1
,Inhoudsopgave
Inleiding ....................................................................................................................................... 3
Hoofdstuk 1 Analyse van het gezondheidsprobleem ...................................................................... 4
1.1 Doelgroep definitie: kwetsbare ouderen ....................................................................................... 4
1.2 Slapeloosheid bij kwetsbare ouderen............................................................................................ 4
1.3 De maatschappelijke opvattingen en visie op gezondheid ........................................................... 6
1.4 Gezondheidsdeterminanten .......................................................................................................... 7
1.6 Analyse van gedragsverandering ................................................................................................ 10
1.7 Conclusie van de analyse............................................................................................................. 10
Hoofdstuk 2 Gedrags- en veranderdoelen ................................................................................... 12
2.1 Einddoel van de interventie ......................................................................................................... 12
2.2 Gedragsdoelen van de interventie .............................................................................................. 12
2.3 Matrix van gedrags- en veranderdoelen ..................................................................................... 12
Hoofdstuk 3 Gezondheidskundige interventies............................................................................ 14
3.1 Methoden en theoretische onderbouwing .................................................................................. 14
3.2 Mogelijke interventies ................................................................................................................. 14
3.3 Interventiekeuze: pyscho-educatie en slaaphygiënetraining ...................................................... 15
3.4 eHealth-app of -cursus via de Compaan ..................................................................................... 16
Hoofdstuk 4 Implementatieplan ................................................................................................. 17
Hoofdstuk 5 Monitoring en evaluatie .......................................................................................... 18
Hoofdstuk 6 Reflectie volgens STARRT-methode ......................................................................... 19
Literatuurlijst ............................................................................................................................. 22
Bijlagen ...................................................................................................................................... 28
Bijlage A: Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI) ............................................................................... 28
Bijlage B: Voorbeeld slaapdagboek................................................................................................... 32
Bijlage C: Gebruikerstest met drie cliënten ....................................................................................... 33
Bijlage D: Stapsgewijze implementatieposter................................................................................... 34
Bijlage E: Volledige feedback op het zorgpreventieprogramma en de interventie........................... 35
Bijlage F: AI-verklaring ...................................................................................................................... 36
2
,Inleiding
Deze PLP III-stage wordt uitgevoerd bij Carinova, een regionale zorgorganisatie die actief is in negen
gemeenten in Overijssel. Carinova biedt onder andere thuiszorg, woonzorg en
mantelzorgondersteuning en werkt volgens de principes van persoonsgerichte zorg en positieve
gezondheid (Carinova, z.d.). Binnen de organisatie wordt stagegelopen als coördinerend
wijkverpleegkundige in het wijkteam …, waar zorg wordt verleend aan voornamelijk kwetsbare,
zelfstandig wonende ouderen met uiteenlopende zorgvragen.
Binnen deze doelgroep komt de verpleegkundige diagnose ‘verstoorde slaap’ regelmatig voor
(Carpenito, 2017). Tijdens ochtendzorgmomenten geven veel cliënten aan slecht te hebben geslapen.
Hoewel dit mogelijk als een klein detail wordt beschouwd, heeft een verminderde slaapkwaliteit een
aanzienlijke impact op zowel het fysieke als het mentale welzijn van de cliënt (Van den Berg et al.,
2021). De frequente meldingen van slaapproblemen vormen een duidelijke aanwijzing dat er iets
gedaan moet worden om het slaapgedrag van ouderen te verbeteren.
Het doel van dit zorgpreventieprogramma is dan ook het verbeteren van de slaaphygiëne
(slaapgedrag) bij cliënten met slapeloosheid. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de methodiek
‘Intervention Mapping’, een gestructureerd protocol bestaande uit zes stappen voor het ontwikkelen
en uitvoeren van effectieve gezondheidsinterventies (Sassen, 2022).
Binnen dit zorgpreventieprogramma staan de volgende vragen centraal:
- Welke gedragsdeterminanten beïnvloeden het huidige slaapgedrag van ouderen met
slapeloosheid?
- Welke gedrags- en veranderdoelen dragen bij aan het verbeteren van gezond slaapgedrag?
- Welke methoden en interventies zijn effectief om het slaapgedrag bij deze doelgroep te
verbeteren?
In hoofdstuk 1 wordt het huidige slaapgedrag van ouderen met slapeloosheid geanalyseerd aan de
hand van diverse gedragsmodellen. Op basis daarvan worden relevante gedragsdeterminanten
afgeleid die richting geven aan het verdere zorgpreventieprogramma. In hoofdstuk 2 worden hieruit
concrete gedrags- en veranderdoelen geformuleerd, die verwerkt zijn in een matrix. Deze doelen
sluiten nauw aan op de eerder vastgestelde gedragsdeterminanten. Hoofdstuk 3 presenteert
effectieve interventies die zijn gebaseerd op wetenschappelijke methoden. Eén van deze interventies
wordt vervolgens verder uitgewerkt voor toepassing in de praktijk. In hoofdstuk 4 wordt het
implementatieplan beschreven, inclusief de praktische uitvoering en de borging van de gekozen
interventie. Hoofdstuk 5 richt zich op de monitoring en de evaluatie van het
zorgpreventieprogramma, met aandacht voor de verzamelde feedback. Tot slot bevat hoofdstuk 6
een persoonlijke reflectie, waarin ethische dilemma’s worden besproken die zich voordeden binnen
de context van de preventieparadox.
Dit zorgpreventieprogramma kent enkele beperkingen. Het is specifiek gericht op het wijkteam … van
Carinova en focust op slapeloosheid bij ouderen. Hierdoor kunnen de uitkomsten beperkt toepasbaar
zijn in andere zorgcontexten of bij andere doelgroepen. Daarnaast is de interventie, door het
beperkte tijdsbestek van twintig weken, niet daadwerkelijk geïmplementeerd. Desondanks biedt dit
zorgpreventieprogramma waardevolle inzichten en vormt het een stevige basis voor verdere
toepassing in de praktijk.
3
, Hoofdstuk 1 Analyse van het gezondheidsprobleem
Dit hoofdstuk behandelt de eerste stap van Intervention Mapping: de gezondheidskundige analyse.
Eerst worden gezondheid en de kwaliteit van leven in kaart gebracht, waarbij het gedrag wordt
geanalyseerd. Dit geeft inzicht in het gezondheidsprobleem en de invloed van gedrag op de
gezondheid. Daarnaast wordt onderzocht op welke gedragsdeterminanten kan worden ingezet om de
gezondheid te bevorderen (Sassen, 2022). Hiermee vormt dit hoofdstuk de basis voor de verdere
ontwikkeling van het zorgpreventieprogramma.
1.1 Doelgroep definitie: kwetsbare ouderen
Nederland vergrijst in hoog tempo. Het aantal 65-plussers is in de afgelopen eeuw meer dan
vertienvoudigd, van 300.000 in 1900 tot 3,6 miljoen in 2023. Momenteel behoort ruim 20% van de
Nederlandse bevolking tot deze leeftijdsgroep en de verwachting is dat dit aantal in 2040 zal stijgen
naar 4,8 miljoen (Loket Gezond Leven, z.d.-a). Bovendien blijft de levensverwachting toenemen:
mannen worden gemiddeld 80,3 jaar en vrouwen 83,3 jaar (VZinfo, 2024).
Wanneer in de literatuur over ouderen wordt gesproken, gaat het voornamelijk over 65-plussers,
waarbij vaak de term ‘kwetsbare ouderen’ wordt gebruikt. Het is echter van belang om te definiëren
wat kwetsbaarheid precies inhoudt. Kwetsbare ouderen zijn ouderen die te maken hebben met een
opeenstapeling van lichamelijke, psychische en/of sociale beperkingen in hun functioneren (Van
Halem & Van Haaren, 2016). Dit vergroot het risico op achteruitgang en leidt vaak tot een verhoogde
zorgbehoefte.
Hoewel steeds meer mensen gezond ouder worden, leidt de vergrijzing ook tot een toename van
kwetsbare ouderen (Van Achterberg et al., 2017). In 2020 werd ongeveer 22% van alle 65-plussers,
zo’n 730.000 ouderen, als kwetsbaar beschouwd. Van deze groep woont 17% thuis, wat neerkomt op
547.000 ouderen (Vektis, 2020). Deze cijfers benadrukken het belang van passende zorg en
ondersteuning, zodat kwetsbare ouderen zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven functioneren.
Bij het bepalen van kwetsbaarheid wordt onderscheid gemaakt tussen kalenderleeftijd en
biologische leeftijd. Terwijl de kalenderleeftijd enkel het aantal levensjaren weergeeft, wordt de
biologische leeftijd beïnvloed door factoren zoals chronische ziekten, beperkingen, medicatiegebruik
en de reservecapaciteit van het lichaam. De biologische leeftijd is dan ook bepalender voor hoe
kwetsbaar een oudere is voor ziekte en verdere achteruitgang in functioneren. Niet elke oudere met
beperkingen is per definitie kwetsbaar, maar kwetsbare ouderen hebben vaak te maken met
meerdere beperkingen en gezondheidsproblemen (Van Achterberg et al., 2017).
Daarnaast spelen verschillende risicofactoren een rol bij het ontwikkelen van kwetsbaarheid.
Factoren zoals een lage sociaaleconomische status, hogere leeftijd, alleenstaand zijn, een
migratieachtergrond en een verhuisverleden vergroten de kans op kwetsbaarheid. Dit komt doordat
deze factoren vaak gepaard gaan met een beperkt sociaal netwerk, minder toegankelijkheid van zorg
en ondersteuning en een verhoogd risico op lichamelijke en psychische gezondheidsproblemen
(Smetcoren et al., 2017).
1.2 Slapeloosheid bij kwetsbare ouderen
Zoals hierboven beschreven, ervaren kwetsbare ouderen vaak meerdere beperkingen en
gezondheidsproblemen, die zowel lichamelijk, psychisch als sociaal van aard kunnen zijn. Dit heeft
een grote impact op hun welzijn en dagelijks functioneren (Van Achterberg et al., 2017).
Een van de veelvoorkomende gezondheidsproblemen binnen deze doelgroep betreft slaap. Uit een
onderzoek onder 9000 patiënten ouder dan 65 jaar blijkt dat meer dan 50% regelmatig kampt met
slaapproblemen, zoals moeite met inslapen, vaak of te vroeg wakker worden, slaperigheid overdag
4
,Inhoudsopgave
Inleiding ....................................................................................................................................... 3
Hoofdstuk 1 Analyse van het gezondheidsprobleem ...................................................................... 4
1.1 Doelgroep definitie: kwetsbare ouderen ....................................................................................... 4
1.2 Slapeloosheid bij kwetsbare ouderen............................................................................................ 4
1.3 De maatschappelijke opvattingen en visie op gezondheid ........................................................... 6
1.4 Gezondheidsdeterminanten .......................................................................................................... 7
1.6 Analyse van gedragsverandering ................................................................................................ 10
1.7 Conclusie van de analyse............................................................................................................. 10
Hoofdstuk 2 Gedrags- en veranderdoelen ................................................................................... 12
2.1 Einddoel van de interventie ......................................................................................................... 12
2.2 Gedragsdoelen van de interventie .............................................................................................. 12
2.3 Matrix van gedrags- en veranderdoelen ..................................................................................... 12
Hoofdstuk 3 Gezondheidskundige interventies............................................................................ 14
3.1 Methoden en theoretische onderbouwing .................................................................................. 14
3.2 Mogelijke interventies ................................................................................................................. 14
3.3 Interventiekeuze: pyscho-educatie en slaaphygiënetraining ...................................................... 15
3.4 eHealth-app of -cursus via de Compaan ..................................................................................... 16
Hoofdstuk 4 Implementatieplan ................................................................................................. 17
Hoofdstuk 5 Monitoring en evaluatie .......................................................................................... 18
Hoofdstuk 6 Reflectie volgens STARRT-methode ......................................................................... 19
Literatuurlijst ............................................................................................................................. 22
Bijlagen ...................................................................................................................................... 28
Bijlage A: Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI) ............................................................................... 28
Bijlage B: Voorbeeld slaapdagboek................................................................................................... 32
Bijlage C: Gebruikerstest met drie cliënten ....................................................................................... 33
Bijlage D: Stapsgewijze implementatieposter................................................................................... 34
Bijlage E: Volledige feedback op het zorgpreventieprogramma en de interventie........................... 35
Bijlage F: AI-verklaring ...................................................................................................................... 36
2
,Inleiding
Deze PLP III-stage wordt uitgevoerd bij Carinova, een regionale zorgorganisatie die actief is in negen
gemeenten in Overijssel. Carinova biedt onder andere thuiszorg, woonzorg en
mantelzorgondersteuning en werkt volgens de principes van persoonsgerichte zorg en positieve
gezondheid (Carinova, z.d.). Binnen de organisatie wordt stagegelopen als coördinerend
wijkverpleegkundige in het wijkteam …, waar zorg wordt verleend aan voornamelijk kwetsbare,
zelfstandig wonende ouderen met uiteenlopende zorgvragen.
Binnen deze doelgroep komt de verpleegkundige diagnose ‘verstoorde slaap’ regelmatig voor
(Carpenito, 2017). Tijdens ochtendzorgmomenten geven veel cliënten aan slecht te hebben geslapen.
Hoewel dit mogelijk als een klein detail wordt beschouwd, heeft een verminderde slaapkwaliteit een
aanzienlijke impact op zowel het fysieke als het mentale welzijn van de cliënt (Van den Berg et al.,
2021). De frequente meldingen van slaapproblemen vormen een duidelijke aanwijzing dat er iets
gedaan moet worden om het slaapgedrag van ouderen te verbeteren.
Het doel van dit zorgpreventieprogramma is dan ook het verbeteren van de slaaphygiëne
(slaapgedrag) bij cliënten met slapeloosheid. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de methodiek
‘Intervention Mapping’, een gestructureerd protocol bestaande uit zes stappen voor het ontwikkelen
en uitvoeren van effectieve gezondheidsinterventies (Sassen, 2022).
Binnen dit zorgpreventieprogramma staan de volgende vragen centraal:
- Welke gedragsdeterminanten beïnvloeden het huidige slaapgedrag van ouderen met
slapeloosheid?
- Welke gedrags- en veranderdoelen dragen bij aan het verbeteren van gezond slaapgedrag?
- Welke methoden en interventies zijn effectief om het slaapgedrag bij deze doelgroep te
verbeteren?
In hoofdstuk 1 wordt het huidige slaapgedrag van ouderen met slapeloosheid geanalyseerd aan de
hand van diverse gedragsmodellen. Op basis daarvan worden relevante gedragsdeterminanten
afgeleid die richting geven aan het verdere zorgpreventieprogramma. In hoofdstuk 2 worden hieruit
concrete gedrags- en veranderdoelen geformuleerd, die verwerkt zijn in een matrix. Deze doelen
sluiten nauw aan op de eerder vastgestelde gedragsdeterminanten. Hoofdstuk 3 presenteert
effectieve interventies die zijn gebaseerd op wetenschappelijke methoden. Eén van deze interventies
wordt vervolgens verder uitgewerkt voor toepassing in de praktijk. In hoofdstuk 4 wordt het
implementatieplan beschreven, inclusief de praktische uitvoering en de borging van de gekozen
interventie. Hoofdstuk 5 richt zich op de monitoring en de evaluatie van het
zorgpreventieprogramma, met aandacht voor de verzamelde feedback. Tot slot bevat hoofdstuk 6
een persoonlijke reflectie, waarin ethische dilemma’s worden besproken die zich voordeden binnen
de context van de preventieparadox.
Dit zorgpreventieprogramma kent enkele beperkingen. Het is specifiek gericht op het wijkteam … van
Carinova en focust op slapeloosheid bij ouderen. Hierdoor kunnen de uitkomsten beperkt toepasbaar
zijn in andere zorgcontexten of bij andere doelgroepen. Daarnaast is de interventie, door het
beperkte tijdsbestek van twintig weken, niet daadwerkelijk geïmplementeerd. Desondanks biedt dit
zorgpreventieprogramma waardevolle inzichten en vormt het een stevige basis voor verdere
toepassing in de praktijk.
3
, Hoofdstuk 1 Analyse van het gezondheidsprobleem
Dit hoofdstuk behandelt de eerste stap van Intervention Mapping: de gezondheidskundige analyse.
Eerst worden gezondheid en de kwaliteit van leven in kaart gebracht, waarbij het gedrag wordt
geanalyseerd. Dit geeft inzicht in het gezondheidsprobleem en de invloed van gedrag op de
gezondheid. Daarnaast wordt onderzocht op welke gedragsdeterminanten kan worden ingezet om de
gezondheid te bevorderen (Sassen, 2022). Hiermee vormt dit hoofdstuk de basis voor de verdere
ontwikkeling van het zorgpreventieprogramma.
1.1 Doelgroep definitie: kwetsbare ouderen
Nederland vergrijst in hoog tempo. Het aantal 65-plussers is in de afgelopen eeuw meer dan
vertienvoudigd, van 300.000 in 1900 tot 3,6 miljoen in 2023. Momenteel behoort ruim 20% van de
Nederlandse bevolking tot deze leeftijdsgroep en de verwachting is dat dit aantal in 2040 zal stijgen
naar 4,8 miljoen (Loket Gezond Leven, z.d.-a). Bovendien blijft de levensverwachting toenemen:
mannen worden gemiddeld 80,3 jaar en vrouwen 83,3 jaar (VZinfo, 2024).
Wanneer in de literatuur over ouderen wordt gesproken, gaat het voornamelijk over 65-plussers,
waarbij vaak de term ‘kwetsbare ouderen’ wordt gebruikt. Het is echter van belang om te definiëren
wat kwetsbaarheid precies inhoudt. Kwetsbare ouderen zijn ouderen die te maken hebben met een
opeenstapeling van lichamelijke, psychische en/of sociale beperkingen in hun functioneren (Van
Halem & Van Haaren, 2016). Dit vergroot het risico op achteruitgang en leidt vaak tot een verhoogde
zorgbehoefte.
Hoewel steeds meer mensen gezond ouder worden, leidt de vergrijzing ook tot een toename van
kwetsbare ouderen (Van Achterberg et al., 2017). In 2020 werd ongeveer 22% van alle 65-plussers,
zo’n 730.000 ouderen, als kwetsbaar beschouwd. Van deze groep woont 17% thuis, wat neerkomt op
547.000 ouderen (Vektis, 2020). Deze cijfers benadrukken het belang van passende zorg en
ondersteuning, zodat kwetsbare ouderen zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven functioneren.
Bij het bepalen van kwetsbaarheid wordt onderscheid gemaakt tussen kalenderleeftijd en
biologische leeftijd. Terwijl de kalenderleeftijd enkel het aantal levensjaren weergeeft, wordt de
biologische leeftijd beïnvloed door factoren zoals chronische ziekten, beperkingen, medicatiegebruik
en de reservecapaciteit van het lichaam. De biologische leeftijd is dan ook bepalender voor hoe
kwetsbaar een oudere is voor ziekte en verdere achteruitgang in functioneren. Niet elke oudere met
beperkingen is per definitie kwetsbaar, maar kwetsbare ouderen hebben vaak te maken met
meerdere beperkingen en gezondheidsproblemen (Van Achterberg et al., 2017).
Daarnaast spelen verschillende risicofactoren een rol bij het ontwikkelen van kwetsbaarheid.
Factoren zoals een lage sociaaleconomische status, hogere leeftijd, alleenstaand zijn, een
migratieachtergrond en een verhuisverleden vergroten de kans op kwetsbaarheid. Dit komt doordat
deze factoren vaak gepaard gaan met een beperkt sociaal netwerk, minder toegankelijkheid van zorg
en ondersteuning en een verhoogd risico op lichamelijke en psychische gezondheidsproblemen
(Smetcoren et al., 2017).
1.2 Slapeloosheid bij kwetsbare ouderen
Zoals hierboven beschreven, ervaren kwetsbare ouderen vaak meerdere beperkingen en
gezondheidsproblemen, die zowel lichamelijk, psychisch als sociaal van aard kunnen zijn. Dit heeft
een grote impact op hun welzijn en dagelijks functioneren (Van Achterberg et al., 2017).
Een van de veelvoorkomende gezondheidsproblemen binnen deze doelgroep betreft slaap. Uit een
onderzoek onder 9000 patiënten ouder dan 65 jaar blijkt dat meer dan 50% regelmatig kampt met
slaapproblemen, zoals moeite met inslapen, vaak of te vroeg wakker worden, slaperigheid overdag
4
