Verbinding verbroken: actief sturen op de legitimiteit van een
maatschappelijke onderneming
Zwarte tekst: Letterlijk overgenomen uit het hoofdstuk
Blauwe tekst: eigen interpretatie van de tekst uit de hoofdstukken
Hoofdstuk 3: Focus op het begrip
3.1: Maatschappelijk presteren versus ondernemen
Maatschappelijke onderneming: een onderneming met primair een maatschappelijk doel.
In Nederland is ervoor gekozen om maatschappelijke diensten (zorg, onderwijs, wonen) niet door de
overheid zelf te laten realiseren, maar door van de overheid afgescheiden organisaties: maatschappelijke
ondernemingen. De verwachting is namelijk dat maatschappelijke voorzieningen efficiënter gerealiseerd
kunnen worden door private partijen, al dan niet in concurrentie met andere private partijen. In deze definitie
is er sprake van een onderneming. Men verwacht dat de bestuurder zich daadwerkelijk gedraagt als
ondernemer, ook al heeft zijn onderneming primair een maatschappelijk doel.
Daarnaast staat de maatschappelijke onderneming voor een maatschappelijke opgave: er is sprake van een
door de politiek aangeduid doel ter realisering van het algemeen belang waarin deze onderneming moet
voorzien. Dit doel is soms abstract geformuleerd en soms zeer concreet. In alle gevallen worden er zekere
randvoorwaarden gesteld en doelstellingen geformuleerd die we in de regel niet tegenkomen bij ‘gewone’
ondernemingen. Er bestaan dan ook een aantal verschillen tussen maatschappelijke en ‘gewone’
ondernemingen.
Maatschappelijke ondernemingen zijn ondernemingen met een primair een maatschappelijk doel. Deze
ondernemingen onderscheiden zich onder andere van ‘reguliere’ ondernemingen door specifieke wet- en
regelgeving.
3.2: Verschillen met gewone ondernemingen
Er bestaan verschillen tussen normale en maatschappelijke ondernemingen:
Maatschappelijk dividend versus aandeelhoudersdividend
Het vergroten van aandeelhouderswaarde is het primaire oogmerk van gewone ondernemingen.
Maatschappelijke ondernemingen daarentegen richten zich niet primair op het vergroten van
aandeelhouderswaarde, maar op het vergroten van maatschappelijke waarde. Welk concreet
maatschappelijk doel gediend moet worden, is vaak vastgelegd in de statuten van de maatschappelijke
onderneming en in publiekrechtelijke kaders die de wetgever voor de maatschappelijke onderneming heeft
gesteld. Concreet betekent dit dat alle kapitaal van een onderneming ten goede komt aan het realiseren van
het doel van die onderneming. Dit betekent ook dat eventuele winst geherinvesteerd wordt.
De financiering van activiteiten met risicodragend kapitaal is veelal uitgesloten
In de meeste gevallen is het niet toegestaan dat de maatschappelijke onderneming wordt gefinancierd met
risicodragend kapitaal en dat er dividend wordt uitgekeerd. Slechts in een enkele sector geldt deze
beperking niet. Bijvoorbeeld aanbieders van extramurale zorg en beroepsbeoefenaars die optreden als
zelfstandig ondernemer.
Maatschappelijke ondernemingen mogen niet failliet gaan
Voor de meeste maatschappelijke ondernemingen geldt steeds nadrukkelijker dat een faillissement
onacceptabel is. Dit is geen harde rechtsregel, maar wel een politiek-bestuurlijke eis. Dit heeft te maken met
het feit dat maatschappelijke ondernemingen in veel gevallen een systeemfunctie vervullen, wat betekent dat
ze onder geen beding weg mogen vallen. De samenleving raakt dus ontwricht als bepaalde
maatschappelijke diensten om welke reden dan ook (tijdelijk) niet toegankelijk of niet beschikbaar zijn. Dit
betekent ook dat er in maatschappelijke ondernemingen vroegsignaleringssystemen zijn opgetuigd, die
voorspellen of een organisatie in zwaar weer terecht komt. Hier is bij ‘gewone’ ondernemingen geen sprake
van.
, Er worden vergaande eisen gesteld aan het product en de bedrijfsvoering
De eisen aan de diensten van maatschappelijke ondernemingen gaan veel verder en deze zijn veel
uitgebreider dan die voor gewone ondernemingen.
Maatschappelijke ondernemingen opereren in de schijnwerpers van politiek en samenleving
Maatschappelijke ondernemingen worden veelal gefinancierd met publiek geld en vervullen een
systeemfunctie. Daarom worden wanprestaties of bedrijfsongevallen vaak breed uitgemeten.
Maatschappelijke ondernemingen hebben geen eigenaar
Feitelijk gezien hebben maatschappelijke ondernemingen geen eigenaar. Deze rol is niet belegd in de
juridische structuur van maatschappelijke ondernemingen. Maatschappelijke ondernemingen hebben
doorgaans de vorm van een stichting, dan wel van een vereniging. Deze rechtsvormen beschikken
dwingendrechtelijk over een bestuur (stichting) of een bestuur en een algemene ledenvergadering
(vereniging). In het geval dat er een eigenaar op moet treden, neemt de overheid deze rol meestal aan.
Aan belanghebbenden worden inspraakbevoegdheden toegekend
Als het slecht gaat met een gewone onderneming, heeft dat direct gevolgen voor de aandeelhouders: hun
aandelen worden minder waard. Dit risico wordt gecompenseerd met hun inspraak in de onderneming.
Maatschappelijke ondernemingen hebben geen directe aandeelhouders. In abstracto zou je kunnen zeggen
dat de samenleving aandeelhouder is van de maatschappelijke onderneming. In werkelijkheid is het
complexer. De meeste mensen in een samenleving lopen geen (direct) financieel risico wanneer een
onderneming slecht presteert. Toch worden hun belangen wel geraakt door de gedragingen van
maatschappelijke ondernemingen.
3.3: Conclusie
Maatschappelijke ondernemingen zijn voortgekomen uit de gedachte dat zij beter zouden kunnen opereren
dan publieke instellingen.
De maatschappelijke onderneming onderscheidt zich op twee manieren van de publieke en private
organisaties. Dit betreft de dubbele doelstelling: het behalen van een maatschappelijk doel en het financieel
gezond zijn. En de vele gelijkwaardige stakeholders: ieder met een eigen belang en wens.
Daarnaast maakt een aantal karakteristieken van de maatschappelijke onderneming het moeilijk om zich te
gedragen als een ‘reguliere’ onderneming en te voldoen aan de wensen van stakeholders ‘naar keuze’. Alle
financiële middelen van de onderneming moeten uiteindelijk ten goede komen aan het maatschappelijke
doel, er mag geen winst worden gemaakt en het lijkt bijna onmogelijk om failliet te gaan. Tegelijkertijd is
datgene wat een maatschappelijke onderneming levert vooral gereguleerd. Met deze beperkingen staat de
onderneming regelmatig, vooral als het misgaat, in de schijnwerpers van de media en de politiek.
maatschappelijke onderneming
Zwarte tekst: Letterlijk overgenomen uit het hoofdstuk
Blauwe tekst: eigen interpretatie van de tekst uit de hoofdstukken
Hoofdstuk 3: Focus op het begrip
3.1: Maatschappelijk presteren versus ondernemen
Maatschappelijke onderneming: een onderneming met primair een maatschappelijk doel.
In Nederland is ervoor gekozen om maatschappelijke diensten (zorg, onderwijs, wonen) niet door de
overheid zelf te laten realiseren, maar door van de overheid afgescheiden organisaties: maatschappelijke
ondernemingen. De verwachting is namelijk dat maatschappelijke voorzieningen efficiënter gerealiseerd
kunnen worden door private partijen, al dan niet in concurrentie met andere private partijen. In deze definitie
is er sprake van een onderneming. Men verwacht dat de bestuurder zich daadwerkelijk gedraagt als
ondernemer, ook al heeft zijn onderneming primair een maatschappelijk doel.
Daarnaast staat de maatschappelijke onderneming voor een maatschappelijke opgave: er is sprake van een
door de politiek aangeduid doel ter realisering van het algemeen belang waarin deze onderneming moet
voorzien. Dit doel is soms abstract geformuleerd en soms zeer concreet. In alle gevallen worden er zekere
randvoorwaarden gesteld en doelstellingen geformuleerd die we in de regel niet tegenkomen bij ‘gewone’
ondernemingen. Er bestaan dan ook een aantal verschillen tussen maatschappelijke en ‘gewone’
ondernemingen.
Maatschappelijke ondernemingen zijn ondernemingen met een primair een maatschappelijk doel. Deze
ondernemingen onderscheiden zich onder andere van ‘reguliere’ ondernemingen door specifieke wet- en
regelgeving.
3.2: Verschillen met gewone ondernemingen
Er bestaan verschillen tussen normale en maatschappelijke ondernemingen:
Maatschappelijk dividend versus aandeelhoudersdividend
Het vergroten van aandeelhouderswaarde is het primaire oogmerk van gewone ondernemingen.
Maatschappelijke ondernemingen daarentegen richten zich niet primair op het vergroten van
aandeelhouderswaarde, maar op het vergroten van maatschappelijke waarde. Welk concreet
maatschappelijk doel gediend moet worden, is vaak vastgelegd in de statuten van de maatschappelijke
onderneming en in publiekrechtelijke kaders die de wetgever voor de maatschappelijke onderneming heeft
gesteld. Concreet betekent dit dat alle kapitaal van een onderneming ten goede komt aan het realiseren van
het doel van die onderneming. Dit betekent ook dat eventuele winst geherinvesteerd wordt.
De financiering van activiteiten met risicodragend kapitaal is veelal uitgesloten
In de meeste gevallen is het niet toegestaan dat de maatschappelijke onderneming wordt gefinancierd met
risicodragend kapitaal en dat er dividend wordt uitgekeerd. Slechts in een enkele sector geldt deze
beperking niet. Bijvoorbeeld aanbieders van extramurale zorg en beroepsbeoefenaars die optreden als
zelfstandig ondernemer.
Maatschappelijke ondernemingen mogen niet failliet gaan
Voor de meeste maatschappelijke ondernemingen geldt steeds nadrukkelijker dat een faillissement
onacceptabel is. Dit is geen harde rechtsregel, maar wel een politiek-bestuurlijke eis. Dit heeft te maken met
het feit dat maatschappelijke ondernemingen in veel gevallen een systeemfunctie vervullen, wat betekent dat
ze onder geen beding weg mogen vallen. De samenleving raakt dus ontwricht als bepaalde
maatschappelijke diensten om welke reden dan ook (tijdelijk) niet toegankelijk of niet beschikbaar zijn. Dit
betekent ook dat er in maatschappelijke ondernemingen vroegsignaleringssystemen zijn opgetuigd, die
voorspellen of een organisatie in zwaar weer terecht komt. Hier is bij ‘gewone’ ondernemingen geen sprake
van.
, Er worden vergaande eisen gesteld aan het product en de bedrijfsvoering
De eisen aan de diensten van maatschappelijke ondernemingen gaan veel verder en deze zijn veel
uitgebreider dan die voor gewone ondernemingen.
Maatschappelijke ondernemingen opereren in de schijnwerpers van politiek en samenleving
Maatschappelijke ondernemingen worden veelal gefinancierd met publiek geld en vervullen een
systeemfunctie. Daarom worden wanprestaties of bedrijfsongevallen vaak breed uitgemeten.
Maatschappelijke ondernemingen hebben geen eigenaar
Feitelijk gezien hebben maatschappelijke ondernemingen geen eigenaar. Deze rol is niet belegd in de
juridische structuur van maatschappelijke ondernemingen. Maatschappelijke ondernemingen hebben
doorgaans de vorm van een stichting, dan wel van een vereniging. Deze rechtsvormen beschikken
dwingendrechtelijk over een bestuur (stichting) of een bestuur en een algemene ledenvergadering
(vereniging). In het geval dat er een eigenaar op moet treden, neemt de overheid deze rol meestal aan.
Aan belanghebbenden worden inspraakbevoegdheden toegekend
Als het slecht gaat met een gewone onderneming, heeft dat direct gevolgen voor de aandeelhouders: hun
aandelen worden minder waard. Dit risico wordt gecompenseerd met hun inspraak in de onderneming.
Maatschappelijke ondernemingen hebben geen directe aandeelhouders. In abstracto zou je kunnen zeggen
dat de samenleving aandeelhouder is van de maatschappelijke onderneming. In werkelijkheid is het
complexer. De meeste mensen in een samenleving lopen geen (direct) financieel risico wanneer een
onderneming slecht presteert. Toch worden hun belangen wel geraakt door de gedragingen van
maatschappelijke ondernemingen.
3.3: Conclusie
Maatschappelijke ondernemingen zijn voortgekomen uit de gedachte dat zij beter zouden kunnen opereren
dan publieke instellingen.
De maatschappelijke onderneming onderscheidt zich op twee manieren van de publieke en private
organisaties. Dit betreft de dubbele doelstelling: het behalen van een maatschappelijk doel en het financieel
gezond zijn. En de vele gelijkwaardige stakeholders: ieder met een eigen belang en wens.
Daarnaast maakt een aantal karakteristieken van de maatschappelijke onderneming het moeilijk om zich te
gedragen als een ‘reguliere’ onderneming en te voldoen aan de wensen van stakeholders ‘naar keuze’. Alle
financiële middelen van de onderneming moeten uiteindelijk ten goede komen aan het maatschappelijke
doel, er mag geen winst worden gemaakt en het lijkt bijna onmogelijk om failliet te gaan. Tegelijkertijd is
datgene wat een maatschappelijke onderneming levert vooral gereguleerd. Met deze beperkingen staat de
onderneming regelmatig, vooral als het misgaat, in de schijnwerpers van de media en de politiek.
