Ontwikkelingspsychologie
Deel 1: Een inleiding in de ontwikkeling van het kind
Hoofdstuk 1 – De ontwikkeling van het kind
1.1 Een oriëntatie op de ontwikkelingspsychologie
Ontwikkelingspsychologie is de wetenschappelijke studie van patronen van groei,
verandering en stabiliteit bij mensen vanaf de conceptie helemaal tot en met de late
volwassenheid, dus tot de dood.
1.1.1 De reikwijdte van het vakgebied:
De ontwikkelingspsychologie kent grofweg de volgende ontwikkelingsdomeinen: de
fysieke ontwikkeling, de cognitieve ontwikkeling, de sociaal-emotionele ontwikkeling en
persoonlijkheidsontwikkeling.
Fysieke ontwikkeling: zij kijken naar de invloed van het lichaam op ons gedrag. Denk
aan de invloed van de hersenen, het zenuwstelsel, de spieren en de zintuigen, maar ook
aan de behoefte aan eten, drinken en slaap. Onderzoek richt zich vooral op de effecten
van ondervoeding op het groeitempo en de motoriek van kinderen of op het seksuele
rijpingsproces tijdens de adolescentie. Met rijping bedoelen we blijvende fysieke of
psychologische veranderingen als gevolg van biologische groeiprocessen.
Cognitieve ontwikkeling: zij proberen te begrijpen hoe groei en verandering in
intellectuele vermogens tot stand komen en ons gedrag beïnvloeden. Cognitieve
ontwikkelingspsychologen houden zich bezig met denken, leren, geheugen,
probleemoplossing en intelligentie. Ze willen er bijvoorbeeld achter komen hoe
intellectuele vermogens in de loop van de kindertijd veranderen. Of ze proberen te
achterhalen in hoeverre er culturele verschillen bestaan in hoe leerlingen hun successen
en tegenvallers op school verklaren. Zij kunnen ook geïnteresseerd zijn in de manier
waarop iemand die in de kindertijd een trauma heeft ervaren, zich dit later in het leven
herinnert.
Sociaal-emotionele ontwikkeling: hierbij gaat het om de manier waarop de interacties
van mensen en hun sociale relaties in de loop van hun leven groeien, veranderen en
stabiel blijven, en om de manier waarop mensen in toenemende mate hun emoties
bewust ervaren en er greep op krijgen. Deskundige kijken bijvoorbeeld naar de effecten
van racisme, armoede of scheiding van ouders op de ontwikkeling van kinderen, of
bestuderen hoe de aard en het belang van vriendschappen over de levensloop
veranderen. Ook kan de focus liggen op de sociaal-emotionele aspecten van de seksuele
ontwikkeling, bijvoorbeeld door de stressbeleving onder homoseksuele adolescenten te
bestuderen.
Persoonlijkheidsontwikkeling: hierbij kijken ontwikkelingspsychologen naar stabiliteit
en verandering in de karaktereigenschappen die het ene individu van het andere
onderscheiden. Een ontwikkelingspsycholoog die geïnteresseerd is in
persoonlijkheidsontwikkeling kan zich afvragen of een mens gedurende het leven
stabiele, duurzame karaktertrekken bezit. Daarnaast kan de morele ontwikkeling (de
ontwikkeling van het geweten) een speciaal aandachtsgebied zijn, zoals in een studie
naar de invloed van het ouderlijk gedrag op de ontwikkeling van het besef van goed en
kwaad bij kinderen.
Sociaal-emotionele ontwikkeling en persoonlijkheidsontwikkeling zijn door de morele
ontwikkeling sterk met elkaar verbonden. Moreel handelen heeft te maken met
karaktereigenschappen (persoonlijkheidsontwikkelingen), maar ook met het omgaan met
andere mensen (sociaal-emotionele ontwikkeling).
Ontwikkelingsdomein Focus Voorbeelden van
vraagstukken
Fysieke ontwikkeling Kijkt naar de invloed van de Wat bepaalt de sekse van
hersenen, het zenuwstelsel, een kind? Wat zijn de lange
de spieren, de zintuigen en de termijn gevolgen van een
behoefte aan eten, drinken en premature geboorte? Wat
1
,Ontwikkelingspsychologie
slaap op ons gedrag zijn de voordelen van
borstvoeding?
Cognitieve ontwikkeling Kijkt naar intellectuele Wat zijn onze vroegste
vermogens, waaronder herinneringen? Wat zijn de
leervermogen, geheugen, leereffecten van tv-kijken?
taalontwikkeling, Heeft tweetaligheid
probleemoplossing en voordelen?
intelligentie
Sociaal-economische Kijkt naar de sociale relaties Reageren pasgeborenen
ontwikkeling en interacties met anderen en anders op hun moeder dan
naar het omgaan met emoties op andere mensen? Wat
zijn de effecten van
verschillende
opvoedingsstijlen op het
gedrag van kinderen?
Persoonlijkheidsontwikk Kijkt naar de duurzame Heeft een kleuter een besef
eling gedragingen en (karakter) van goed en kwaad?
eigenschappen die de ene Wanneer wordt een kind
persoon van de andere zich bewust van gender?
onderscheiden Wat zijn oorzaken van
suïcide bij adolescenten?
1.1.2 Invloeden op de ontwikkeling: ontwikkelen in een sociale wereld
Ieder mens behoort tot een specifieke cohort: een groep mensen die in een bepaalde
periode leven en daardoor voor een deel gelijke ervaringen opdoen. Naast een cohort
waartoe iemand behoort, zijn er natuurlijk nog vele andere factoren of gebeurtenissen die
de ontwikkeling mede bepalen. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen normatieve en
niet-normatieve gebeurtenissen:
Met normatieve gebeurtenissen worden gebeurtenissen bedoeld die zich voor de
meeste individuen binnen een groep op dezelfde manier voltrekken:
Normatieve historische invloeden: biologische- en sociale
omgevingsinvloeden die verbonden zijn met de specifieke maatschappelijke
situatie in een historische tijd. Deze historische bepaalde gebeurtenissen
beïnvloeden hun ontwikkeling. Denk aan: coronapandemie, het ontstaan/gebruik
van internet en mobiele telefoon, economische recessie.
Normatieve leeftijdsgebonden invloeden: biologische- en sociale
omgevingsinvloeden die leeftijdsgebonden zijn. Deze komen ongeveer gelijktijdig
voor bij het merendeel van individuen binnen eenzelfde leeftijdsgroep van een
bepaalde cultuur of subcultuur. Denk aan: puberteit, op 4 of 5 jarige leeftijd naar
school gaan, de eerste menstruatie of zaadlozing.
Normatieve sociale-culturele invloeden: de brede cultuur, etnische afkomst,
sociale klasse en het behoren tot een subcultuur. Deze sociaal-culturele invloeden
zijn eigenlijk een specificering van een bepaalde groep en hebben op die manier
invloed op leeftijdsgebonden- en historisch bepaalde invloeden. Denk aan de
Tweede Wereldoorlog, dit is een historische gebeurtenis, maar op personen met
het Joodse geloof had deze een hele andere invloed dan op vele anderen.
Niet-normatieve gebeurtenissen: Biologische en sociale-omgevingsinvloeden die
sterk persoonsgebonden zijn en niet in het algemeen van toepassing zijn op een
bepaalde leeftijdsgroep of in een bepaald historisch tijdvak. Het zijn met name deze
factoren die elk levenspad uniek maken. Ze laten zich vaak onverwachts gelden en
kunnen het leven van het individu soms een heel ander verloop geven. Denk aan: het
winnen van een olympische medaille, het verliezen van beide ouders door een
verkeersongeval.
1.2.3 Vraagstukken bij de thema’s van de ontwikkelingspsychologie
Continue verandering vs. discontinue verandering:
Bij continue verandering is de ontwikkeling geleidelijk en vloeien de prestaties
op een bepaald niveau voort uit de prestaties op de vorige niveaus. Continue
2
,Ontwikkelingspsychologie
verandering is kwantitatief (hoeveelheid). Kinderen ontwikkelen steeds meer van
het zelfde. De vaardigheden of kenmerken veranderen dus niet in aard, maar wel
in omvang of complexiteit. Sommige theoretici zien de cognitieve ontwikkeling ook
als continu. Vanuit die gedachten zouden kinderen geleidelijk steeds meer kunnen
verwerken in hun denken, en niet geheel nieuwe cognitieve processen leren
beheersen. Kinderen kunnen bijvoorbeeld steeds beter en sneller lezen, maar het
proces daarachter blijft nagenoeg hetzelfde.
Discontinue verandering vindt plaats in aparte stappen of stadia. Elk stadium
levert gedrag op dat kwalitatief (inhoud/hoedanigheid), anders is dan gedrag in
eerdere stadia. Neem het voorbeeld van cognitieve ontwikkeling, vanuit het
standpunt van discontinue verandering bezien, kan een ontwikkeling abrupt, met
sprongetjes verlopen. Zoals bij een kind dat opeens niet meer in bed plast,
wanneer het door rijping eenmaal zijn blaas kan beheersen.
Kritieke periode vs. gevoelige periode:
Een kritieke periode is een specifieke tijd in de ontwikkeling waarin een
bepaalde gebeurtenis de grootste, en zelfs onomkeerbare, gevolgen heeft. Kritieke
perioden komen voor wanneer de aanwezigheid van bepaalde soorten stimuli uit
de omgeving noodzakelijk is voor een normale ontwikkeling, of wanneer
blootstelling aan bepaalde stimuli abnormale ontwikkeling tot gevolg heeft.
o Plasticiteit is de mate waarin een zich ontwikkelend gedragspatroon of
fysieke structuur veranderlijk is.
Gevoelige perioden: tijdens een gevoelige periode zijn organismen extra
ontvankelijk voor bepaalde soorten stimuli in hun omgeving, of juist voor het
ontbreken daarvan. Een gevoelige periode is de optimale periode voor bepaalde
vermogens om zich te ontwikkelingen, een periode waarin mensen bijzonder
gevoelig zijn voor omgevingsinvloeden. Voorbeeld: als je jong bent kun je
makkelijk een tweede taal leren, op latere leeftijd is dit veel moeilijker.
Het verschil tussen de concepten ‘kritieke periode’ en ‘gevoelige periode’ is belangrijk: bij
kritieke periode wordt aangenomen dat het permanente en onomkeerbare gevolgen heeft
wanneer een zich ontwikkelend individu bepaalde invloeden mist of juist te maken krijgt
met bepaalde schadelijke invloeden; terwijl bij gevoelige perioden het ontbreken of juist
aanwezig zijn van bepaalde omgevingsinvloeden de ontwikkeling kan verstoren, maar
latere ervaringen deze effecten weer kunnen opheffen. Met andere woorden, het concept
van gevoelige periode onderkent de plasticiteit van mensen in ontwikkeling.
Levensloopmodel vs. focus op specifieke perioden:
De hele periode van de conceptie tot en met de hoge ouderdom wordt van belang
geacht. Een reden daarvoor is de ontdekking dat er in elk levensstadium sprake is van
ontwikkelingsgroei en -verandering. Een andere reden is de grote invloed die de sociale
omgeving heeft op de ontwikkeling. Om de sociale invloeden op kinderen van bepaalde
leeftijden te kunnen begrijpen, moeten we de mensen begrijpen die grotendeels
verantwoordelijk zijn voor die invloeden. De ontwikkeling van kinderen vloeit dus
gedeeltelijk voort uit de ontwikkeling van volwassenen.
Nature vs. nurture:
Een steeds terugkerende vraag is in hoeverre ons gedrag het gevolg is van onze
genetische bepaalde natuur enerzijds en de fysieke en sociale omgeving waarin we
opgroeien anderzijds, het nature-nurturedebat.
Het begrip nature verwijst naar eigenschappen, vermogens en capaciteiten die
mensen van hun ouders erven. Het omvat elke factor die het resultaat is van het
zich geleidelijk ontvouwen van voorbestemde genetische informatie, een proces
dat bekendstaat als rijping. Deze genetische, geërfde invloeden zijn aan het werk,
terwijl we ons ontwikkelen van een eencellig organisme op het moment van
conceptie tot een volgroeid mens, bestaande uit biljoenen cellen. Nature bepaalt
bijvoorbeeld of onze ogen blauw of bruin zijn. Ook bepaalt nature of we later een
volle haardos houden dan wel kaal worden en of we aanleg hebben voor atletiek.
Nurture verwijst naar de omgevingsinvloeden die ons gedrag en onze
eigenschappen bepalen. Sommige van die invloeden zijn biologisch, zoals de
3
, Ontwikkelingspsychologie
invloed van drank- en drugsgebruik tijdens de zwangerschap op een ongeboren
kind of de hoeveelheid en het soort voedsel dat een kind krijgt. Andere
omgevingsinvloeden zijn sociaal van aard. Denk aan de manier waarop ouders hun
kinderen opvoeden en de invloed van leeftijdsgenoten op een adolescent. Tot slot
zijn er ook maatschappelijke invloeden, zoals de sociaal-economische
omstandigheden waarin mensen zich bevinden.
Centrale vraagstukken in een schema:
Continue verandering Discontinue verandering
Verandering verloopt geleidelijk Verandering verloopt stapsgewijs in
Prestaties op een bepaald niveau bouwen duidelijke te onderscheiden fasen
voort op een voorgaand niveau Gedrag en processen zijn in verschillende
Onderliggende ontwikkelingsprocessen fasen kwalitatief verschillend
blijven het hele leven gelijk
Kritieke periode Gevoelige periode
Voor een normale ontwikkeling zijn per Mensen zijn gevoelig voor bepaalde
afgebakende periode bepaalde stimuli uit stimuli uit de omgeving, maar de
de omgeving noodzakelijk of juist gevolgen van het ontbreken of juist
permanent schadelijk aanwezig zijn van bepaalde stimuli zijn
Vroege ontwikkelingspsychologen leggen terug te draaien
hier de nadruk op Levenslooppsychologen leggen hier
meestal de nadruk op
Levensloopmodel Focus op specifieke periode
Moderne theorieën leggen de nadruk op Vroege ontwikkelingspsychologen zien de
doorgaande groei en veranderingen in de kindertijd en de adolescentie nadrukkelijk
loop van het leven en op de verbanden als de belangrijkste periode
tussen verschillende perioden
Nature Nurture
Nadruk op het ontdekken van erfelijke Nadruk op de invloed van de omgeving op
eigenschappen en vermogens iemands ontwikkeling
1.2.4 De toekomst van de ontwikkelingspsychologie
De volgende tendensen zullen zich aftekenen:
Het vakgebied specialiseert zich steeds verder; nieuwe onderzoeksgebieden
ontstaan, zoals de effecten van de coronapandemie op kinderontwikkeling.
Genetische en neurobiologische inzichten (zoals epigenetica) krijgen een grotere
rol binnen de ontwikkelingspsychologie.
Toenemende maatschappelijke diversiteit leidt tot meer aandacht voor culturele
en sociale verschillen in ontwikkeling.
Onderzoeksbevindingen worden breder toegepast in andere sectoren, o.a. door
docenten, zorgverleners, sociaal werkers, erfelijkheidsadviseurs,
speelgoedontwerpers en ethici.
Ontwikkelingspsychologie levert steeds meer input voor maatschappelijke
discussies, bijvoorbeeld over armoede, opvoeding, discriminatie, radicalisering en
geweld.
Technologische vooruitgang (zoals big data en e-health) biedt nieuwe kansen voor
onderzoek en praktijk, en zal in de toekomst een grote impact hebben op het
vakgebied.
Hoofdstuk 2 – Theoretische perspectieven en onderzoek
2.1 Perspectieven bij het kijken naar kinderen
Een theorie is een geheel van brede, geordende verklaringen en voorspellingen. Zo’n
theorie biedt een raamwerk om de relaties tussen een op het oog ongeordende reeks
feiten of principes te begrijpen.
Persoonlijke theorieën zijn onder meer gebaseerd op onze ervaringen,
volkswijsheden en op wat we in de media horen en lezen. Vaak gaat het om
observaties tijdens ons dagelijks leven die niet op juistheid zijn gecontroleerd.
Wetenschappelijke theorieën zijn daarentegen formeler en gebaseerd op een
systematische integratie van eerdere bevindingen en theoretische
4
Deel 1: Een inleiding in de ontwikkeling van het kind
Hoofdstuk 1 – De ontwikkeling van het kind
1.1 Een oriëntatie op de ontwikkelingspsychologie
Ontwikkelingspsychologie is de wetenschappelijke studie van patronen van groei,
verandering en stabiliteit bij mensen vanaf de conceptie helemaal tot en met de late
volwassenheid, dus tot de dood.
1.1.1 De reikwijdte van het vakgebied:
De ontwikkelingspsychologie kent grofweg de volgende ontwikkelingsdomeinen: de
fysieke ontwikkeling, de cognitieve ontwikkeling, de sociaal-emotionele ontwikkeling en
persoonlijkheidsontwikkeling.
Fysieke ontwikkeling: zij kijken naar de invloed van het lichaam op ons gedrag. Denk
aan de invloed van de hersenen, het zenuwstelsel, de spieren en de zintuigen, maar ook
aan de behoefte aan eten, drinken en slaap. Onderzoek richt zich vooral op de effecten
van ondervoeding op het groeitempo en de motoriek van kinderen of op het seksuele
rijpingsproces tijdens de adolescentie. Met rijping bedoelen we blijvende fysieke of
psychologische veranderingen als gevolg van biologische groeiprocessen.
Cognitieve ontwikkeling: zij proberen te begrijpen hoe groei en verandering in
intellectuele vermogens tot stand komen en ons gedrag beïnvloeden. Cognitieve
ontwikkelingspsychologen houden zich bezig met denken, leren, geheugen,
probleemoplossing en intelligentie. Ze willen er bijvoorbeeld achter komen hoe
intellectuele vermogens in de loop van de kindertijd veranderen. Of ze proberen te
achterhalen in hoeverre er culturele verschillen bestaan in hoe leerlingen hun successen
en tegenvallers op school verklaren. Zij kunnen ook geïnteresseerd zijn in de manier
waarop iemand die in de kindertijd een trauma heeft ervaren, zich dit later in het leven
herinnert.
Sociaal-emotionele ontwikkeling: hierbij gaat het om de manier waarop de interacties
van mensen en hun sociale relaties in de loop van hun leven groeien, veranderen en
stabiel blijven, en om de manier waarop mensen in toenemende mate hun emoties
bewust ervaren en er greep op krijgen. Deskundige kijken bijvoorbeeld naar de effecten
van racisme, armoede of scheiding van ouders op de ontwikkeling van kinderen, of
bestuderen hoe de aard en het belang van vriendschappen over de levensloop
veranderen. Ook kan de focus liggen op de sociaal-emotionele aspecten van de seksuele
ontwikkeling, bijvoorbeeld door de stressbeleving onder homoseksuele adolescenten te
bestuderen.
Persoonlijkheidsontwikkeling: hierbij kijken ontwikkelingspsychologen naar stabiliteit
en verandering in de karaktereigenschappen die het ene individu van het andere
onderscheiden. Een ontwikkelingspsycholoog die geïnteresseerd is in
persoonlijkheidsontwikkeling kan zich afvragen of een mens gedurende het leven
stabiele, duurzame karaktertrekken bezit. Daarnaast kan de morele ontwikkeling (de
ontwikkeling van het geweten) een speciaal aandachtsgebied zijn, zoals in een studie
naar de invloed van het ouderlijk gedrag op de ontwikkeling van het besef van goed en
kwaad bij kinderen.
Sociaal-emotionele ontwikkeling en persoonlijkheidsontwikkeling zijn door de morele
ontwikkeling sterk met elkaar verbonden. Moreel handelen heeft te maken met
karaktereigenschappen (persoonlijkheidsontwikkelingen), maar ook met het omgaan met
andere mensen (sociaal-emotionele ontwikkeling).
Ontwikkelingsdomein Focus Voorbeelden van
vraagstukken
Fysieke ontwikkeling Kijkt naar de invloed van de Wat bepaalt de sekse van
hersenen, het zenuwstelsel, een kind? Wat zijn de lange
de spieren, de zintuigen en de termijn gevolgen van een
behoefte aan eten, drinken en premature geboorte? Wat
1
,Ontwikkelingspsychologie
slaap op ons gedrag zijn de voordelen van
borstvoeding?
Cognitieve ontwikkeling Kijkt naar intellectuele Wat zijn onze vroegste
vermogens, waaronder herinneringen? Wat zijn de
leervermogen, geheugen, leereffecten van tv-kijken?
taalontwikkeling, Heeft tweetaligheid
probleemoplossing en voordelen?
intelligentie
Sociaal-economische Kijkt naar de sociale relaties Reageren pasgeborenen
ontwikkeling en interacties met anderen en anders op hun moeder dan
naar het omgaan met emoties op andere mensen? Wat
zijn de effecten van
verschillende
opvoedingsstijlen op het
gedrag van kinderen?
Persoonlijkheidsontwikk Kijkt naar de duurzame Heeft een kleuter een besef
eling gedragingen en (karakter) van goed en kwaad?
eigenschappen die de ene Wanneer wordt een kind
persoon van de andere zich bewust van gender?
onderscheiden Wat zijn oorzaken van
suïcide bij adolescenten?
1.1.2 Invloeden op de ontwikkeling: ontwikkelen in een sociale wereld
Ieder mens behoort tot een specifieke cohort: een groep mensen die in een bepaalde
periode leven en daardoor voor een deel gelijke ervaringen opdoen. Naast een cohort
waartoe iemand behoort, zijn er natuurlijk nog vele andere factoren of gebeurtenissen die
de ontwikkeling mede bepalen. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen normatieve en
niet-normatieve gebeurtenissen:
Met normatieve gebeurtenissen worden gebeurtenissen bedoeld die zich voor de
meeste individuen binnen een groep op dezelfde manier voltrekken:
Normatieve historische invloeden: biologische- en sociale
omgevingsinvloeden die verbonden zijn met de specifieke maatschappelijke
situatie in een historische tijd. Deze historische bepaalde gebeurtenissen
beïnvloeden hun ontwikkeling. Denk aan: coronapandemie, het ontstaan/gebruik
van internet en mobiele telefoon, economische recessie.
Normatieve leeftijdsgebonden invloeden: biologische- en sociale
omgevingsinvloeden die leeftijdsgebonden zijn. Deze komen ongeveer gelijktijdig
voor bij het merendeel van individuen binnen eenzelfde leeftijdsgroep van een
bepaalde cultuur of subcultuur. Denk aan: puberteit, op 4 of 5 jarige leeftijd naar
school gaan, de eerste menstruatie of zaadlozing.
Normatieve sociale-culturele invloeden: de brede cultuur, etnische afkomst,
sociale klasse en het behoren tot een subcultuur. Deze sociaal-culturele invloeden
zijn eigenlijk een specificering van een bepaalde groep en hebben op die manier
invloed op leeftijdsgebonden- en historisch bepaalde invloeden. Denk aan de
Tweede Wereldoorlog, dit is een historische gebeurtenis, maar op personen met
het Joodse geloof had deze een hele andere invloed dan op vele anderen.
Niet-normatieve gebeurtenissen: Biologische en sociale-omgevingsinvloeden die
sterk persoonsgebonden zijn en niet in het algemeen van toepassing zijn op een
bepaalde leeftijdsgroep of in een bepaald historisch tijdvak. Het zijn met name deze
factoren die elk levenspad uniek maken. Ze laten zich vaak onverwachts gelden en
kunnen het leven van het individu soms een heel ander verloop geven. Denk aan: het
winnen van een olympische medaille, het verliezen van beide ouders door een
verkeersongeval.
1.2.3 Vraagstukken bij de thema’s van de ontwikkelingspsychologie
Continue verandering vs. discontinue verandering:
Bij continue verandering is de ontwikkeling geleidelijk en vloeien de prestaties
op een bepaald niveau voort uit de prestaties op de vorige niveaus. Continue
2
,Ontwikkelingspsychologie
verandering is kwantitatief (hoeveelheid). Kinderen ontwikkelen steeds meer van
het zelfde. De vaardigheden of kenmerken veranderen dus niet in aard, maar wel
in omvang of complexiteit. Sommige theoretici zien de cognitieve ontwikkeling ook
als continu. Vanuit die gedachten zouden kinderen geleidelijk steeds meer kunnen
verwerken in hun denken, en niet geheel nieuwe cognitieve processen leren
beheersen. Kinderen kunnen bijvoorbeeld steeds beter en sneller lezen, maar het
proces daarachter blijft nagenoeg hetzelfde.
Discontinue verandering vindt plaats in aparte stappen of stadia. Elk stadium
levert gedrag op dat kwalitatief (inhoud/hoedanigheid), anders is dan gedrag in
eerdere stadia. Neem het voorbeeld van cognitieve ontwikkeling, vanuit het
standpunt van discontinue verandering bezien, kan een ontwikkeling abrupt, met
sprongetjes verlopen. Zoals bij een kind dat opeens niet meer in bed plast,
wanneer het door rijping eenmaal zijn blaas kan beheersen.
Kritieke periode vs. gevoelige periode:
Een kritieke periode is een specifieke tijd in de ontwikkeling waarin een
bepaalde gebeurtenis de grootste, en zelfs onomkeerbare, gevolgen heeft. Kritieke
perioden komen voor wanneer de aanwezigheid van bepaalde soorten stimuli uit
de omgeving noodzakelijk is voor een normale ontwikkeling, of wanneer
blootstelling aan bepaalde stimuli abnormale ontwikkeling tot gevolg heeft.
o Plasticiteit is de mate waarin een zich ontwikkelend gedragspatroon of
fysieke structuur veranderlijk is.
Gevoelige perioden: tijdens een gevoelige periode zijn organismen extra
ontvankelijk voor bepaalde soorten stimuli in hun omgeving, of juist voor het
ontbreken daarvan. Een gevoelige periode is de optimale periode voor bepaalde
vermogens om zich te ontwikkelingen, een periode waarin mensen bijzonder
gevoelig zijn voor omgevingsinvloeden. Voorbeeld: als je jong bent kun je
makkelijk een tweede taal leren, op latere leeftijd is dit veel moeilijker.
Het verschil tussen de concepten ‘kritieke periode’ en ‘gevoelige periode’ is belangrijk: bij
kritieke periode wordt aangenomen dat het permanente en onomkeerbare gevolgen heeft
wanneer een zich ontwikkelend individu bepaalde invloeden mist of juist te maken krijgt
met bepaalde schadelijke invloeden; terwijl bij gevoelige perioden het ontbreken of juist
aanwezig zijn van bepaalde omgevingsinvloeden de ontwikkeling kan verstoren, maar
latere ervaringen deze effecten weer kunnen opheffen. Met andere woorden, het concept
van gevoelige periode onderkent de plasticiteit van mensen in ontwikkeling.
Levensloopmodel vs. focus op specifieke perioden:
De hele periode van de conceptie tot en met de hoge ouderdom wordt van belang
geacht. Een reden daarvoor is de ontdekking dat er in elk levensstadium sprake is van
ontwikkelingsgroei en -verandering. Een andere reden is de grote invloed die de sociale
omgeving heeft op de ontwikkeling. Om de sociale invloeden op kinderen van bepaalde
leeftijden te kunnen begrijpen, moeten we de mensen begrijpen die grotendeels
verantwoordelijk zijn voor die invloeden. De ontwikkeling van kinderen vloeit dus
gedeeltelijk voort uit de ontwikkeling van volwassenen.
Nature vs. nurture:
Een steeds terugkerende vraag is in hoeverre ons gedrag het gevolg is van onze
genetische bepaalde natuur enerzijds en de fysieke en sociale omgeving waarin we
opgroeien anderzijds, het nature-nurturedebat.
Het begrip nature verwijst naar eigenschappen, vermogens en capaciteiten die
mensen van hun ouders erven. Het omvat elke factor die het resultaat is van het
zich geleidelijk ontvouwen van voorbestemde genetische informatie, een proces
dat bekendstaat als rijping. Deze genetische, geërfde invloeden zijn aan het werk,
terwijl we ons ontwikkelen van een eencellig organisme op het moment van
conceptie tot een volgroeid mens, bestaande uit biljoenen cellen. Nature bepaalt
bijvoorbeeld of onze ogen blauw of bruin zijn. Ook bepaalt nature of we later een
volle haardos houden dan wel kaal worden en of we aanleg hebben voor atletiek.
Nurture verwijst naar de omgevingsinvloeden die ons gedrag en onze
eigenschappen bepalen. Sommige van die invloeden zijn biologisch, zoals de
3
, Ontwikkelingspsychologie
invloed van drank- en drugsgebruik tijdens de zwangerschap op een ongeboren
kind of de hoeveelheid en het soort voedsel dat een kind krijgt. Andere
omgevingsinvloeden zijn sociaal van aard. Denk aan de manier waarop ouders hun
kinderen opvoeden en de invloed van leeftijdsgenoten op een adolescent. Tot slot
zijn er ook maatschappelijke invloeden, zoals de sociaal-economische
omstandigheden waarin mensen zich bevinden.
Centrale vraagstukken in een schema:
Continue verandering Discontinue verandering
Verandering verloopt geleidelijk Verandering verloopt stapsgewijs in
Prestaties op een bepaald niveau bouwen duidelijke te onderscheiden fasen
voort op een voorgaand niveau Gedrag en processen zijn in verschillende
Onderliggende ontwikkelingsprocessen fasen kwalitatief verschillend
blijven het hele leven gelijk
Kritieke periode Gevoelige periode
Voor een normale ontwikkeling zijn per Mensen zijn gevoelig voor bepaalde
afgebakende periode bepaalde stimuli uit stimuli uit de omgeving, maar de
de omgeving noodzakelijk of juist gevolgen van het ontbreken of juist
permanent schadelijk aanwezig zijn van bepaalde stimuli zijn
Vroege ontwikkelingspsychologen leggen terug te draaien
hier de nadruk op Levenslooppsychologen leggen hier
meestal de nadruk op
Levensloopmodel Focus op specifieke periode
Moderne theorieën leggen de nadruk op Vroege ontwikkelingspsychologen zien de
doorgaande groei en veranderingen in de kindertijd en de adolescentie nadrukkelijk
loop van het leven en op de verbanden als de belangrijkste periode
tussen verschillende perioden
Nature Nurture
Nadruk op het ontdekken van erfelijke Nadruk op de invloed van de omgeving op
eigenschappen en vermogens iemands ontwikkeling
1.2.4 De toekomst van de ontwikkelingspsychologie
De volgende tendensen zullen zich aftekenen:
Het vakgebied specialiseert zich steeds verder; nieuwe onderzoeksgebieden
ontstaan, zoals de effecten van de coronapandemie op kinderontwikkeling.
Genetische en neurobiologische inzichten (zoals epigenetica) krijgen een grotere
rol binnen de ontwikkelingspsychologie.
Toenemende maatschappelijke diversiteit leidt tot meer aandacht voor culturele
en sociale verschillen in ontwikkeling.
Onderzoeksbevindingen worden breder toegepast in andere sectoren, o.a. door
docenten, zorgverleners, sociaal werkers, erfelijkheidsadviseurs,
speelgoedontwerpers en ethici.
Ontwikkelingspsychologie levert steeds meer input voor maatschappelijke
discussies, bijvoorbeeld over armoede, opvoeding, discriminatie, radicalisering en
geweld.
Technologische vooruitgang (zoals big data en e-health) biedt nieuwe kansen voor
onderzoek en praktijk, en zal in de toekomst een grote impact hebben op het
vakgebied.
Hoofdstuk 2 – Theoretische perspectieven en onderzoek
2.1 Perspectieven bij het kijken naar kinderen
Een theorie is een geheel van brede, geordende verklaringen en voorspellingen. Zo’n
theorie biedt een raamwerk om de relaties tussen een op het oog ongeordende reeks
feiten of principes te begrijpen.
Persoonlijke theorieën zijn onder meer gebaseerd op onze ervaringen,
volkswijsheden en op wat we in de media horen en lezen. Vaak gaat het om
observaties tijdens ons dagelijks leven die niet op juistheid zijn gecontroleerd.
Wetenschappelijke theorieën zijn daarentegen formeler en gebaseerd op een
systematische integratie van eerdere bevindingen en theoretische
4
