1
CRIMINOLOGIE EN MENSENRECHTEN
INLEIDING: ALGEMENE SITUERING
WAT HEEFT DIT TE MAKEN MET MENSENRECHTEN?
De paus samen met de rector ter gelegenheid van de 600e verjaardag van KU Leuven. Er hield een
gesprek plaats dat hij met vluchtelingen uit Afghanistan en Syrië heeft gehad. De paus heeft zich
geëngageerd om met de vluchtelingen te overleggen en een hart onder de riem te steken en de juiste
oplossingen te zoeken voor hun situatie. De paus is ook het onderwerp geweest van kritiek omdat hij
volgens de critici te weinig heeft gedaan om bepaalde aspecten van de mensenrechten te verdedigen,
met name het (seksueel) grensoverschrijdend gedrag binnen de katholieke kerk. De paus heeft allerlei
beloftes gemaakt over wat hij zou doen omtrent de erkenning van de slachtoffers en preventie van dit
gedrag. Nu is het aan de volgende paus om dit verder te zetten. Onthouden: de kerk is als niet-
gouvernementele organisatie GEEN staat, maar ook mensenrechten zijn hier van toepassing! We
noemen dit de horizontalisering van mensenrechten: niet enkel de verticale relatie tussen burger en
staat doet er toe, maar ook de relatie met andere groeperingen en organisaties.
Protesten omtrent de situatie in Palestina tijdens de stoet van de opening van het academiejaar. Het
gaat enerzijds over de Palestijnse staat en de westelijke Jordaanoever zelf, maar anderzijds ook over de
banden die de Leuvense universiteit zou hebben met Israëlische universiteiten. De samenwerkingen
worden verdacht heel nauw betrokken te zijn met het overheidsbeleid van Israël, wat juist tot heel veel
geweld leidt in Gaza. Daarom komen de mensen op straat en wilt men dat de KUL verantwoordelijkheid
neemt. Een kenmerk van de moderne mensenrechten: vaak zijn de schendingen heel ver af, maar op
deze manier komen ze wel dichtbij omdat men onderzoekt wat de connecties zijn tussen de entiteiten,
zowel gouvernementeel als niet-gouvernementeel. We noemen deze schendingen ook wel
internationale criminaliteit, een voorbeeld hiervan is genocide.
Protesten omtrent het Eurovisiesongfestival, door de deelname van Israël. Er zijn verschillende landen
die niet meer willen meedoen als Israël mag blijven meedoen aan het festival. De afgelopen 2 jaar was
er al veel protest omtrent de situatie. Dit heeft niets met statelijke verantwoordelijkheid te maken,
maar met de culturele wereld die de mensenrechten schendt. Ze gaan hier niet actief aan bijdragen,
maar juist limiteren en niet optreden. We kennen dit als het omstaanders-effect: zien wat er gebeurt
maar toch geen actie ondernemen. Het gaat hier om apartheid: gescheiden ontwikkeling, segregatie
zoals men in Zuid-Afrika ontwikkeld heeft en geïmplodeerd is in de jaren 90. Vaak wordt de vergelijking
gemaakt met het regime in Israël. Zonder internationale actie en boycot gaat er nooit iets veranderen.
Wielrenners worden tegen gehouden in het wereldkampioenschap door protestanten van Palestina. De
president van Rwanda, Paul Kagame, is geen onbesproken figuur. Hij is al bijna 30 jaar aan de macht
en haalt monsterscores tijdens de verkiezingen (+90%). Hij laat zijn politieke tegenstanders opsluiten
en achtervolgen, de verkiezingen zijn dus sterk gestuurd. Hij is er in geslaagd door het
wereldkampioenschap naar Rwanda te halen onder het perspectief van sports-washing: sport inzetten
als publiciteit voor een land of regime dat het niet te nauw neemt met de mensenrechten. Het is iets
dat heel ver van ons af gebeurt, maar wat wel actief in ons land is en dus wel dichtbij komt. Had de
Belgische wielerbond zich moeten onthouden?
Het conflict tussen Rusland en Oekraïne: we zien al een evolutie over de voorbije 3 jaar waar de Russen
het Oekraïnse land innemen. Landsgrenzen zijn vastgelegd in internationale verdragen, het
overschrijden ervan gaat gepaard met het schenden van mensenrechten en oorlogsrechten. Het is een
goed doordachte manier om het internationaal recht te gebruiken voor politieke doeleinden, Rusland
zegt dat het gaat over ‘terrorisme bestrijden’. Dit is een voorbeeld van een economische strategie,
door het gas niet meer naar Europa te laten gaan worden er mensenrechten geschonden. De
bestaande afspraken en regels in het internationaal recht laten het niet toe, maar mondjesmaat wordt
dit wel gedaan.
,2
Politieagenten bij kust in Italië: vluchtelingen worden opgepakt die gestrand zijn. Op welke manieren ga
je om met grote groepen migranten uit verschillende landen om naar Europa te komen? Ze doen dit
vooral uit economische stabiliteit, minder angst voor geweld en armoede,… Er zijn te weinig
opvangplaatsen beschikbaar in Europa. De Europese landen worden hiervoor gestraft. Meer dan 7000
keer is de Belgische staat al veroordeeld geweest. Ook dit is een schending van de mensenrechten,
want de vluchtelingen worden niet beschermd.
De Belgische gevangenissen schenden de rechten van gedetineerden. Er is te weinig degelijke opvang,
er slapen heel wat gevangenen op de grond zonder sanitaire voorzieningen. De overbevolking leidt tot
agressie tegenover de cipiers. Er is te weinig personeel om de gevangenen een wandeling te laten
doen of hen te laten werken, wat de re-integratie en re-socialisatie zou bevorderen. Hoe kan men de
instroom verminderen en de capaciteit verhogen om het leefbaar te maken?
De politie in Brussel is bezig met mensen te arresteren op straat. Er is vaak discussie over de vraag wie
er in de openbare ruimte wordt geviseerd, gefouilleerd,… Ook dit is een thema van mensenrechten.
Men heeft vrijheid van beweging tot men hiervan wordt behouden door de politie of het openbaar
ministerie, op basis van gegronde redenen en procedures. We gebruiken deze situatie als uitgangspunt
om na te denken over het politioneel optreden in de openbare ruimte. Etnische profilering wordt in
vraag gesteld: er worden bepaalde mensen uit de menigte gepikt om extra controles te ondergaan. De
politie heeft een monopolie over wapendracht. Dit stelt de normen van het fundamenteel recht ook in
vraag. Wat is de rol van politie met betrekking tot mensenrechten?
Toegangspoortjes in de luchthaven: elke keer je door deze poortjes stapt, wordt je gefilmd en worden
foto’s genomen van jou. Deze worden opgeslagen in databanken. Vroeg of laat is het makkelijk te
weten wie naar bepaalde landen heeft gereizd op basis van gezichtsherkenning. De staat voert dus
steeds meer veiligheidscontroles uit, we spreken over een surveillance staat.
Sociale media: we offeren onze eigen privacy op door te zeggen waar we geweest zijn en wat we
gedaan hebben.
Mondmaskers in tijden van corona: we beperken de vrijheid van beweging van mensen. De politie zei
dat je niet in een straal van meer dan 100 meter verwijderd van uw huis mocht zijn. Hierbij werden veel
controles gedaan. Ook was er een avondklok in de provincie Antwerpen. Maar corona is wel een
pandemie die het snelst in de wereld ‘opgelost’ is geraakt. We moeten een evenwicht vinden tussen de
individuele vrijheid en gezondheid (om je te laten vaccineren) dan wel de collectieve gezondheid van
de samenleving. Soms gaat men de ene richting uit, soms de andere. We zien dit ook terugkomen in de
discussies van mensenrechten.
MENSENRECHTEN ONDER DRUK?
Sommigen zeggen dat ze altijd onder druk hebben gestaan, de manier waarop ze vandaag
gepercipieerd worden is veranderd. Anderen zeggen dat ze vandaag meer onder druk zijn komen te
staan dan vroeger. De uitvoeringsmodaliteiten veranderen, maar niet het fundamentele probleem.
Wie houdt zich bezig met de controle van mensenrechten? Het federaal instituut voor de rechten van
de mens (FIRM). Dit FIRM is de laatste aanvulling van het controlesysteem dat in België bestaat. Zowel
federaal als regionaal zijn er controle-organen. De centrale toezichtsraad voor het gevangeniswezen
(CTRG) staat in voor de mensenrechten in de gevangenis. Deze opereert op het nationale vlak. Er zijn
nog andere internationale instellingen die op vlak van detentie aanwezig zijn, bv. CPT (comité voor
preventie van foltering) en het OPCAT (optional protocol of the convention against torture). Er is een
verdrag van de Verenigde Naties waarin staat dat zij zich onderwerpen aan de controle van een van
deze organen op vlak van detentie. Het OPCAT is een mondiaal orgaan van de VN, het CPT is een
orgaan van de Raad van Europa.
Wat houdt mensenrechten in? Gelijkheid, vrijheid, vrede, aardigheid, adequate levensstandaard,
gerechtigheid (er zijn twee definities = het systeem van justitie of de waarde van gerechtigheid)
, 3
MODULE 1: OORSPRONG EN ONTWIKKELING VAN FUNDAMENTELE RECHTEN
BEKNOPT HISTORISCH OVERZICHT
INLEIDING
Belangrijke jaren of gebeurtenissen die invloed hebben gehad op ontwikkeling van mensenrechten:
1789: Franse Revolutie grote omwenteling van de maatschappij, de gewone bevolking krijgt
rechten toegekend
1830-1831: toepassing van Frans wetboek op België en oprichting Belgische Grondwet
1948: universele verklaring voor de rechten van de mens, uitgevaardigd door Verenigde Naties,
het is daarom ook geen toeval dat in hetzelfde jaar het stemrecht voor vrouwen in België is
goedgekeurd. Als men de verklaring tekent kan men niet de helft van de bevolking uitsluiten
van politieke rechten.
1950: EVRM
2008-2011: het Salduzarrest
Er is geen lineariteit in de praktijk, het is een manier om de geschiedenis te interpreteren en te zien
hoe alles in elkaar voortvloeit. Maar de geschiedenis is onvoorspelbaarder en er zijn schokken. Niets is
evident, ook op vlak van rechten.
PLICHTEN EN RECHTEN
Hammurabi (ca. 1780 v.C.): codex met rechten voor burgers die zelfs de koning niet kon aanpassen
want in steen gegrift, beschrijft regels en legt straffen op die bij overtredingen horen. Het is een
mengvorm van burgerlijk recht, strafrecht, fundamenteel recht en procesrecht. Het is geen tekst die
fundamentele rechten vooropstelt want het is een grote mix van verschillende onderwerpen, maar hier
en daar zitten er wel aanzetten in tot fundamentele rechten.
Griekenland en Rome:
Athene (500-300 v.C.): burgerrechten en politieke rechten voor burgers (niet voor slaven en
vrouwen). Democratie is niet altijd zoals wij het kennen, in elk land verschilt het wel maar het is
terug te brengen naar deze bakermat.
Ulpianus (3e eeuw): het statelijk recht (ius civile) kent rechten toe aan Romeinse burgers (niet
aan slaven en vrouwen) en het volkenrecht (ius gentium) aan niet-burgers: daarnaast biedt het
natuurrecht (ius naturale) bepaalde rechten aan alle menselijke wezens. Dit biedt helderheid
over welke rechten de verschillende burgers hebben.
o Burgerlijk recht: rechten voor de Romeinse burgers
o Volkerenrecht: rechten voor de niet-Romeinse burgers
o Natuurrecht: minimumrechten voor mensen die niet als burger kunnen benoemd worden
(bv. slaven)
Middeleeuwen:
CRIMINOLOGIE EN MENSENRECHTEN
INLEIDING: ALGEMENE SITUERING
WAT HEEFT DIT TE MAKEN MET MENSENRECHTEN?
De paus samen met de rector ter gelegenheid van de 600e verjaardag van KU Leuven. Er hield een
gesprek plaats dat hij met vluchtelingen uit Afghanistan en Syrië heeft gehad. De paus heeft zich
geëngageerd om met de vluchtelingen te overleggen en een hart onder de riem te steken en de juiste
oplossingen te zoeken voor hun situatie. De paus is ook het onderwerp geweest van kritiek omdat hij
volgens de critici te weinig heeft gedaan om bepaalde aspecten van de mensenrechten te verdedigen,
met name het (seksueel) grensoverschrijdend gedrag binnen de katholieke kerk. De paus heeft allerlei
beloftes gemaakt over wat hij zou doen omtrent de erkenning van de slachtoffers en preventie van dit
gedrag. Nu is het aan de volgende paus om dit verder te zetten. Onthouden: de kerk is als niet-
gouvernementele organisatie GEEN staat, maar ook mensenrechten zijn hier van toepassing! We
noemen dit de horizontalisering van mensenrechten: niet enkel de verticale relatie tussen burger en
staat doet er toe, maar ook de relatie met andere groeperingen en organisaties.
Protesten omtrent de situatie in Palestina tijdens de stoet van de opening van het academiejaar. Het
gaat enerzijds over de Palestijnse staat en de westelijke Jordaanoever zelf, maar anderzijds ook over de
banden die de Leuvense universiteit zou hebben met Israëlische universiteiten. De samenwerkingen
worden verdacht heel nauw betrokken te zijn met het overheidsbeleid van Israël, wat juist tot heel veel
geweld leidt in Gaza. Daarom komen de mensen op straat en wilt men dat de KUL verantwoordelijkheid
neemt. Een kenmerk van de moderne mensenrechten: vaak zijn de schendingen heel ver af, maar op
deze manier komen ze wel dichtbij omdat men onderzoekt wat de connecties zijn tussen de entiteiten,
zowel gouvernementeel als niet-gouvernementeel. We noemen deze schendingen ook wel
internationale criminaliteit, een voorbeeld hiervan is genocide.
Protesten omtrent het Eurovisiesongfestival, door de deelname van Israël. Er zijn verschillende landen
die niet meer willen meedoen als Israël mag blijven meedoen aan het festival. De afgelopen 2 jaar was
er al veel protest omtrent de situatie. Dit heeft niets met statelijke verantwoordelijkheid te maken,
maar met de culturele wereld die de mensenrechten schendt. Ze gaan hier niet actief aan bijdragen,
maar juist limiteren en niet optreden. We kennen dit als het omstaanders-effect: zien wat er gebeurt
maar toch geen actie ondernemen. Het gaat hier om apartheid: gescheiden ontwikkeling, segregatie
zoals men in Zuid-Afrika ontwikkeld heeft en geïmplodeerd is in de jaren 90. Vaak wordt de vergelijking
gemaakt met het regime in Israël. Zonder internationale actie en boycot gaat er nooit iets veranderen.
Wielrenners worden tegen gehouden in het wereldkampioenschap door protestanten van Palestina. De
president van Rwanda, Paul Kagame, is geen onbesproken figuur. Hij is al bijna 30 jaar aan de macht
en haalt monsterscores tijdens de verkiezingen (+90%). Hij laat zijn politieke tegenstanders opsluiten
en achtervolgen, de verkiezingen zijn dus sterk gestuurd. Hij is er in geslaagd door het
wereldkampioenschap naar Rwanda te halen onder het perspectief van sports-washing: sport inzetten
als publiciteit voor een land of regime dat het niet te nauw neemt met de mensenrechten. Het is iets
dat heel ver van ons af gebeurt, maar wat wel actief in ons land is en dus wel dichtbij komt. Had de
Belgische wielerbond zich moeten onthouden?
Het conflict tussen Rusland en Oekraïne: we zien al een evolutie over de voorbije 3 jaar waar de Russen
het Oekraïnse land innemen. Landsgrenzen zijn vastgelegd in internationale verdragen, het
overschrijden ervan gaat gepaard met het schenden van mensenrechten en oorlogsrechten. Het is een
goed doordachte manier om het internationaal recht te gebruiken voor politieke doeleinden, Rusland
zegt dat het gaat over ‘terrorisme bestrijden’. Dit is een voorbeeld van een economische strategie,
door het gas niet meer naar Europa te laten gaan worden er mensenrechten geschonden. De
bestaande afspraken en regels in het internationaal recht laten het niet toe, maar mondjesmaat wordt
dit wel gedaan.
,2
Politieagenten bij kust in Italië: vluchtelingen worden opgepakt die gestrand zijn. Op welke manieren ga
je om met grote groepen migranten uit verschillende landen om naar Europa te komen? Ze doen dit
vooral uit economische stabiliteit, minder angst voor geweld en armoede,… Er zijn te weinig
opvangplaatsen beschikbaar in Europa. De Europese landen worden hiervoor gestraft. Meer dan 7000
keer is de Belgische staat al veroordeeld geweest. Ook dit is een schending van de mensenrechten,
want de vluchtelingen worden niet beschermd.
De Belgische gevangenissen schenden de rechten van gedetineerden. Er is te weinig degelijke opvang,
er slapen heel wat gevangenen op de grond zonder sanitaire voorzieningen. De overbevolking leidt tot
agressie tegenover de cipiers. Er is te weinig personeel om de gevangenen een wandeling te laten
doen of hen te laten werken, wat de re-integratie en re-socialisatie zou bevorderen. Hoe kan men de
instroom verminderen en de capaciteit verhogen om het leefbaar te maken?
De politie in Brussel is bezig met mensen te arresteren op straat. Er is vaak discussie over de vraag wie
er in de openbare ruimte wordt geviseerd, gefouilleerd,… Ook dit is een thema van mensenrechten.
Men heeft vrijheid van beweging tot men hiervan wordt behouden door de politie of het openbaar
ministerie, op basis van gegronde redenen en procedures. We gebruiken deze situatie als uitgangspunt
om na te denken over het politioneel optreden in de openbare ruimte. Etnische profilering wordt in
vraag gesteld: er worden bepaalde mensen uit de menigte gepikt om extra controles te ondergaan. De
politie heeft een monopolie over wapendracht. Dit stelt de normen van het fundamenteel recht ook in
vraag. Wat is de rol van politie met betrekking tot mensenrechten?
Toegangspoortjes in de luchthaven: elke keer je door deze poortjes stapt, wordt je gefilmd en worden
foto’s genomen van jou. Deze worden opgeslagen in databanken. Vroeg of laat is het makkelijk te
weten wie naar bepaalde landen heeft gereizd op basis van gezichtsherkenning. De staat voert dus
steeds meer veiligheidscontroles uit, we spreken over een surveillance staat.
Sociale media: we offeren onze eigen privacy op door te zeggen waar we geweest zijn en wat we
gedaan hebben.
Mondmaskers in tijden van corona: we beperken de vrijheid van beweging van mensen. De politie zei
dat je niet in een straal van meer dan 100 meter verwijderd van uw huis mocht zijn. Hierbij werden veel
controles gedaan. Ook was er een avondklok in de provincie Antwerpen. Maar corona is wel een
pandemie die het snelst in de wereld ‘opgelost’ is geraakt. We moeten een evenwicht vinden tussen de
individuele vrijheid en gezondheid (om je te laten vaccineren) dan wel de collectieve gezondheid van
de samenleving. Soms gaat men de ene richting uit, soms de andere. We zien dit ook terugkomen in de
discussies van mensenrechten.
MENSENRECHTEN ONDER DRUK?
Sommigen zeggen dat ze altijd onder druk hebben gestaan, de manier waarop ze vandaag
gepercipieerd worden is veranderd. Anderen zeggen dat ze vandaag meer onder druk zijn komen te
staan dan vroeger. De uitvoeringsmodaliteiten veranderen, maar niet het fundamentele probleem.
Wie houdt zich bezig met de controle van mensenrechten? Het federaal instituut voor de rechten van
de mens (FIRM). Dit FIRM is de laatste aanvulling van het controlesysteem dat in België bestaat. Zowel
federaal als regionaal zijn er controle-organen. De centrale toezichtsraad voor het gevangeniswezen
(CTRG) staat in voor de mensenrechten in de gevangenis. Deze opereert op het nationale vlak. Er zijn
nog andere internationale instellingen die op vlak van detentie aanwezig zijn, bv. CPT (comité voor
preventie van foltering) en het OPCAT (optional protocol of the convention against torture). Er is een
verdrag van de Verenigde Naties waarin staat dat zij zich onderwerpen aan de controle van een van
deze organen op vlak van detentie. Het OPCAT is een mondiaal orgaan van de VN, het CPT is een
orgaan van de Raad van Europa.
Wat houdt mensenrechten in? Gelijkheid, vrijheid, vrede, aardigheid, adequate levensstandaard,
gerechtigheid (er zijn twee definities = het systeem van justitie of de waarde van gerechtigheid)
, 3
MODULE 1: OORSPRONG EN ONTWIKKELING VAN FUNDAMENTELE RECHTEN
BEKNOPT HISTORISCH OVERZICHT
INLEIDING
Belangrijke jaren of gebeurtenissen die invloed hebben gehad op ontwikkeling van mensenrechten:
1789: Franse Revolutie grote omwenteling van de maatschappij, de gewone bevolking krijgt
rechten toegekend
1830-1831: toepassing van Frans wetboek op België en oprichting Belgische Grondwet
1948: universele verklaring voor de rechten van de mens, uitgevaardigd door Verenigde Naties,
het is daarom ook geen toeval dat in hetzelfde jaar het stemrecht voor vrouwen in België is
goedgekeurd. Als men de verklaring tekent kan men niet de helft van de bevolking uitsluiten
van politieke rechten.
1950: EVRM
2008-2011: het Salduzarrest
Er is geen lineariteit in de praktijk, het is een manier om de geschiedenis te interpreteren en te zien
hoe alles in elkaar voortvloeit. Maar de geschiedenis is onvoorspelbaarder en er zijn schokken. Niets is
evident, ook op vlak van rechten.
PLICHTEN EN RECHTEN
Hammurabi (ca. 1780 v.C.): codex met rechten voor burgers die zelfs de koning niet kon aanpassen
want in steen gegrift, beschrijft regels en legt straffen op die bij overtredingen horen. Het is een
mengvorm van burgerlijk recht, strafrecht, fundamenteel recht en procesrecht. Het is geen tekst die
fundamentele rechten vooropstelt want het is een grote mix van verschillende onderwerpen, maar hier
en daar zitten er wel aanzetten in tot fundamentele rechten.
Griekenland en Rome:
Athene (500-300 v.C.): burgerrechten en politieke rechten voor burgers (niet voor slaven en
vrouwen). Democratie is niet altijd zoals wij het kennen, in elk land verschilt het wel maar het is
terug te brengen naar deze bakermat.
Ulpianus (3e eeuw): het statelijk recht (ius civile) kent rechten toe aan Romeinse burgers (niet
aan slaven en vrouwen) en het volkenrecht (ius gentium) aan niet-burgers: daarnaast biedt het
natuurrecht (ius naturale) bepaalde rechten aan alle menselijke wezens. Dit biedt helderheid
over welke rechten de verschillende burgers hebben.
o Burgerlijk recht: rechten voor de Romeinse burgers
o Volkerenrecht: rechten voor de niet-Romeinse burgers
o Natuurrecht: minimumrechten voor mensen die niet als burger kunnen benoemd worden
(bv. slaven)
Middeleeuwen:
