‘Een passende en activerende aanpak met
betrekking tot woordenschatonderwijs voor het
basisonderwijs.’
‘A fitting and activating solution concerning teaching
vocabulary in primary education.’
In samenwerking met de Nicolaas Beets Alkmaar.
Bachelor Thesis; Rapportage van een afstudeeronderzoek, uitgevoerd in het kader van het behalen van
de titel Bachelor of Education.
Steffanie Smit
489764
Vt5
juni 2016
Hogeschool Inholland Alkmaar
Domein onderwijs, Leren en
Levensbeschouwing
Opleiding Leraar Basisonderwijs
Voltijd 1
,Voorwoord
Dit onderzoek richt zich op woordenschatontwikkeling en woordenschatonderwijs. Ik ben de afgelopen
tijd bezig geweest te onderzoeken op welke manier het niveau met betrekking tot
woordenschatonderwijs op de Nicolaas Beets locatie Judith Leijster, gericht op groep 1/2, verhoogd kan
worden. Ik heb dit onderzocht door verschillende methodes en methodieken te bekijken en te analyseren
om zo tot een gerichte aanpak te komen met betrekking tot het woordenschatonderwijs dat ervoor
moest zorgen het niveau van de kinderen te verhogen.
Ik ben blij dat ik de kans heb gekregen dit onderzoek te doen en ik ben er trots op een bijdrage te mogen
leveren aan woordenschatonderwijs, een in mijn ogen zeer belangrijk onderwerp, op de Nicolaas Beets
locatie Judith Leijster.
Ik wil dus ook een aantal mensen bedanken voor de ruimte die ik heb gekregen om het onderzoek uit te
voeren en ik wil ze ook bedanken voor hun steun, hulp en medewerking, te beginnen met de voormalig
directeur Jeroen van Huizen en de huidige directeur Nils van Heijst. Hiernaast wil ik de zorgcoördinator
Gea van der Pol bedanken. Ook wil ik de leerkrachten bedanken van de Nicolaas Beets locatie Judith
Leijster die mij hebben willen helpen en hebben meegewerkt aan mijn onderzoek, Anneke Klomp, Irene
van der Jagt, Catherina Indri en Inga Nieuweboer. Natuurlijk wil ik mijn voormalige mentor Rosanne van
der Busse nog het meest bedanken voor haar medewerking, steun en alle tijd die ze voor mij heeft
vrijgemaakt, zowel in het lesprogramma als na schooltijd wanneer ik behoefte had aan haar mening of
overleg. Bedankt allemaal!
De ouders en kinderen die hebben meegewerkt aan mijn onderzoek door middel van steun en door
middel van het vrijmaken van tijd voor interviews wil ik zeker ook bedanken. Hun meningen hebben mij
geholpen grip te krijgen op de behoeften om tot een passende oplossing te komen.
Ook wil ik mijn tante, Jacqueline Koopman, bedanken dat ze de tijd heeft genomen mijn onderzoek te
bekijken en het heeft voorzien van feedback. Dit heeft mij echt geholpen, bedankt!
Tot slot wil ik Rob Bartels bedanken voor de ondersteuning in de beginfase van het onderzoek en
natuurlijk Judith Kat voor de begeleiding en de tijd die ze heeft vrijgemaakt om mij te helpen en te
ondersteunen bij het ontwerpen en uitvoeren van dit onderzoek. Zonder haar was dit niet gelukt,
bedankt!
2
,Samenvatting
Dit onderzoeksverslag bevat de verslaglegging van het onderzoek met betrekking tot
woordenschatonderwijs, vooral gericht op de groep 1/2 van de Nicolaas Beets locatie Judith Leijster. Er is
onderzoek gedaan naar de meest passende manier voor het verhogen van de woordenschatniveaus van
de kinderen.
Op de school zitten veel NT2 kinderen, kinderen met Nederlands als tweede taal. Zij komen uit het
buitenland en kennen nog weinig of geen Nederlands of er wordt thuis geen of slecht Nederlands
gesproken. De school heeft gemerkt dat het woordenschatniveau van de kinderen laag is. Dit is
geconstateerd binnen het lesprogramma door de leerkrachten en door de scores van de CITO
woordenschat die is afgenomen bij de kinderen van groep 3 t/m groep 8. Er moet een manier gevonden
worden om het woordenschatniveau van de kinderen te verhogen.
Het onderzoek is een ontwerpgericht onderzoek. Hierin worden verschillende fases doorlopen om tot
antwoorden te komen op de onderzoeksvraag, namelijk de oriëntatiefase, de analyse en de ontwerpfase.
Na de oriëntatie op het probleem, start de analyse van het probleem. Uit literatuuronderzoek blijkt dat
het hebben van een uitgebreide woordenschat erg belangrijk is voor de rest van je leven. Woordenschat
speelt een rol binnen alle vakken en alle beroepen. Er zijn verschillende methodieken en methodes
binnen het woordenschatonderwijs.
Uit de analyse is naar voren gekomen dat de leerkrachten behoefte hebben aan een methodiek met
betrekking tot woordenschatonderwijs, geen methode. Een methodiek omvat een bepaalde werkwijze, in
dit geval met betrekking tot woordenschatonderwijs, waar een methode een vast lessenplan schetst. Er
worden op de school al veel methodes gebruikt en de leerkrachten voelden niet veel voor nog een
methode maar meer voor een aanpak om in te zetten bij het aanleren van belangrijke woorden. Een
doorgaande lijn is gewenst, wat ook niet goed lukt met een methode. Woordenschatmethodes beperken
zich vaak tot een doorgaande lijn vanaf de voorschoolse opvang tot en met maximaal groep 4. Een
passende methodiek, gegenereerd door een kritische kijk op de behoeften en mogelijkheden, kan
schoolbreed ingezet worden.
In dit onderzoek heb ik me gericht op de groep 1/2 van de locatie. In deze groep ben ik begonnen met
een nulmeting om het huidige niveau van de kinderen te testen om een beeld te krijgen van de situatie
en om passende interventies te ontwerpen. Vervolgens is er gekeken naar eerder onderzoek, en
aspecten waarvan de school gebruik zou kunnen maken.
Hierna is gestart met het ontwerpen van een passende interventie door middel van het cyclisch proces
van ontwerpen, evalueren en aanpassen. Hier is geprobeerd een passende aanpak te genereren voor het
woordenschatprobleem gelet op de behoeften, de context, literatuuronderzoek en good practices. De
eerste interventie vond plaats gedurende twee weken. Dit ontwerp is uitgevoerd en verbeterd tot het
uiteindelijke ontwerp. Ook het uiteindelijke ontwerp is uitgevoerd gedurende twee weken. Gedurende de
interventies is er gebruik gemaakt van twee groepen, de werkgroep en de controlegroep. De werkgroep
3
,werkte hier volgens de nieuwe methodiek waar de controlegroep met de klassenleerkracht werkte via de
bestaande methode, Ik&ko, en de gebruikelijke manier van lesgeven.
De interventies vinden hun basis in de methodiek van Verhallen en de methodiek van Bacchini. De
interventies bestaan deels uit lessen waarin woorden worden aangeboden via de Viertakt, voorbewerken,
semantiseren, consolideren en controleren. Er wordt hier aandacht besteed aan de drie “uitjes”,
uitleggen, uitbeelden en uitbreiden. De rest van de lessen uit de interventies zijn vormgegeven naar de
visie van Bacchini. In deze lessen worden de woorden los aangeboden met behulp van plaatjes, zonder
clusters en zonder context, zodat de NT2 kinderen niet afgeleid kunnen worden van de woorden.
Hiernaast speelt Total Physical Response een rol in de interventies. Door middel van deze methode
worden woorden aangeboden op een manier waardoor kinderen de woorden in het begin nog niet actief
hoeven te gebruiken en waardoor kinderen de woorden consolideren via het uitvoeren van handelingen.
Ook kan zo gecontroleerd worden of de kinderen de woorden passief beheersen. Bewegen speelt hier
een grote rol.
Na de uitvoering zijn de resultaten van de kinderen getoetst door middel van een nameting en
geregistreerd door middel van de registratieformulieren. De resultaten van de kinderen zijn geanalyseerd
en schematisch weergegeven. Vervolgens kon de conclusie getrokken worden. Ik heb gedurende mijn
interventies gewerkt met twee groepen, een werkgroep en een controlegroep. De werkgroep werkte met
mij via een nieuwe methodiek aan woordenschatonderwijs waar de controlegroep met de
klassenleerkrachte werkte via het normale lesprogramma rondom de methode. Er is te zien dat alle
kinderen een vooruitgang hebben geboekt met betrekking tot zowel de passieve als de actieve
woordenschattoets maar dat vooral de kinderen uit de werkgroep een zeer grote vooruitgang laten zien.
In de nameting zijn door de kinderen bijna geen fouten meer gemaakt in beide toetsen, waar de kinderen
nog erg veel fouten maakten gedurende de nulmeting. De controlegroep is zeker ook vooruitgegaan,
maar de kinderen maken uiteindelijk nog meer fouten dan de kinderen uit de werkgroep. De ingezette
methodiek kan dus zeker aanbevolen worden aan de school.
4
, Inhoud
Voorwoord ....................................................................................................................................................... 2
Samenvatting ................................................................................................................................................... 3
Oriëntatiefase .......................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
1. Inleiding ............................................................................................................................................... 7
1.1 Aanleiding .......................................................................................................................................... 7
1.2 Doel van het onderzoek .................................................................................................................... 8
1.3 Verkenning ......................................................................................................................................... 8
1.5 Onderzoeksvragen ........................................................................................................................... 10
Onderzoeksontwerp ...................................................................................................................................... 11
2. Onderzoek.......................................................................................................................................... 11
2.1 Ontwerponderzoek .......................................................................................................................... 11
2.2 Type onderzoek ............................................................................................................................... 11
2.3 Vooronderzoeksfase ........................................................................................................................ 11
2.3 Onderzoeksgroep............................................................................................................................. 16
2.4 Onderzoeksmethode ....................................................................................................................... 17
Analyse……………………………………………………………………………………………………………………………………………………
20
3. Literatuurstudie ................................................................................................................................. 20
3.1 Wat is woordenschat? ..................................................................................................................... 20
3.2 Het belang van woordenschat ......................................................................................................... 20
3.3 Woordenschatontwikkeling ............................................................................................................. 21
3.4 Opvattingen rondom woordenschatonderwijs ............................................................................... 23
3.5 De rol van prentenboeken en voorlezen in het woordenschatonderwijs....................................... 33
3.6 BAK woordenlijst.............................................................................................................................. 34
3.7 Methodes, methodieken en programma’s voor woordenschatonderwijs ..................................... 35
3.7 Eerder onderzoek ............................................................................................................................ 36
4. Behoefteanalyse ................................................................................................................................ 38
4.1 Directeur .......................................................................................................................................... 38
4.2 Leerkrachten .................................................................................................................................... 40
4.3 Leerkracht groep 1/2 ....................................................................................................................... 41
4.4 Zorgcoördinator ............................................................................................................................... 42
4.5 Ouders.............................................................................................................................................. 43
4.6 Kinderen ........................................................................................................................................... 43
5. Contextanalyse .................................................................................................................................. 44
5
betrekking tot woordenschatonderwijs voor het
basisonderwijs.’
‘A fitting and activating solution concerning teaching
vocabulary in primary education.’
In samenwerking met de Nicolaas Beets Alkmaar.
Bachelor Thesis; Rapportage van een afstudeeronderzoek, uitgevoerd in het kader van het behalen van
de titel Bachelor of Education.
Steffanie Smit
489764
Vt5
juni 2016
Hogeschool Inholland Alkmaar
Domein onderwijs, Leren en
Levensbeschouwing
Opleiding Leraar Basisonderwijs
Voltijd 1
,Voorwoord
Dit onderzoek richt zich op woordenschatontwikkeling en woordenschatonderwijs. Ik ben de afgelopen
tijd bezig geweest te onderzoeken op welke manier het niveau met betrekking tot
woordenschatonderwijs op de Nicolaas Beets locatie Judith Leijster, gericht op groep 1/2, verhoogd kan
worden. Ik heb dit onderzocht door verschillende methodes en methodieken te bekijken en te analyseren
om zo tot een gerichte aanpak te komen met betrekking tot het woordenschatonderwijs dat ervoor
moest zorgen het niveau van de kinderen te verhogen.
Ik ben blij dat ik de kans heb gekregen dit onderzoek te doen en ik ben er trots op een bijdrage te mogen
leveren aan woordenschatonderwijs, een in mijn ogen zeer belangrijk onderwerp, op de Nicolaas Beets
locatie Judith Leijster.
Ik wil dus ook een aantal mensen bedanken voor de ruimte die ik heb gekregen om het onderzoek uit te
voeren en ik wil ze ook bedanken voor hun steun, hulp en medewerking, te beginnen met de voormalig
directeur Jeroen van Huizen en de huidige directeur Nils van Heijst. Hiernaast wil ik de zorgcoördinator
Gea van der Pol bedanken. Ook wil ik de leerkrachten bedanken van de Nicolaas Beets locatie Judith
Leijster die mij hebben willen helpen en hebben meegewerkt aan mijn onderzoek, Anneke Klomp, Irene
van der Jagt, Catherina Indri en Inga Nieuweboer. Natuurlijk wil ik mijn voormalige mentor Rosanne van
der Busse nog het meest bedanken voor haar medewerking, steun en alle tijd die ze voor mij heeft
vrijgemaakt, zowel in het lesprogramma als na schooltijd wanneer ik behoefte had aan haar mening of
overleg. Bedankt allemaal!
De ouders en kinderen die hebben meegewerkt aan mijn onderzoek door middel van steun en door
middel van het vrijmaken van tijd voor interviews wil ik zeker ook bedanken. Hun meningen hebben mij
geholpen grip te krijgen op de behoeften om tot een passende oplossing te komen.
Ook wil ik mijn tante, Jacqueline Koopman, bedanken dat ze de tijd heeft genomen mijn onderzoek te
bekijken en het heeft voorzien van feedback. Dit heeft mij echt geholpen, bedankt!
Tot slot wil ik Rob Bartels bedanken voor de ondersteuning in de beginfase van het onderzoek en
natuurlijk Judith Kat voor de begeleiding en de tijd die ze heeft vrijgemaakt om mij te helpen en te
ondersteunen bij het ontwerpen en uitvoeren van dit onderzoek. Zonder haar was dit niet gelukt,
bedankt!
2
,Samenvatting
Dit onderzoeksverslag bevat de verslaglegging van het onderzoek met betrekking tot
woordenschatonderwijs, vooral gericht op de groep 1/2 van de Nicolaas Beets locatie Judith Leijster. Er is
onderzoek gedaan naar de meest passende manier voor het verhogen van de woordenschatniveaus van
de kinderen.
Op de school zitten veel NT2 kinderen, kinderen met Nederlands als tweede taal. Zij komen uit het
buitenland en kennen nog weinig of geen Nederlands of er wordt thuis geen of slecht Nederlands
gesproken. De school heeft gemerkt dat het woordenschatniveau van de kinderen laag is. Dit is
geconstateerd binnen het lesprogramma door de leerkrachten en door de scores van de CITO
woordenschat die is afgenomen bij de kinderen van groep 3 t/m groep 8. Er moet een manier gevonden
worden om het woordenschatniveau van de kinderen te verhogen.
Het onderzoek is een ontwerpgericht onderzoek. Hierin worden verschillende fases doorlopen om tot
antwoorden te komen op de onderzoeksvraag, namelijk de oriëntatiefase, de analyse en de ontwerpfase.
Na de oriëntatie op het probleem, start de analyse van het probleem. Uit literatuuronderzoek blijkt dat
het hebben van een uitgebreide woordenschat erg belangrijk is voor de rest van je leven. Woordenschat
speelt een rol binnen alle vakken en alle beroepen. Er zijn verschillende methodieken en methodes
binnen het woordenschatonderwijs.
Uit de analyse is naar voren gekomen dat de leerkrachten behoefte hebben aan een methodiek met
betrekking tot woordenschatonderwijs, geen methode. Een methodiek omvat een bepaalde werkwijze, in
dit geval met betrekking tot woordenschatonderwijs, waar een methode een vast lessenplan schetst. Er
worden op de school al veel methodes gebruikt en de leerkrachten voelden niet veel voor nog een
methode maar meer voor een aanpak om in te zetten bij het aanleren van belangrijke woorden. Een
doorgaande lijn is gewenst, wat ook niet goed lukt met een methode. Woordenschatmethodes beperken
zich vaak tot een doorgaande lijn vanaf de voorschoolse opvang tot en met maximaal groep 4. Een
passende methodiek, gegenereerd door een kritische kijk op de behoeften en mogelijkheden, kan
schoolbreed ingezet worden.
In dit onderzoek heb ik me gericht op de groep 1/2 van de locatie. In deze groep ben ik begonnen met
een nulmeting om het huidige niveau van de kinderen te testen om een beeld te krijgen van de situatie
en om passende interventies te ontwerpen. Vervolgens is er gekeken naar eerder onderzoek, en
aspecten waarvan de school gebruik zou kunnen maken.
Hierna is gestart met het ontwerpen van een passende interventie door middel van het cyclisch proces
van ontwerpen, evalueren en aanpassen. Hier is geprobeerd een passende aanpak te genereren voor het
woordenschatprobleem gelet op de behoeften, de context, literatuuronderzoek en good practices. De
eerste interventie vond plaats gedurende twee weken. Dit ontwerp is uitgevoerd en verbeterd tot het
uiteindelijke ontwerp. Ook het uiteindelijke ontwerp is uitgevoerd gedurende twee weken. Gedurende de
interventies is er gebruik gemaakt van twee groepen, de werkgroep en de controlegroep. De werkgroep
3
,werkte hier volgens de nieuwe methodiek waar de controlegroep met de klassenleerkracht werkte via de
bestaande methode, Ik&ko, en de gebruikelijke manier van lesgeven.
De interventies vinden hun basis in de methodiek van Verhallen en de methodiek van Bacchini. De
interventies bestaan deels uit lessen waarin woorden worden aangeboden via de Viertakt, voorbewerken,
semantiseren, consolideren en controleren. Er wordt hier aandacht besteed aan de drie “uitjes”,
uitleggen, uitbeelden en uitbreiden. De rest van de lessen uit de interventies zijn vormgegeven naar de
visie van Bacchini. In deze lessen worden de woorden los aangeboden met behulp van plaatjes, zonder
clusters en zonder context, zodat de NT2 kinderen niet afgeleid kunnen worden van de woorden.
Hiernaast speelt Total Physical Response een rol in de interventies. Door middel van deze methode
worden woorden aangeboden op een manier waardoor kinderen de woorden in het begin nog niet actief
hoeven te gebruiken en waardoor kinderen de woorden consolideren via het uitvoeren van handelingen.
Ook kan zo gecontroleerd worden of de kinderen de woorden passief beheersen. Bewegen speelt hier
een grote rol.
Na de uitvoering zijn de resultaten van de kinderen getoetst door middel van een nameting en
geregistreerd door middel van de registratieformulieren. De resultaten van de kinderen zijn geanalyseerd
en schematisch weergegeven. Vervolgens kon de conclusie getrokken worden. Ik heb gedurende mijn
interventies gewerkt met twee groepen, een werkgroep en een controlegroep. De werkgroep werkte met
mij via een nieuwe methodiek aan woordenschatonderwijs waar de controlegroep met de
klassenleerkrachte werkte via het normale lesprogramma rondom de methode. Er is te zien dat alle
kinderen een vooruitgang hebben geboekt met betrekking tot zowel de passieve als de actieve
woordenschattoets maar dat vooral de kinderen uit de werkgroep een zeer grote vooruitgang laten zien.
In de nameting zijn door de kinderen bijna geen fouten meer gemaakt in beide toetsen, waar de kinderen
nog erg veel fouten maakten gedurende de nulmeting. De controlegroep is zeker ook vooruitgegaan,
maar de kinderen maken uiteindelijk nog meer fouten dan de kinderen uit de werkgroep. De ingezette
methodiek kan dus zeker aanbevolen worden aan de school.
4
, Inhoud
Voorwoord ....................................................................................................................................................... 2
Samenvatting ................................................................................................................................................... 3
Oriëntatiefase .......................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
1. Inleiding ............................................................................................................................................... 7
1.1 Aanleiding .......................................................................................................................................... 7
1.2 Doel van het onderzoek .................................................................................................................... 8
1.3 Verkenning ......................................................................................................................................... 8
1.5 Onderzoeksvragen ........................................................................................................................... 10
Onderzoeksontwerp ...................................................................................................................................... 11
2. Onderzoek.......................................................................................................................................... 11
2.1 Ontwerponderzoek .......................................................................................................................... 11
2.2 Type onderzoek ............................................................................................................................... 11
2.3 Vooronderzoeksfase ........................................................................................................................ 11
2.3 Onderzoeksgroep............................................................................................................................. 16
2.4 Onderzoeksmethode ....................................................................................................................... 17
Analyse……………………………………………………………………………………………………………………………………………………
20
3. Literatuurstudie ................................................................................................................................. 20
3.1 Wat is woordenschat? ..................................................................................................................... 20
3.2 Het belang van woordenschat ......................................................................................................... 20
3.3 Woordenschatontwikkeling ............................................................................................................. 21
3.4 Opvattingen rondom woordenschatonderwijs ............................................................................... 23
3.5 De rol van prentenboeken en voorlezen in het woordenschatonderwijs....................................... 33
3.6 BAK woordenlijst.............................................................................................................................. 34
3.7 Methodes, methodieken en programma’s voor woordenschatonderwijs ..................................... 35
3.7 Eerder onderzoek ............................................................................................................................ 36
4. Behoefteanalyse ................................................................................................................................ 38
4.1 Directeur .......................................................................................................................................... 38
4.2 Leerkrachten .................................................................................................................................... 40
4.3 Leerkracht groep 1/2 ....................................................................................................................... 41
4.4 Zorgcoördinator ............................................................................................................................... 42
4.5 Ouders.............................................................................................................................................. 43
4.6 Kinderen ........................................................................................................................................... 43
5. Contextanalyse .................................................................................................................................. 44
5
