Observeren in psychologie en pedagogiek
Hoofdstuk 1 Dataverzameling door observatie
1.1 Een voorbeeld bij wijze van inleiding
Observatie is het verwerven van informatie over gedrag, gedachten of emoties. We kiezen voor
observatie omdat we iets te weten willen komen wat we niet op een andere wijze via tests of
vragenlijsten kunnen vangen. Dat kan het antwoord op een wetenschappelijke onderzoeksvraag zijn,
maar het kan ook het antwoord op een hulpvraag uit de klinische praktijk betreffen. Observatie kan
op veel manieren vorm krijgen.
1.2 Een classificatie van wijzen van observeren
Als we besluiten te gaan observeren, dan hebben we in principe de keuze tussen:
- Outsiders: zij hebben geen deel aan hetgeen geobserveerd wordt
- Getuigen: zij worden geselecteerd op basis van hun toegang tot en ervaring met de groep die
de onderzoeker wenst te onderzoeken
- Insiders: de proefpersonen zelf, de enigen die de mogelijkheid bieden tot observatie van hun
innerlijk
Daarnaast is er de keuze tussen systematisch (gestructureerd) dan wel onsystematisch
(ongestructureerd) te observeren. Systematisch wil zeggen dat gebruik wordt gemaakt van een
instrument. In principe zijn er 4 mogelijkheden:
- Onsystematisch
- Systematisch m.b.v. outsiders: observatoren bedienen zich van een observatiesysteem
waarin zij getraind zijn ethologische model. Je observeert van buitenaf.
- Systematisch m.b.v. getuigen: zij berichten aan de hand van vragenlijsten, checklist of rating
scales. Getuigen zijn niet getraind, maar worden geselecteerd op basis van het feit dat zij
veel ervaring hebben met de leden van de groep of gemeenschap die zij op verzoek van de
onderzoekers beoordelen indirecte methoden van observatie.
- Systematisch m.b.v. insiders: worden gekozen om wetenschappers via zelfobservaties inzicht
te geven in hun gevoelens en zo aanknopingspunten te verschaffen voor interventies
indirecte klinische methoden. Directe klinische methoden: gedragstherapeut of getrainde
observatoren observeren direct het gedrag van de cliënt.
Participerende observatie: zelf deel uitmaken van de groep die men wenst te bestuderen. Kwalitatief
van aard en wordt gebruikt naast interviews en gesprekken met het doel de betekenissen van
menselijk handelen te achterhalen.
1.3 Waarom willen we observeren?
We kiezen voor observatie omdat we iets willen weten. Observatie is een methode van
dataverzameling die naast en samen met andere methoden gehanteerd wordt. We gebruiken
observaties om gedrag in kaart te brengen, maar ook om emoties boven tafel te krijgen of om
mensen die niet toegankelijk zijn voor andere methoden van onderzoek te bestuderen of om
getuigen aan het woord te laten over zaken die ons anders zouden ontglippen. Observatie is niet de
eerste methode waar wetenschappers naar grijpen, maar wel een methode die vaak zinvolle
gegevens kan opleveren.
1.4 Wat gaan we observeren?
Elk onderzoek begint met een onderzoeksvraag. Als onderzoeker moet je in staat zijn om uit te
leggen waarom de onderzoeksvraag interessant is, welk probleem ermee kan worden opgelost, welk
hiaat in kennis waarschijnlijk kan worden opgevuld en waarom de studie moet worden uitgevoerd
, zoals jij voorstelt. De keuze wat er geobserveerd gaat worden is dus van velerlei factoren afhankelijk,
maar uiteraard het meest van de onderzoeksvraag.
1.5 Waar gaan we observeren?
In principe zijn er legio mogelijkheden voor waar je gaat observeren. In principe ga je daar
observeren waar het doelgedrag zich voordoet. Als regel hebben sociale wetenschappers een
voorkeur voor observatie onder standaardomstandigheden. Ze hoeven dan zo min mogelijk rekening
te houden met de invloed van de context of zich te bekommeren om de vraag of het onderzoek wel
onder voor alle proefpersonen identieke omstandigheden heeft plaatsgevonden. Dit is een
overweging van methodologische aard. Observaties kunnen zowel onder natuurlijke omstandigheden
als in een klinische setting of een laboratorium plaatsvinden.
- Het gebruik van laboratoriumprocedures met experimentele manipulaties door de
onderzoeker is ingegeven door overwegingen van interne validiteit. Voordeel van
manipulatie is dat men bepaalde theoretisch veronderstelde onafhankelijk variabelen
(oorzaken) kan manipuleren en op basis van die manipulaties betere (intern valide)
uitspraken kan doen over afhankelijke variabelen (gevolgen).
- Strange situation: standaardprocedure om vast te stellen op welke wijze baby’s gehecht zijn
aan hun ouders of vaste verzorgers.
- Veldstudies: hebben meestal tot doel gedrag te beschrijven onder natuurlijke (alledaagse)
omstandigheden. Oorzaak en gevolg zijn meestal niet goed te onderscheiden. De interne
validiteit is gering, maar de externe validiteit is groot. Pure beschrijvingen moeten als zeer
nuttig worden beschouwd.
1.6 Wanneer gaan we observeren?
Bij de vraag wanneer te observeren (op welk tijdstip), horen ook de vragen hoelang de observaties
moeten duren, hoe vaak je die observaties moet verrichten, over welke tijdsduur en in welk seizoen.
Waar het hier om gaat, is de representativiteit van de observaties, want niet elk moment is even
geschikt. De vraag wanneer te observeren is vooral van belang omdat onderzoekers ernaar streven
gedrag te verzamelen (sampling) dat representatief is voor wat mensen zoal doen gedurende de dag
of de week.
1.7 Stappen bij (observatie)onderzoek
Vast stappen bij (observatie)onderzoek:
1. Formuleer een onderzoeksvraag of hulpvraag
2. Werk aan het ontwikkelen van je instrument – de verzameling van gedragscategorieën, de
rating scales die je straks wilt gebruiken of de vragenlijst voor de getuigen of het dagboek
voor de insiders.
3. Observeer het doelgedrag, ook al is dat observeren mogelijk nog weinig systematisch
4. Herformuleer je hypothesen op basis van literatuurstudie en op basis van wat je zelf (losjes
en onsystematisch) hebt geobserveerd. Die hypothesen moeten resulteren in concrete
voorspellingen over wat je in de werkelijkheid denkt aan te treffen
5. Maak een selectie van de variabelen die in elk geval gemeten dienen te worden om (al dan
niet concurrerend) hypothesen en voorspellingen te toetsen
6. Voer je onderzoek vervolgens uit en verzamel voldoende gegevens voldoende om sterke
analyses uit te kunnen voeren
7. Analyseer die gegevens m.b.v. statistische technieken en ga na of je voorspellingen uitkomen
of niet
8. Maak ten slotte een verslag van je onderzoek volgens de regels van het vak
Hoofdstuk 1 Dataverzameling door observatie
1.1 Een voorbeeld bij wijze van inleiding
Observatie is het verwerven van informatie over gedrag, gedachten of emoties. We kiezen voor
observatie omdat we iets te weten willen komen wat we niet op een andere wijze via tests of
vragenlijsten kunnen vangen. Dat kan het antwoord op een wetenschappelijke onderzoeksvraag zijn,
maar het kan ook het antwoord op een hulpvraag uit de klinische praktijk betreffen. Observatie kan
op veel manieren vorm krijgen.
1.2 Een classificatie van wijzen van observeren
Als we besluiten te gaan observeren, dan hebben we in principe de keuze tussen:
- Outsiders: zij hebben geen deel aan hetgeen geobserveerd wordt
- Getuigen: zij worden geselecteerd op basis van hun toegang tot en ervaring met de groep die
de onderzoeker wenst te onderzoeken
- Insiders: de proefpersonen zelf, de enigen die de mogelijkheid bieden tot observatie van hun
innerlijk
Daarnaast is er de keuze tussen systematisch (gestructureerd) dan wel onsystematisch
(ongestructureerd) te observeren. Systematisch wil zeggen dat gebruik wordt gemaakt van een
instrument. In principe zijn er 4 mogelijkheden:
- Onsystematisch
- Systematisch m.b.v. outsiders: observatoren bedienen zich van een observatiesysteem
waarin zij getraind zijn ethologische model. Je observeert van buitenaf.
- Systematisch m.b.v. getuigen: zij berichten aan de hand van vragenlijsten, checklist of rating
scales. Getuigen zijn niet getraind, maar worden geselecteerd op basis van het feit dat zij
veel ervaring hebben met de leden van de groep of gemeenschap die zij op verzoek van de
onderzoekers beoordelen indirecte methoden van observatie.
- Systematisch m.b.v. insiders: worden gekozen om wetenschappers via zelfobservaties inzicht
te geven in hun gevoelens en zo aanknopingspunten te verschaffen voor interventies
indirecte klinische methoden. Directe klinische methoden: gedragstherapeut of getrainde
observatoren observeren direct het gedrag van de cliënt.
Participerende observatie: zelf deel uitmaken van de groep die men wenst te bestuderen. Kwalitatief
van aard en wordt gebruikt naast interviews en gesprekken met het doel de betekenissen van
menselijk handelen te achterhalen.
1.3 Waarom willen we observeren?
We kiezen voor observatie omdat we iets willen weten. Observatie is een methode van
dataverzameling die naast en samen met andere methoden gehanteerd wordt. We gebruiken
observaties om gedrag in kaart te brengen, maar ook om emoties boven tafel te krijgen of om
mensen die niet toegankelijk zijn voor andere methoden van onderzoek te bestuderen of om
getuigen aan het woord te laten over zaken die ons anders zouden ontglippen. Observatie is niet de
eerste methode waar wetenschappers naar grijpen, maar wel een methode die vaak zinvolle
gegevens kan opleveren.
1.4 Wat gaan we observeren?
Elk onderzoek begint met een onderzoeksvraag. Als onderzoeker moet je in staat zijn om uit te
leggen waarom de onderzoeksvraag interessant is, welk probleem ermee kan worden opgelost, welk
hiaat in kennis waarschijnlijk kan worden opgevuld en waarom de studie moet worden uitgevoerd
, zoals jij voorstelt. De keuze wat er geobserveerd gaat worden is dus van velerlei factoren afhankelijk,
maar uiteraard het meest van de onderzoeksvraag.
1.5 Waar gaan we observeren?
In principe zijn er legio mogelijkheden voor waar je gaat observeren. In principe ga je daar
observeren waar het doelgedrag zich voordoet. Als regel hebben sociale wetenschappers een
voorkeur voor observatie onder standaardomstandigheden. Ze hoeven dan zo min mogelijk rekening
te houden met de invloed van de context of zich te bekommeren om de vraag of het onderzoek wel
onder voor alle proefpersonen identieke omstandigheden heeft plaatsgevonden. Dit is een
overweging van methodologische aard. Observaties kunnen zowel onder natuurlijke omstandigheden
als in een klinische setting of een laboratorium plaatsvinden.
- Het gebruik van laboratoriumprocedures met experimentele manipulaties door de
onderzoeker is ingegeven door overwegingen van interne validiteit. Voordeel van
manipulatie is dat men bepaalde theoretisch veronderstelde onafhankelijk variabelen
(oorzaken) kan manipuleren en op basis van die manipulaties betere (intern valide)
uitspraken kan doen over afhankelijke variabelen (gevolgen).
- Strange situation: standaardprocedure om vast te stellen op welke wijze baby’s gehecht zijn
aan hun ouders of vaste verzorgers.
- Veldstudies: hebben meestal tot doel gedrag te beschrijven onder natuurlijke (alledaagse)
omstandigheden. Oorzaak en gevolg zijn meestal niet goed te onderscheiden. De interne
validiteit is gering, maar de externe validiteit is groot. Pure beschrijvingen moeten als zeer
nuttig worden beschouwd.
1.6 Wanneer gaan we observeren?
Bij de vraag wanneer te observeren (op welk tijdstip), horen ook de vragen hoelang de observaties
moeten duren, hoe vaak je die observaties moet verrichten, over welke tijdsduur en in welk seizoen.
Waar het hier om gaat, is de representativiteit van de observaties, want niet elk moment is even
geschikt. De vraag wanneer te observeren is vooral van belang omdat onderzoekers ernaar streven
gedrag te verzamelen (sampling) dat representatief is voor wat mensen zoal doen gedurende de dag
of de week.
1.7 Stappen bij (observatie)onderzoek
Vast stappen bij (observatie)onderzoek:
1. Formuleer een onderzoeksvraag of hulpvraag
2. Werk aan het ontwikkelen van je instrument – de verzameling van gedragscategorieën, de
rating scales die je straks wilt gebruiken of de vragenlijst voor de getuigen of het dagboek
voor de insiders.
3. Observeer het doelgedrag, ook al is dat observeren mogelijk nog weinig systematisch
4. Herformuleer je hypothesen op basis van literatuurstudie en op basis van wat je zelf (losjes
en onsystematisch) hebt geobserveerd. Die hypothesen moeten resulteren in concrete
voorspellingen over wat je in de werkelijkheid denkt aan te treffen
5. Maak een selectie van de variabelen die in elk geval gemeten dienen te worden om (al dan
niet concurrerend) hypothesen en voorspellingen te toetsen
6. Voer je onderzoek vervolgens uit en verzamel voldoende gegevens voldoende om sterke
analyses uit te kunnen voeren
7. Analyseer die gegevens m.b.v. statistische technieken en ga na of je voorspellingen uitkomen
of niet
8. Maak ten slotte een verslag van je onderzoek volgens de regels van het vak
