Samenvatting Taal leren op de basisschool

Portaal
Hoofdstuk 1.1

Achtergrondkennis: wat is taal?

Sommigen denken dat taal ontstaan is uit lange slierten klank. Anderen denken dat het met korte
klanken is begonnen. We weten niet precies wanneer onze voorouders hun mond begonnen te
gebruiken om woorden te zeggen die iets betekenden.

Taalonderwijs: leren lezen en schrijven, beter leren spreken en luisteren.

Voor de beschrijving van de 4 verschillende taaldomeinen worden twee onderscheidingen gemaakt:
 Tussen gesproken taal en geschreven taal
Door zowel luisteren als zien (lezen) kun je betekenis geven aan de reeks klanken/tekens.
Beide zijn heel actieve processen die steeds meer automatisch verlopen.
 Tussen receptieve en productieve processen
Betekenis geven aan klanken en tekens noemen we een receptief (ontvangend) proces. Bij
het spreken produceer je spraakklanken, bij het schrijven produceer je lettertekens, dit
noemen we een productief proces.

De vier domeinen van taal:
 Spreken (productief)
 Schrijven (productief)
 Luisteren (receptief)
 Lezen (receptief)


Productief Receptief


Mondeling Spreken Luisteren


Schriftelijk Schrijven Lezen



Onze taalvaardigheden in deze domeinen zijn niet allemaal in dezelfde mate afhankelijk van het
onderwijs op school.
Hoorbare taal produceren en beluisteren en betekenis verlenen aan een reeks gehoorde klanken,
leert iedereen in principe ook zonder instructie in het onderwijs.
Voor het verwerken en produceren van zichtbare (geschreven) taal is instructie in het onderwijs
nodig.

Er zijn veel definities van taal, maar in de meeste van die definities vind je de volgende drie
elementen terug:
 Taal heeft verschillende functies.
 Taal heeft betekenis.
 Taal heeft een systeem.

Taal heeft verschillende functies
Je kunt via taal contact onderhouden met anderen (communicatieve functie).
Je kunt greep krijgen op de werkelijkheid (conceptualiserende functie).
Je kunt jezelf uitdrukken (expressieve functie).

Taal heeft betekenis
Je kunt door middel van taal vertellen over iets, en taal kan daarmee verwijzen naar een
werkelijkheid die niet aanwezig hoeft te zijn.

Taal heeft een systeem
De taal is gestructureerd volgens een systeem dat klanken tot tekens, tekens tot woorden, en
woorden tot zinnen combineert.

1

,1.1.1 De functies van taal

Taal kan drie functies hebben:
 Communicatie;
 Greep krijgen op de werkelijkheid
 Expressie

o Taal is een communicatiemiddel

Bij communicatie is er sprake van een zender, een boodschap en een ontvanger.

In een communicatieve situatie onderscheiden we aan een boodschap:
 Een zakelijk aspect;
 Een appellerend aspect;
 Een relatie tussen zender en ontvanger;
 Een expressief effect.

‘Er ligt een potlood op de grond’ is een zakelijk aspect. De leraar kan zijn uiting dan ook bedoeld
hebben als een mededeling over de locatie van het potlood, maar waarschijnlijker is dat hij iets
anders bedoelde: Raap dat potlood eens op.
Zo heeft de leerling het ook geïnterpreteerd (hij raapt het potlood op). Daarmee geeft hij gehoor
aan het appellerend aspect van de boodschap.
De zin zegt ook iets over de relatie tussen de leraar en de leerling (zender en ontvanger). De leraar
kan zoiets wel zeggen tegen een leerling, maar niet tegen de inspecteur die de klas komt
bezoeken.
Verder heeft de zin een expressief aspect. Als je met anderen communiceert, geef je namelijk ook
bepaalde indruk over jezelf.

De boodschap van de leraar wordt door de leerling opgevangen en geïnterpreteerd, en hij reageert
conform zijn interpretatie van de boodschap.
Als de leerling zei ‘Ja, ik zie het’ , dan reageert hij op het zakelijke aspect van de boodschap (de
letterlijke betekenis).
Als hij het potlood oppakt, reageert hij vooral op het appellerende aspect.
Als de leerling daarbij denkt: jij moet ook altijd mij hebben. Dan reageert hij op een relationeel
aspect van de boodschap.
Als hij naar de leraar kijkt en denk: wat een chagrijn. Dan gaat hij in op het expressieve aspect.

Appellerend aspect van de boodschap: gaat over wat de zender van de ontvanger gedaan wil
krijgen.

De reactie van de ontvanger noemen de feedback op de boodschap. Op basis van feedback kan de
ander opnieuw een boodschap zenden.

De vier aspecten van een gesprek:
 Zender
 Boodschap
 Ontvanger
 Feedback




In dit schema mist het non-verbale aspect. In de praktijk is het non-verbale gedrag van spreker en
luisteraar bepalend voor het overgrote deel van communicatie.




2

, Extralinguïstische middelen: In de schriftelijke taaluitingen spelen aspecten als intonatie,
nadruk of gebaren weliswaar geen rol. Daar wordt de communicatie gestuurd door
extralinguïstische middelen: accenttekens, onderstrepingen, cursiveringen enz.

Door complexiteit komt het voor dat een luisteraar niet altijd precies datgene uit een boodschap
haalt wat de spreker heeft bedoeld.

o Taal is een middel om greep te krijgen op de werkelijkheid

Taal verwijst naar de werkelijkheid. Die werkelijkheid kan de nabije werkelijkheid zijn of de
verderaf gelegen werkelijkheid, of een abstracte werkelijkheid zijn die geen verband houdt met de
zichtbare werkelijkheid.

Conceptualiserende functie: je kunt de werkelijkheid vangen in concepten die je weergeeft in
taal. Zo krijg je greep op de werkelijkheid.

Zoals je door te lezen of te luisteren beelden kunt krijgen over de werkelijkheid, kun je ook bij
anderen beelden over de werkelijkheid oproepen door te praten en te schrijven. Taal heeft daarmee
een conceptualiserende functie.

o Taal is een expressiemiddel

Het expressieve aspect is niet alleen om je uit te drukken, maar dit expressieve aspect van taal is
ook van invloed op gesprekken.




3