Samenvatting literatuur victimologie
2020-2021
Inhoud
Week 1 – verplichte literatuur................................................................................................................3
Een mentaliteitsgeschiedenis van slachtoffer-emancipatie. Buruma (2020)...........................................3
Slachtoffers van misdrijven in het recht en in de victimologie. Verslag van een intellectuele zoektocht.
Groenhuijsen (2008)...............................................................................................................................6
The development of international policy in relation to victims of crime. Groenhuijsen (2014)..............9
Compensatie van misdrijfschade. Hebly & lindenbergh (2020)...........................................................13
Slachtoffers in het strafproces. De (in)effectiviteit van slachtofferdeelname aan het strafproces: wat
weten we en wat nog niet? Kunst & pemberton (2020)........................................................................16
Week 2 – verplichte literatuur..............................................................................................................20
Feitenvaststelling en belangenbehartiging bij compensatie van slachtoffers van geweld. Een studie
naar het bewijsrecht als rechtspolitiek middel. Bosdriesz & schuurmans.............................................20
Wet schadefonds geweldsmisdrijven....................................................................................................25
Letsellijst schadefonds geweldsmisdrijven. 1 januari 2019..................................................................26
Beleidsbundel schadefonds geweldsmisdrijven....................................................................................28
Bewijs geleverd: medisch steunbewijs en medische beperkingen in asiel. Bloemen & kollen.............34
De therapeutische werking van slachtofferdeelname aan het strafproces: een kritische beschouwing
vanuit een psychotraumaperspectief. Kunst..........................................................................................38
Evaluating the reliability of expert evidence in compensation procedures: are diagnosticians
influenced by the narrative fallacy when assessing the psychological injuries of trauma victims? Kunst
en van de wiel.......................................................................................................................................40
The impact of victim impact statements on legal decisions in criminal proceedings: a systematic
review of the literature across jurisdictions and decision types. Kunst, de Groot, Meester, van Doorn.
..............................................................................................................................................................42
Vakbijlage: de reeks waarschijnlijkheidstermen van het NFI en het bayesiaanse model voor
interpretatie van bewijs.........................................................................................................................45
Posttraumatische stressstoornis. Kunst.................................................................................................47
1
,Malingering of PTSD: forensic and diagnostic considerations, characteristics of malingerers and
clinical presentations. Hall & Hall........................................................................................................50
Exploring the residual effects of malingering in mock victims of violent crime: an experimental
vignette study. Kunst, Aarts, Frolijk En Poelwijk.................................................................................53
Verbal lie detection tools: statement validity analysis, reality monitoring and scientific content
analysis. Vrij.........................................................................................................................................55
Pitfalls and opportunities in nonverbal and verbal lie detection. Vrij, Granhag & Porter.....................60
Week 4 – verplichte literatuur..............................................................................................................61
Risicotaxatie bij relationeel geweldplegers in de praktijk: de B-SAFER. Ruiter..................................61
Gestructureerde risicotaxatie bij kindermishandeling: De Child Abuse Risk Evaluation - Nederlandse
versie (CARE-NL). Ruiter, Hildebrand en van der Hoorn....................................................................63
Risicotaxatie bij partnergeweld: een stand van zaken. Uzieblo en Groenen.........................................64
Differentiation among types of intimate partner violence: research update and implications for
interventions. Kelly & Johnson............................................................................................................68
The Average Predictive Validity of Intimate Partner Violence Risk Assessment Instruments. Messing
& Thaller..............................................................................................................................................73
Week 5 – verplichte literatuur..............................................................................................................76
The determination of victim credibility by adult and juvenile sexual assault investigators. Campbell,
Menaker, & King (2015)......................................................................................................................76
Hindsight bias in legal decision making. Harley (2007).......................................................................79
De beslispraktijk van het Schadefonds Geweldsmisdrijven: Een kwalitatieve studie naar de
beoordeling van verzoeken tot tegemoetkoming. Huibers, Kunst & Van Wingerden (2019)...............81
The identifiable victim effect: A meta-analytic review. Lee & Feeley (2016)......................................86
Dangerous decisions: A theoretical framework for understanding how judges assess credibility in the
courtroom. Porter & Brinke (2009)......................................................................................................88
The affect heuristic. Slovic, Finucane, Peters, & MacGregor (2007)....................................................92
Motivated cognition in legal judgments: An analytic review. Sood (2013)..........................................97
Judgment under uncertainty: Heuristics and biases. Tversky & Kahneman (1974)............................102
2
,Week 1 – verplichte literatuur
Een mentaliteitsgeschiedenis van slachtoffer-emancipatie. Buruma (2020).
Twee mentaliteitsperspectieven: het juridische en het sociologische perspectief. de jurist heeft
de persoon met een gezicht die achter in de zittingszaal zit voor ogen of de diep getroffen
nabestaande; de socioloog denkt aan de witte marsen en politici die zich uitspreken in naam
van slachtoffers. Beide werkelijkheden beïnvloeden elkaar, maar vertonen ook een autonome
dynamiek. Waar liggen de theoretische en praktische grenzen van de emancipatie van het
slachtoffer in het strafrecht?
Drie fasen: wederopbouw (1950-1970), culturele revolutie (1970-1995) en risicomaatschappij
(1995-heden).
Wederopbouw
De straffende logica van Arendt waarbij het kwaad wordt vergolden dat de
rechtsgemeenschap is aangedaan, wordt gekenmerkt door een rechtsopvatting die dicht aanligt
tegen de morele veroordeling van een individuele dader terwijl het slachtoffer buiten beeld
blijft. Te onderscheiden hiervan is een andere rechtsopvatting: de compenserende logica. In
de eenvoudigste vorm gaat het om een oog voor een oog, maar veelal gaat het ook om exact
vastgestelde betalingen waarmee de ene familie of clan de andere clan genoegdoening geeft
voor het leed dat aan een van hen is aangedaan, opdat bloedwraak kan uitblijven (zoen- en
weergeld). Bij die compenserende logica wordt vanwege het publiek belang om de
rechtsvrede te herstellen vergoeding gegeven voor de schade die een individu is aangedaan.
Deze compenserende speelt tijdens de wederopbouw niet. Het strafrecht kent dan maar één
hoofdrolspeler: de verdachte. Het slachtoffer blijft buiten beeld. De Groningse hoogleraar
M.P. Vrij noemt het leed dat het slachtoffer is aangedaan echter als een van de factoren die
kan worden meegewogen om de ‘subsocialiteit’ van de daad te bepalen, zoals ook de
navolgingsdrang van derden en de ontzetting van vierden. Die subsocialiteit bepaalt of een
feit straf- of vervolgenswaardig is. De latere hoogleraar Willem Nagel, gaat hier in de late
jaren vijftig dieper op in en munt het woord victimologie.
Culturele revolutie
De persoonlijke vrijheid staat centraal. Politieagenten mogen de lange lat niet langer
gebruiken en de rechtspraak wordt van klassenjustitie beticht. De ten tijde van deze
veranderingen ontstane crisis in de rechtspleging wordt te boven gekomen door een
aangescherpte opvatting over de trias politica. De rechter is er niet alleen om recht te doen aan
de verdachte, maar ook om te toetsen of de autoriteiten zich wel aan de wet houden (policing
the police) en om rechten te geven aan de zwakkeren in de samenleving. Het gaat niet alleen
om soldatenrechten. Het broeit evenzeer bij vrouwen, patiënten, kinderen, stakers,
consumenten, verdachten, gedetineerden en nog vele anderen. Tegen die achtergrond vinden
3
,de eerste erkenningen van de rechten van slachtoffers plaats, bijvoorbeeld: ‘blijf van mijn
lijf’, schadefonds geweldsmisdrijven etc.
Het heeft wel even geduurd voordat wettelijke slachtofferrechten tot stand kwamen. Daarbij
speelt een rol dat in de strafrechtpraktijk eerst de aandacht uitging naar een versterking van de
rechten van de aangeklaagde partij: het zwijgrecht van de verdachte werd weer ingevoerd en
er bestond grote belangstelling voor de vraag of de overheid zich bij de opsporing en
vervolging aan de regels heeft gehouden.
Geleidelijk aan wordt de positie van het slachtoffer in strafzaken sterker. Daaraan heeft
ongetwijfeld compassie met de slachtoffers van zwaardere delicten bijgedragen. Maar er is
ook een andere factor van belang. Waar slachtoffers in de jaren vijftig nog figuranten waren
in een abstract schouwtoneel over goed en kwaad, wordt slachtofferschap steeds meer
beschouwd als een gemeenschappelijk kenmerk van diverse emanciperende groepen. Dat ging
niet vanzelf, omdat bijvoorbeeld in de vrouwenbeweging de nadruk op slachtofferschap van
verkrachting, ongelijke behandeling en dergelijke zich moeilijk verdraagt met de ‘agency’
(het eigen handelingsvermogen) en de waardigheid van vrouwen. Het leidt ertoe dat
sommigen liever het woord ‘victim’ – met de associatie van hulpeloosheid – vervangen door
het woord ‘survivor. Geleidelijk aan wint het inzicht dat juridische garanties het kader kunnen
bieden om slachtoffergroepen de gelegenheid te geven verder te emanciperen. Het
onschuldige slachtoffer heeft zo een paradigmatische betekenis gekregen voor
emancipatiebewegingen die zich slachtoffer van achterstelling en onrecht voelen. En
omgekeerd heeft de combinatie van compassie en een breder emancipatiestreven bijgedragen
aan de ontwikkeling van de rechten van de slachtoffers van misdrijven.
Risicosamenleving
De risicosamenleving komt tot stand: het bewustzijn doen postvatten van het bestaan van
bijna onzichtbare gevaren die ons allen slachtoffer kunnen maken. Het besef neemt toe dat
iedereen slachtoffer kan worden. Tegen die achtergrond wordt de vanzelfsprekendheid van
zorgen met betrekking tot bescherming tegen een overmatig optredende overheid vervangen
door de vanzelfsprekendheid van zorgen over een tekortschietende overheid met betrekking
tot het recht op bescherming. Tegelijkertijd wordt de belangstelling voor wat slachtoffers te
zeggen hebben groter.
Juridisch krijgt de positie van het slachtoffer een krachtige impuls met het Kaderbesluit van
de Europese Unie (2001/220). Voorafgaand aan de echte implementatie daarvan zijn de
schriftelijke slachtofferverklaring (2004) en de invoering van het spreekrecht (2005) al
duidelijke vormen van erkenning en een en ander culmineert in de Wet versterking positie
slachtoffer (2010). Voortaan is het slachtoffer niet langer slechts aangever, getuige,
belanghebbende in de zin van artikel 12 Sv of benadeelde partij, maar krijgt hij of zij
zelfstandig eigen rechten.
De auteur schetste de samenhang tussen de versterking van de positie van het slachtoffer in
het strafproces en de versterking van rechten van allerlei andere emanciperende groepen. In
4
, dit nieuwe tijdvak zijn ‘slachtoffermoraal en identiteitspolitiek’ keerzijden van dezelfde
medaille geworden. Daarop komt van verschillende kanten kritiek. Enerzijds wordt erop
gewezen dat daders en slachtoffers niet twee verschillende klassen vormen, en dat het
vergroten van de tegenstelling tussen slachtoffers en daders aan het oog onttrekt dat het vooral
maatschappelijk onrecht is waardoor daders tot hun handelen komen en dat de daders van
vandaag de slachtoffers van gisteren zijn. Anderzijds wordt de identiteitspolitiek van
emanciperende groepen bekritiseerd. Daarbij is steen des aanstoots dat mensen hun
persoonlijke verantwoordelijkheid ontkennen door het slachtofferschap van hun gelijken als
rechtvaardiging aan te voeren.
Enkele neveneffecten van de grotere rol van het slachtoffer
De toegenomen aandacht voor slachtoffers lijkt het veiligheid denken dus te hebben versterkt,
maar men moet oppassen te simpele verbanden te leggen. Toch dient de vraag onder ogen te
worden gezien welke mogelijke neveneffecten voor de strafrechtspleging de aandacht voor
het slachtoffer heeft gehad.
Aanvankelijk werd gevreesd dat de grotere stem van het slachtoffer zou leiden tot
emotionalisering van het strafproces. Het kan er emotioneel aan toegaan, maar bepaald
niet alleen vanwege opmerkingen over de strafmaat en een en ander rechtvaardigt nog
niet het gebruik van de term ‘emotionalisering’ (aldus de auteur).
Een tweede neveneffect betreft de mogelijke invloed van het slachtoffer op de
kernvragen van het strafproces.
Naast vragen met betrekking tot de emotionalisering van het strafproces en de invloed van het
slachtoffer op kernbeslissingen in de strafrechtelijke procedure, roept het serieus nemen van
het slachtofferschap vragen op over de behandeling van de vordering van de benadeelde
partij. Dienaangaande volgt de rechter de wens van de wetgever om de vordering van
benadeelde partijen ook ter zake van personenschade zo veel mogelijk in het strafgeding te
beoordelen. De tendens is veranderd van ‘nee, want een onevenredige belasting voor het
strafgeding, tenzij’ naar ‘ja, al is het maar ten dele, mits’.
De grenzen van de slachtofferemancipatie
Ondanks de oorlogservaringen van vele slachtoffers en nabestaanden werd tijdens de
Wederopbouw vastgehouden aan een straffende logica die weinig ruimte bood aan het
slachtoffer. Die beperkte ruimte veranderde niet wezenlijk tijdens de culturele revolutie toen –
in het besef dat iedereen verdachte kan worden – pas vrij laat ook de rechten van slachtoffers
werden erkend. En hoewel in de samenleving regelmatig het emancipatiestreven van diverse
groepen werd geframed in termen van slachtofferschap, bleef de rechtspositie van het
slachtoffer zwak in vergelijking met die van de verdachte. Pas met de komst van de
risicosamenleving die het besef deed voelen dat iedereen slachtoffer kan worden, komen die
rechten tot bloei. Ten aanzien van het slachtoffer bestaat niet langer alleen compassie –
blijkend uit het verlenen van zorg en ondersteuning en uit het bieden van gelegenheid om
emoties te uiten – maar er vinden ook ontwikkelingen plaats die hem of haar de kans geven de
eigen agency vorm te geven.
5
2020-2021
Inhoud
Week 1 – verplichte literatuur................................................................................................................3
Een mentaliteitsgeschiedenis van slachtoffer-emancipatie. Buruma (2020)...........................................3
Slachtoffers van misdrijven in het recht en in de victimologie. Verslag van een intellectuele zoektocht.
Groenhuijsen (2008)...............................................................................................................................6
The development of international policy in relation to victims of crime. Groenhuijsen (2014)..............9
Compensatie van misdrijfschade. Hebly & lindenbergh (2020)...........................................................13
Slachtoffers in het strafproces. De (in)effectiviteit van slachtofferdeelname aan het strafproces: wat
weten we en wat nog niet? Kunst & pemberton (2020)........................................................................16
Week 2 – verplichte literatuur..............................................................................................................20
Feitenvaststelling en belangenbehartiging bij compensatie van slachtoffers van geweld. Een studie
naar het bewijsrecht als rechtspolitiek middel. Bosdriesz & schuurmans.............................................20
Wet schadefonds geweldsmisdrijven....................................................................................................25
Letsellijst schadefonds geweldsmisdrijven. 1 januari 2019..................................................................26
Beleidsbundel schadefonds geweldsmisdrijven....................................................................................28
Bewijs geleverd: medisch steunbewijs en medische beperkingen in asiel. Bloemen & kollen.............34
De therapeutische werking van slachtofferdeelname aan het strafproces: een kritische beschouwing
vanuit een psychotraumaperspectief. Kunst..........................................................................................38
Evaluating the reliability of expert evidence in compensation procedures: are diagnosticians
influenced by the narrative fallacy when assessing the psychological injuries of trauma victims? Kunst
en van de wiel.......................................................................................................................................40
The impact of victim impact statements on legal decisions in criminal proceedings: a systematic
review of the literature across jurisdictions and decision types. Kunst, de Groot, Meester, van Doorn.
..............................................................................................................................................................42
Vakbijlage: de reeks waarschijnlijkheidstermen van het NFI en het bayesiaanse model voor
interpretatie van bewijs.........................................................................................................................45
Posttraumatische stressstoornis. Kunst.................................................................................................47
1
,Malingering of PTSD: forensic and diagnostic considerations, characteristics of malingerers and
clinical presentations. Hall & Hall........................................................................................................50
Exploring the residual effects of malingering in mock victims of violent crime: an experimental
vignette study. Kunst, Aarts, Frolijk En Poelwijk.................................................................................53
Verbal lie detection tools: statement validity analysis, reality monitoring and scientific content
analysis. Vrij.........................................................................................................................................55
Pitfalls and opportunities in nonverbal and verbal lie detection. Vrij, Granhag & Porter.....................60
Week 4 – verplichte literatuur..............................................................................................................61
Risicotaxatie bij relationeel geweldplegers in de praktijk: de B-SAFER. Ruiter..................................61
Gestructureerde risicotaxatie bij kindermishandeling: De Child Abuse Risk Evaluation - Nederlandse
versie (CARE-NL). Ruiter, Hildebrand en van der Hoorn....................................................................63
Risicotaxatie bij partnergeweld: een stand van zaken. Uzieblo en Groenen.........................................64
Differentiation among types of intimate partner violence: research update and implications for
interventions. Kelly & Johnson............................................................................................................68
The Average Predictive Validity of Intimate Partner Violence Risk Assessment Instruments. Messing
& Thaller..............................................................................................................................................73
Week 5 – verplichte literatuur..............................................................................................................76
The determination of victim credibility by adult and juvenile sexual assault investigators. Campbell,
Menaker, & King (2015)......................................................................................................................76
Hindsight bias in legal decision making. Harley (2007).......................................................................79
De beslispraktijk van het Schadefonds Geweldsmisdrijven: Een kwalitatieve studie naar de
beoordeling van verzoeken tot tegemoetkoming. Huibers, Kunst & Van Wingerden (2019)...............81
The identifiable victim effect: A meta-analytic review. Lee & Feeley (2016)......................................86
Dangerous decisions: A theoretical framework for understanding how judges assess credibility in the
courtroom. Porter & Brinke (2009)......................................................................................................88
The affect heuristic. Slovic, Finucane, Peters, & MacGregor (2007)....................................................92
Motivated cognition in legal judgments: An analytic review. Sood (2013)..........................................97
Judgment under uncertainty: Heuristics and biases. Tversky & Kahneman (1974)............................102
2
,Week 1 – verplichte literatuur
Een mentaliteitsgeschiedenis van slachtoffer-emancipatie. Buruma (2020).
Twee mentaliteitsperspectieven: het juridische en het sociologische perspectief. de jurist heeft
de persoon met een gezicht die achter in de zittingszaal zit voor ogen of de diep getroffen
nabestaande; de socioloog denkt aan de witte marsen en politici die zich uitspreken in naam
van slachtoffers. Beide werkelijkheden beïnvloeden elkaar, maar vertonen ook een autonome
dynamiek. Waar liggen de theoretische en praktische grenzen van de emancipatie van het
slachtoffer in het strafrecht?
Drie fasen: wederopbouw (1950-1970), culturele revolutie (1970-1995) en risicomaatschappij
(1995-heden).
Wederopbouw
De straffende logica van Arendt waarbij het kwaad wordt vergolden dat de
rechtsgemeenschap is aangedaan, wordt gekenmerkt door een rechtsopvatting die dicht aanligt
tegen de morele veroordeling van een individuele dader terwijl het slachtoffer buiten beeld
blijft. Te onderscheiden hiervan is een andere rechtsopvatting: de compenserende logica. In
de eenvoudigste vorm gaat het om een oog voor een oog, maar veelal gaat het ook om exact
vastgestelde betalingen waarmee de ene familie of clan de andere clan genoegdoening geeft
voor het leed dat aan een van hen is aangedaan, opdat bloedwraak kan uitblijven (zoen- en
weergeld). Bij die compenserende logica wordt vanwege het publiek belang om de
rechtsvrede te herstellen vergoeding gegeven voor de schade die een individu is aangedaan.
Deze compenserende speelt tijdens de wederopbouw niet. Het strafrecht kent dan maar één
hoofdrolspeler: de verdachte. Het slachtoffer blijft buiten beeld. De Groningse hoogleraar
M.P. Vrij noemt het leed dat het slachtoffer is aangedaan echter als een van de factoren die
kan worden meegewogen om de ‘subsocialiteit’ van de daad te bepalen, zoals ook de
navolgingsdrang van derden en de ontzetting van vierden. Die subsocialiteit bepaalt of een
feit straf- of vervolgenswaardig is. De latere hoogleraar Willem Nagel, gaat hier in de late
jaren vijftig dieper op in en munt het woord victimologie.
Culturele revolutie
De persoonlijke vrijheid staat centraal. Politieagenten mogen de lange lat niet langer
gebruiken en de rechtspraak wordt van klassenjustitie beticht. De ten tijde van deze
veranderingen ontstane crisis in de rechtspleging wordt te boven gekomen door een
aangescherpte opvatting over de trias politica. De rechter is er niet alleen om recht te doen aan
de verdachte, maar ook om te toetsen of de autoriteiten zich wel aan de wet houden (policing
the police) en om rechten te geven aan de zwakkeren in de samenleving. Het gaat niet alleen
om soldatenrechten. Het broeit evenzeer bij vrouwen, patiënten, kinderen, stakers,
consumenten, verdachten, gedetineerden en nog vele anderen. Tegen die achtergrond vinden
3
,de eerste erkenningen van de rechten van slachtoffers plaats, bijvoorbeeld: ‘blijf van mijn
lijf’, schadefonds geweldsmisdrijven etc.
Het heeft wel even geduurd voordat wettelijke slachtofferrechten tot stand kwamen. Daarbij
speelt een rol dat in de strafrechtpraktijk eerst de aandacht uitging naar een versterking van de
rechten van de aangeklaagde partij: het zwijgrecht van de verdachte werd weer ingevoerd en
er bestond grote belangstelling voor de vraag of de overheid zich bij de opsporing en
vervolging aan de regels heeft gehouden.
Geleidelijk aan wordt de positie van het slachtoffer in strafzaken sterker. Daaraan heeft
ongetwijfeld compassie met de slachtoffers van zwaardere delicten bijgedragen. Maar er is
ook een andere factor van belang. Waar slachtoffers in de jaren vijftig nog figuranten waren
in een abstract schouwtoneel over goed en kwaad, wordt slachtofferschap steeds meer
beschouwd als een gemeenschappelijk kenmerk van diverse emanciperende groepen. Dat ging
niet vanzelf, omdat bijvoorbeeld in de vrouwenbeweging de nadruk op slachtofferschap van
verkrachting, ongelijke behandeling en dergelijke zich moeilijk verdraagt met de ‘agency’
(het eigen handelingsvermogen) en de waardigheid van vrouwen. Het leidt ertoe dat
sommigen liever het woord ‘victim’ – met de associatie van hulpeloosheid – vervangen door
het woord ‘survivor. Geleidelijk aan wint het inzicht dat juridische garanties het kader kunnen
bieden om slachtoffergroepen de gelegenheid te geven verder te emanciperen. Het
onschuldige slachtoffer heeft zo een paradigmatische betekenis gekregen voor
emancipatiebewegingen die zich slachtoffer van achterstelling en onrecht voelen. En
omgekeerd heeft de combinatie van compassie en een breder emancipatiestreven bijgedragen
aan de ontwikkeling van de rechten van de slachtoffers van misdrijven.
Risicosamenleving
De risicosamenleving komt tot stand: het bewustzijn doen postvatten van het bestaan van
bijna onzichtbare gevaren die ons allen slachtoffer kunnen maken. Het besef neemt toe dat
iedereen slachtoffer kan worden. Tegen die achtergrond wordt de vanzelfsprekendheid van
zorgen met betrekking tot bescherming tegen een overmatig optredende overheid vervangen
door de vanzelfsprekendheid van zorgen over een tekortschietende overheid met betrekking
tot het recht op bescherming. Tegelijkertijd wordt de belangstelling voor wat slachtoffers te
zeggen hebben groter.
Juridisch krijgt de positie van het slachtoffer een krachtige impuls met het Kaderbesluit van
de Europese Unie (2001/220). Voorafgaand aan de echte implementatie daarvan zijn de
schriftelijke slachtofferverklaring (2004) en de invoering van het spreekrecht (2005) al
duidelijke vormen van erkenning en een en ander culmineert in de Wet versterking positie
slachtoffer (2010). Voortaan is het slachtoffer niet langer slechts aangever, getuige,
belanghebbende in de zin van artikel 12 Sv of benadeelde partij, maar krijgt hij of zij
zelfstandig eigen rechten.
De auteur schetste de samenhang tussen de versterking van de positie van het slachtoffer in
het strafproces en de versterking van rechten van allerlei andere emanciperende groepen. In
4
, dit nieuwe tijdvak zijn ‘slachtoffermoraal en identiteitspolitiek’ keerzijden van dezelfde
medaille geworden. Daarop komt van verschillende kanten kritiek. Enerzijds wordt erop
gewezen dat daders en slachtoffers niet twee verschillende klassen vormen, en dat het
vergroten van de tegenstelling tussen slachtoffers en daders aan het oog onttrekt dat het vooral
maatschappelijk onrecht is waardoor daders tot hun handelen komen en dat de daders van
vandaag de slachtoffers van gisteren zijn. Anderzijds wordt de identiteitspolitiek van
emanciperende groepen bekritiseerd. Daarbij is steen des aanstoots dat mensen hun
persoonlijke verantwoordelijkheid ontkennen door het slachtofferschap van hun gelijken als
rechtvaardiging aan te voeren.
Enkele neveneffecten van de grotere rol van het slachtoffer
De toegenomen aandacht voor slachtoffers lijkt het veiligheid denken dus te hebben versterkt,
maar men moet oppassen te simpele verbanden te leggen. Toch dient de vraag onder ogen te
worden gezien welke mogelijke neveneffecten voor de strafrechtspleging de aandacht voor
het slachtoffer heeft gehad.
Aanvankelijk werd gevreesd dat de grotere stem van het slachtoffer zou leiden tot
emotionalisering van het strafproces. Het kan er emotioneel aan toegaan, maar bepaald
niet alleen vanwege opmerkingen over de strafmaat en een en ander rechtvaardigt nog
niet het gebruik van de term ‘emotionalisering’ (aldus de auteur).
Een tweede neveneffect betreft de mogelijke invloed van het slachtoffer op de
kernvragen van het strafproces.
Naast vragen met betrekking tot de emotionalisering van het strafproces en de invloed van het
slachtoffer op kernbeslissingen in de strafrechtelijke procedure, roept het serieus nemen van
het slachtofferschap vragen op over de behandeling van de vordering van de benadeelde
partij. Dienaangaande volgt de rechter de wens van de wetgever om de vordering van
benadeelde partijen ook ter zake van personenschade zo veel mogelijk in het strafgeding te
beoordelen. De tendens is veranderd van ‘nee, want een onevenredige belasting voor het
strafgeding, tenzij’ naar ‘ja, al is het maar ten dele, mits’.
De grenzen van de slachtofferemancipatie
Ondanks de oorlogservaringen van vele slachtoffers en nabestaanden werd tijdens de
Wederopbouw vastgehouden aan een straffende logica die weinig ruimte bood aan het
slachtoffer. Die beperkte ruimte veranderde niet wezenlijk tijdens de culturele revolutie toen –
in het besef dat iedereen verdachte kan worden – pas vrij laat ook de rechten van slachtoffers
werden erkend. En hoewel in de samenleving regelmatig het emancipatiestreven van diverse
groepen werd geframed in termen van slachtofferschap, bleef de rechtspositie van het
slachtoffer zwak in vergelijking met die van de verdachte. Pas met de komst van de
risicosamenleving die het besef deed voelen dat iedereen slachtoffer kan worden, komen die
rechten tot bloei. Ten aanzien van het slachtoffer bestaat niet langer alleen compassie –
blijkend uit het verlenen van zorg en ondersteuning en uit het bieden van gelegenheid om
emoties te uiten – maar er vinden ook ontwikkelingen plaats die hem of haar de kans geven de
eigen agency vorm te geven.
5
