................................................................... 30
8.4.1. begrijpen van emoties....................................................................................................................................................................................................... 30
, 8.4.2. emotionele zelfregulatie ................................................................................................................................................................................................... 30
8.4.3. zelfbewuste emoties ......................................................................................................................................................................................................... 31
8.4.4. empathie, sympathie en prosociaal gedrag ...................................................................................................................................................................... 31
8.5. relaties met leeftijdsgenoten .................................................................................................................................................................................................... 31
8.5.1. spel .................................................................................................................................................................................................................................... 31
8.5.2. vriendschap ....................................................................................................................................................................................................................... 31
8.5.3. invloeden van ouders op vroege relatie met ‘peers’ ........................................................................................................................................................ 31
8.6. vroege morele ontwikkeling ..................................................................................................................................................................................................... 32
8.6.1. psycho-analyse .................................................................................................................................................................................................................. 32
8.6.2. sociaal leren ...................................................................................................................................................................................................................... 32
8.6.3. cognitief ontwikkelingsperspectief ................................................................................................................................................................................... 32
8.6.4. agressie ............................................................................................................................................................................................................................. 32
8.7. stereotiepe geslachtsrollen....................................................................................................................................................................................................... 33
9. fysieke en cognitieve ontwikkeling in de lagere schooltijd.......................................................................................................................................................... 33
9.1. kernvragen ............................................................................................................................................................................................................................... 33
9.2. fysieke ontwikkeling en determinanten.................................................................................................................................................................................... 34
9.2.1. lichaamsgroei .................................................................................................................................................................................................................... 34
9.2.2. gezondheidsproblemen .................................................................................................................................................................................................... 34
9.3. motorische ontwikkeling .......................................................................................................................................................................................................... 34
9.3.1. ruwe motorische ontwikkeling ......................................................................................................................................................................................... 34
9.3.2. fijne motorische ontwikkeling ........................................................................................................................................................................................... 34
9.4. Piaget ....................................................................................................................................................................................................................................... 34
9.4.1. concreet-operationeel stadium ........................................................................................................................................................................................ 34
9.4.2. beperkingen ...................................................................................................................................................................................................................... 35
9.4.3. recent onderzoek .............................................................................................................................................................................................................. 35
9.4.4. evaluatie............................................................................................................................................................................................................................ 35
9.5. informatieverwerkingstheorieën .............................................................................................................................................................................................. 35
9.5.1. algemene principes ........................................................................................................................................................................................................... 35
9.5.2. aandacht ........................................................................................................................................................................................................................... 35
9.5.3. geheugenstrategieën ........................................................................................................................................................................................................ 35
9.5.4. kennisbestand ................................................................................................................................................................................................................... 36
9.5.5. theory of mind .................................................................................................................................................................................................................. 36
9.5.6. cognitieve zelfregulering ................................................................................................................................................................................................... 36
9.6. taalontwikkeling ....................................................................................................................................................................................................................... 36
9.6.1. woordenschat ................................................................................................................................................................................................................... 36
9.6.2. grammatica ....................................................................................................................................................................................................................... 36
9.6.3. pragmatiek ........................................................................................................................................................................................................................ 36
9.6.4. twee talen leren ................................................................................................................................................................................................................ 36
9.6.5. tweetalige ontwikkeling .................................................................................................................................................................................................... 36
10. emotionele en sociale ontwikkeling in de lagere schooltijd ................................................................................................................................................. 37
10.1. kernvragen ............................................................................................................................................................................................................................... 37
10.2. Erikson ...................................................................................................................................................................................................................................... 37
10.3. zelfbegrip en zelfwaarde .......................................................................................................................................................................................................... 37
10.4. emotionele ontwikkeling .......................................................................................................................................................................................................... 38
10.4.1. zelfbewuste emoties .................................................................................................................................................................................................. 38
10.4.2. begrip van emoties .................................................................................................................................................................................................... 38
10.4.3. emotionele zelfregulatie ............................................................................................................................................................................................ 38
10.5. morele ontwikkeling ................................................................................................................................................................................................................. 38
10.6. relaties met leeftijdsgenoten .................................................................................................................................................................................................... 39
10.6.1. peer groepen ............................................................................................................................................................................................................. 39
10.6.2. vriendschappen ......................................................................................................................................................................................................... 39
10.6.3. peer aanvaarding ....................................................................................................................................................................................................... 39
11. fysieke en cognitieve ontwikkeling in de adolescentie......................................................................................................................................................... 39
11.1. inleiding .................................................................................................................................................................................................................................... 39
11.2. biologische veranderingen ....................................................................................................................................................................................................... 40
11.2.1. hormonale veranderingen ......................................................................................................................................................................................... 40
11.2.2. groeispurt en seksuele rijping .................................................................................................................................................................................... 40
11.2.3. individuele verschillen in pubertijd............................................................................................................................................................................ 41
11.2.4. gevolgen van biologische veranderingen .................................................................................................................................................................. 41
11.2.5. gevolgen van timing van puberteit ............................................................................................................................................................................ 41
11.3. cognitieve veranderingen ......................................................................................................................................................................................................... 41
11.3.1. Piaget: formeel-operationeel denken........................................................................................................................................................................ 41
11.3.2. informatieverwerkingstheorie ................................................................................................................................................................................... 42
11.3.3. gevolgen van cognitieve veranderingen .................................................................................................................................................................... 42
12. emotionele en sociale ontwikkeling in de adolescentie ....................................................................................................................................................... 42
12.1. identiteitsvorming .................................................................................................................................................................................................................... 42
12.1.1. Erikson ....................................................................................................................................................................................................................... 42
, 12.1.2. zichzelf begrijpen: zelfconcept en zelfwaardering ..................................................................................................................................................... 43
12.2. morele ontwikkeling ................................................................................................................................................................................................................. 43
12.2.1. Piaget ......................................................................................................................................................................................................................... 43
12.2.2. Kohlberg..................................................................................................................................................................................................................... 44
12.2.3. geslachtsverschillen in moraliteit .............................................................................................................................................................................. 44
12.3. vriendschap en relaties met leeftijdsgenoten ........................................................................................................................................................................... 44
12.3.1. vriendschap in adolescentie ...................................................................................................................................................................................... 44
12.3.2. vriendschappen op het internet ................................................................................................................................................................................ 44
12.3.3. voordelen van vriendschappen ................................................................................................................................................................................. 44
12.3.4. cliques en crowds ...................................................................................................................................................................................................... 44
12.3.5. dating ......................................................................................................................................................................................................................... 45
12.3.6. conformiteit met peers .............................................................................................................................................................................................. 45
12.4. verstoorde ontwikkelingspatronen ........................................................................................................................................................................................... 45
12.4.1. depressie.................................................................................................................................................................................................................... 45
12.4.2. suïcide ........................................................................................................................................................................................................................ 45
13. niet ..................................................................................................................................................................................................................................... 46
14. emotionele en sociale ontwikkeling in vroege volwassenheid: 18 – 40 jaar ......................................................................................................................... 46
14.1. opkomende volwassenheid: een geleidelijke overgang ............................................................................................................................................................ 46
14.2. Erikson ...................................................................................................................................................................................................................................... 47
14.3. andere theorieën over psychosociale ontwikkeling .................................................................................................................................................................. 47
14.3.1. Levinson ..................................................................................................................................................................................................................... 47
14.3.2. Vaillant ....................................................................................................................................................................................................................... 47
14.3.3. beperkingen Levinson en Vaillant .............................................................................................................................................................................. 47
14.3.4. sociale klok................................................................................................................................................................................................................. 47
14.4. intieme relaties ......................................................................................................................................................................................................................... 48
14.4.1. partnerkeuze.............................................................................................................................................................................................................. 48
14.4.2. liefde .......................................................................................................................................................................................................................... 48
14.4.3. vriendschap................................................................................................................................................................................................................ 48
14.4.4. eenzaamheid ............................................................................................................................................................................................................. 48
14.5. levenscyclus van het gezin ........................................................................................................................................................................................................ 49
14.5.1. ouderlijk huis verlaten ............................................................................................................................................................................................... 49
15. niet ..................................................................................................................................................................................................................................... 49
16. emotionele en sociale ontwikkeling in midden volwassenheid: 40 – 65 jaar ........................................................................................................................ 49
16.1. Erikson ...................................................................................................................................................................................................................................... 49
16.1.1. onderzoek over generativiteit ................................................................................................................................................................................... 49
16.2. andere theorieën over psychosociale ontwikkeling tijdens de midden volwassenheid ............................................................................................................ 50
16.2.1. Levinson ..................................................................................................................................................................................................................... 50
16.2.2. Vaillant ....................................................................................................................................................................................................................... 50
16.2.3. midlife crisis ............................................................................................................................................................................................................... 50
16.3. stabiliteit en verandering in zelfconcept en persoonlijkheid .................................................................................................................................................... 51
16.3.1. mogelijke zelven ........................................................................................................................................................................................................ 51
16.3.2. zelfaanvaarding.......................................................................................................................................................................................................... 51
16.3.3. omgaan met problemen: coping ............................................................................................................................................................................... 51
16.3.4. geslachtsidentiteit ..................................................................................................................................................................................................... 51
16.3.5. persoonlijkheid: big five............................................................................................................................................................................................. 51
17. niet ..................................................................................................................................................................................................................................... 51
18. emotionele en sociale ontwikkeling in late volwassenheid: 65 jaar – einde ......................................................................................................................... 52
18.1. Erikson ...................................................................................................................................................................................................................................... 52
18.2. andere theorieën ...................................................................................................................................................................................................................... 52
18.2.1. Peck: verfijning => link met gerotrancendentietheorie ............................................................................................................................................. 52
18.2.2. Labouvie-Vief ............................................................................................................................................................................................................. 52
18.2.3. reminiscentie en life review....................................................................................................................................................................................... 52
18.3. zelfconcept ............................................................................................................................................................................................................................... 52
18.4. sociale wereld ........................................................................................................................................................................................................................... 52