Basiskennis aardrijkskunde boek samenvatting
Inhoudsopgave
HOOFDSTUK 1: WAAR GAAT HET OVER BIJ AARDRIJKSKUNDE? ...................................................................... 4
1.1 HET SCHOOLVAK AARDRIJKSKUNDE ....................................................................................................................... 4
1.2 GEOGRAFISCHE WERKWIJZE BEHEERSEN ................................................................................................................. 4
Beschrijven (en herkennen) ........................................................................................................................... 4
Verklaren (en voorspellen)............................................................................................................................. 4
1.3 INDELING VAN DE LEERSTOF IN DRIE AANDACHTSGEBIEDEN......................................................................................... 5
TEST JEZELF ............................................................................................................................................................ 5
HOOFDSTUK 2: DE AARDE .............................................................................................................................. 7
2.1 DE AARDE IN HET ZONNESTELSEL .......................................................................................................................... 7
2.2 GEOGRAFISCHE COÖRDINATEN EN TIJDZONES .......................................................................................................... 7
2.3 DE SEIZOENEN: ZOMER, HERFST, WINTER EN LENTE .................................................................................................. 9
2.4 DE GETIJDEN: VLOED EN EB ................................................................................................................................ 10
2.5 ENDOGENE KRACHTEN ...................................................................................................................................... 11
Continentbewegingen ................................................................................................................................. 11
Aardbevingen, vulkanen en vulkanische verschijnselen .............................................................................. 13
Horsten en slenken ...................................................................................................................................... 15
2.6 EXOGENE KRACHTEN ........................................................................................................................................ 16
Verwering .................................................................................................................................................... 17
Erosie ........................................................................................................................................................... 17
De gesteentekringloop ................................................................................................................................ 18
HOOFDSTUK 3: WEER, KLIMAAT EN LANDSCHAPPEN OP AARDE................................................................... 20
3.1 HET WEER ...................................................................................................................................................... 20
De temperatuur op aarde ............................................................................................................................ 20
De neerslag op aarde .................................................................................................................................. 22
De windsystemen op aarde ......................................................................................................................... 24
De weerkaart ............................................................................................................................................... 26
3.2 KLIMAAT EN KLIMAATVERANDERING .................................................................................................................... 29
Afwisseling van koude tijden (ijstijden) en warme tijden ............................................................................ 30
Broeikaseffect .............................................................................................................................................. 30
Orkanen en tornado’s .................................................................................................................................. 31
3.3 KLIMAAT EN LIGGING VAN DE BELANGRIJKSTE LANDSCHAPPEN .................................................................................. 32
3.4 VERKLARING VAN DE LIGGING VAN DE LANDSCHAPPEN ............................................................................................ 34
3.5 KLIMAAT EN KENMERKEN VAN DE VERSCHILLENDE LANDSCHAPPEN ............................................................................ 35
Landschap met een tropisch regenwoudklimaat......................................................................................... 35
Landschappen met een savanne- en steppeklimaat.................................................................................... 35
Landschap met een woestijnklimaat ........................................................................................................... 36
Landschap met een Middellandse Zeeklimaat ............................................................................................ 36
Landschappen met een zee- en landklimaat ............................................................................................... 37
Landschap met een toendraklimaat ............................................................................................................ 38
Landschap met een poolklimaat ................................................................................................................. 38
Landschap met een hooggebergteklimaat .................................................................................................. 38
HOOFDSTUK 4: LANDSCHAPPEN IN NEDERLAND .......................................................................................... 41
4.1 INDELING VAN DE LANDSCHAPPEN IN NEDERLAND .................................................................................................. 41
4.2 HOOG-NEDERLAND ......................................................................................................................................... 41
Heuvellandschap ......................................................................................................................................... 42
Zandlandschap ............................................................................................................................................ 42
Voormalig hoogveenlandschap in Hoog-Nederland .................................................................................... 44
1
, 4.3 LAAG-NEDERLAND........................................................................................................................................... 45
Duinlandschap ............................................................................................................................................. 45
Laagveenlandschap ..................................................................................................................................... 46
Zeekleilandschap ......................................................................................................................................... 47
Rivierlandschap ........................................................................................................................................... 49
4.4 BESCHERMDE LANDSCHAPPEN............................................................................................................................ 54
HOOFDSTUK 5: BEVOLKING .......................................................................................................................... 55
5.1 BEVOLKING IN NEDERLAND ............................................................................................................................... 55
Dun- en dichtbevolkte gebieden .................................................................................................................. 55
Groei van de bevolking ................................................................................................................................ 56
5.2 BEVOLKING IN EUROPA ..................................................................................................................................... 59
Verschillen in welvaart ................................................................................................................................ 60
5.3 BEVOLKING IN DE WERELD ................................................................................................................................. 64
Dun- en dichtbevolkte gebieden .................................................................................................................. 64
Verschillen in welvaart en bevolkingsgroei ................................................................................................. 64
5.4 BELANGRIJKE MIGRATIES ................................................................................................................................... 67
Belangrijke migraties in Nederland ............................................................................................................. 67
Belangrijke migraties in Europa .................................................................................................................. 69
Belangrijke migraties in de wereld .............................................................................................................. 71
5.5 CULTUURGEBIEDEN EN GRENZEN ........................................................................................................................ 75
HOOFDSTUK 6: LANDBOUW ......................................................................................................................... 78
6.1 LANDBOUWPRODUCTIE .................................................................................................................................... 78
Akkerbouw .................................................................................................................................................. 78
Tuinbouw ..................................................................................................................................................... 80
Veeteelt ....................................................................................................................................................... 80
Bosbouw ...................................................................................................................................................... 83
6.2 SPREIDING VAN DE LANDBOUW .......................................................................................................................... 83
Verschillen in klimaat .................................................................................................................................. 83
Verschillen in welvaart ................................................................................................................................ 84
6.3 CONCURRENTIE IN DE LANDBOUW ...................................................................................................................... 85
Toenemende concurrentie ........................................................................................................................... 85
Concurrentie de baas................................................................................................................................... 85
6.4 NATUUR EN MILIEU .......................................................................................................................................... 86
HOOFDSTUK 7: INDUSTRIE ........................................................................................................................... 88
7.1 VAN AMBACHTELIJKE NAAR INDUSTRIËLE PRODUCTIE .............................................................................................. 88
7.2 FACTOREN DIE DE PLAATS VAN EEN FABRIEK BEPALEN: VESTIGINGSFACTOREN .............................................................. 88
7.3 BELANGRIJKE EN VEELVOORKOMENDE FABRIEKEN .................................................................................................. 89
Olieraffinaderijen ........................................................................................................................................ 90
Chemische fabrieken ................................................................................................................................... 92
Hoogovens en ijzer- en staalfabrieken ........................................................................................................ 92
Landbouwverwerkende fabrieken ............................................................................................................... 93
Steen- en keramiekfabrieken ....................................................................................................................... 94
Elektrotechnische en hightechindustrie ....................................................................................................... 94
7.4 VERANDERENDE VESTIGINGSFACTOREN ................................................................................................................ 95
7.5 BEÏNVLOEDING DOOR DE OVERHEID..................................................................................................................... 96
7.6 BRONNEN VAN ENERGIE.................................................................................................................................... 97
Fossiele energiebronnen .............................................................................................................................. 97
Alternatieve energiebronnen..................................................................................................................... 102
Ontwikkeling van energiebronnen ............................................................................................................ 104
HOOFDSTUK 8: DIENSTEN............................................................................................................................106
8.1 KENMERKEN VAN DIENSTVERLENING ................................................................................................................. 106
Rol van de overheid ................................................................................................................................... 106
Een maat voor de welvaart ....................................................................................................................... 106
2
, 8.2 VESTIGING VAN BELANGRIJKE DIENSTVERLENENDE BEDRIJVEN ................................................................................. 107
Vestiging van belangrijke diensten in en rondom steden .......................................................................... 107
Vestiging van belangrijke diensten in gebieden buiten de stad ................................................................ 110
Drempelwaarde, reikwijdte en verzorgingsniveau .................................................................................... 110
8.3 TRANSPORT VAN GOEDEREN EN PERSONEN ......................................................................................................... 112
Goederentransport en manieren van vervoeren ....................................................................................... 112
8.4 GLOBALISERING ............................................................................................................................................ 113
8.5 ECONOMISCH BELANGRIJKE GEBIEDEN ............................................................................................................... 114
8.6 INVLOED VAN DIENSTEN OP HET MILIEU .............................................................................................................. 115
HOOFDSTUK 9: TOPOGRAFIE EN KAARTVAARDIGHEID ................................................................................117
9.1 WAAROM EN HOE JE TOPOGRAFISCHE ITEMS MOET KENNEN .................................................................................. 117
9.5 KAARTVAARDIGHEID ...................................................................................................................................... 117
De juiste kaart kiezen ................................................................................................................................ 117
Basisvaardigheden van het kaartlezen...................................................................................................... 117
Analyseren ................................................................................................................................................. 118
Interpreteren ............................................................................................................................................. 118
3
, Hoofdstuk 1: Waar gaat het over bij aardrijkskunde?
1.1 Het schoolvak aardrijkskunde
Het gaat over de ruimtelijke spreiding van verschijnselen op aarde. Daarbij komen feiten,
begrippen en basisprincipes (patronen en wetmatigheden) aan de orde.
1.2 Geografische werkwijze beheersen
Om vat te krijgen op al die feiten, begrippen en basisprincipes doen we twee dingen:
1. We houden de geografische werkwijze aan. Voor de toelatingstoets moet je in ieder
geval het volgende kunnen:
- beschrijven (en herkennen). Je kunt dan steeds de vraag stellen: Wat zie je?
Waar is dat? En waar heb je dat ook? Heb je dat al eens eerder gezien?
- verklaren (en voorspellen). Je kunt dan steeds de vragen stellen: Waarom zie
je dat daar? Hoe kan het dat? En wat zal er gebeuren als?
2. We verdelen de hele aardrijkskunde in drie hoofdgebieden in die allemaal met elkaar
samenhangen: landschap, bevolking en bestaansmiddelen (zie figuur 1.6).
Beschrijven (en herkennen)
Algemene factoren die in het landschap te zien zijn
Verklaren (en voorspellen)
Bij het verklaren gaat het erom dat je kunt aangeven waarom die verschijnselen daar te zien
zijn. De verklaring kun je geven door een verband te leggen tussen twee of meer factoren.
Bij het voorspellen komt het erop neer dat je eer het verband tussen verschillende factoren
moet aangeven, dit keer vooruitdenkend.
4
Inhoudsopgave
HOOFDSTUK 1: WAAR GAAT HET OVER BIJ AARDRIJKSKUNDE? ...................................................................... 4
1.1 HET SCHOOLVAK AARDRIJKSKUNDE ....................................................................................................................... 4
1.2 GEOGRAFISCHE WERKWIJZE BEHEERSEN ................................................................................................................. 4
Beschrijven (en herkennen) ........................................................................................................................... 4
Verklaren (en voorspellen)............................................................................................................................. 4
1.3 INDELING VAN DE LEERSTOF IN DRIE AANDACHTSGEBIEDEN......................................................................................... 5
TEST JEZELF ............................................................................................................................................................ 5
HOOFDSTUK 2: DE AARDE .............................................................................................................................. 7
2.1 DE AARDE IN HET ZONNESTELSEL .......................................................................................................................... 7
2.2 GEOGRAFISCHE COÖRDINATEN EN TIJDZONES .......................................................................................................... 7
2.3 DE SEIZOENEN: ZOMER, HERFST, WINTER EN LENTE .................................................................................................. 9
2.4 DE GETIJDEN: VLOED EN EB ................................................................................................................................ 10
2.5 ENDOGENE KRACHTEN ...................................................................................................................................... 11
Continentbewegingen ................................................................................................................................. 11
Aardbevingen, vulkanen en vulkanische verschijnselen .............................................................................. 13
Horsten en slenken ...................................................................................................................................... 15
2.6 EXOGENE KRACHTEN ........................................................................................................................................ 16
Verwering .................................................................................................................................................... 17
Erosie ........................................................................................................................................................... 17
De gesteentekringloop ................................................................................................................................ 18
HOOFDSTUK 3: WEER, KLIMAAT EN LANDSCHAPPEN OP AARDE................................................................... 20
3.1 HET WEER ...................................................................................................................................................... 20
De temperatuur op aarde ............................................................................................................................ 20
De neerslag op aarde .................................................................................................................................. 22
De windsystemen op aarde ......................................................................................................................... 24
De weerkaart ............................................................................................................................................... 26
3.2 KLIMAAT EN KLIMAATVERANDERING .................................................................................................................... 29
Afwisseling van koude tijden (ijstijden) en warme tijden ............................................................................ 30
Broeikaseffect .............................................................................................................................................. 30
Orkanen en tornado’s .................................................................................................................................. 31
3.3 KLIMAAT EN LIGGING VAN DE BELANGRIJKSTE LANDSCHAPPEN .................................................................................. 32
3.4 VERKLARING VAN DE LIGGING VAN DE LANDSCHAPPEN ............................................................................................ 34
3.5 KLIMAAT EN KENMERKEN VAN DE VERSCHILLENDE LANDSCHAPPEN ............................................................................ 35
Landschap met een tropisch regenwoudklimaat......................................................................................... 35
Landschappen met een savanne- en steppeklimaat.................................................................................... 35
Landschap met een woestijnklimaat ........................................................................................................... 36
Landschap met een Middellandse Zeeklimaat ............................................................................................ 36
Landschappen met een zee- en landklimaat ............................................................................................... 37
Landschap met een toendraklimaat ............................................................................................................ 38
Landschap met een poolklimaat ................................................................................................................. 38
Landschap met een hooggebergteklimaat .................................................................................................. 38
HOOFDSTUK 4: LANDSCHAPPEN IN NEDERLAND .......................................................................................... 41
4.1 INDELING VAN DE LANDSCHAPPEN IN NEDERLAND .................................................................................................. 41
4.2 HOOG-NEDERLAND ......................................................................................................................................... 41
Heuvellandschap ......................................................................................................................................... 42
Zandlandschap ............................................................................................................................................ 42
Voormalig hoogveenlandschap in Hoog-Nederland .................................................................................... 44
1
, 4.3 LAAG-NEDERLAND........................................................................................................................................... 45
Duinlandschap ............................................................................................................................................. 45
Laagveenlandschap ..................................................................................................................................... 46
Zeekleilandschap ......................................................................................................................................... 47
Rivierlandschap ........................................................................................................................................... 49
4.4 BESCHERMDE LANDSCHAPPEN............................................................................................................................ 54
HOOFDSTUK 5: BEVOLKING .......................................................................................................................... 55
5.1 BEVOLKING IN NEDERLAND ............................................................................................................................... 55
Dun- en dichtbevolkte gebieden .................................................................................................................. 55
Groei van de bevolking ................................................................................................................................ 56
5.2 BEVOLKING IN EUROPA ..................................................................................................................................... 59
Verschillen in welvaart ................................................................................................................................ 60
5.3 BEVOLKING IN DE WERELD ................................................................................................................................. 64
Dun- en dichtbevolkte gebieden .................................................................................................................. 64
Verschillen in welvaart en bevolkingsgroei ................................................................................................. 64
5.4 BELANGRIJKE MIGRATIES ................................................................................................................................... 67
Belangrijke migraties in Nederland ............................................................................................................. 67
Belangrijke migraties in Europa .................................................................................................................. 69
Belangrijke migraties in de wereld .............................................................................................................. 71
5.5 CULTUURGEBIEDEN EN GRENZEN ........................................................................................................................ 75
HOOFDSTUK 6: LANDBOUW ......................................................................................................................... 78
6.1 LANDBOUWPRODUCTIE .................................................................................................................................... 78
Akkerbouw .................................................................................................................................................. 78
Tuinbouw ..................................................................................................................................................... 80
Veeteelt ....................................................................................................................................................... 80
Bosbouw ...................................................................................................................................................... 83
6.2 SPREIDING VAN DE LANDBOUW .......................................................................................................................... 83
Verschillen in klimaat .................................................................................................................................. 83
Verschillen in welvaart ................................................................................................................................ 84
6.3 CONCURRENTIE IN DE LANDBOUW ...................................................................................................................... 85
Toenemende concurrentie ........................................................................................................................... 85
Concurrentie de baas................................................................................................................................... 85
6.4 NATUUR EN MILIEU .......................................................................................................................................... 86
HOOFDSTUK 7: INDUSTRIE ........................................................................................................................... 88
7.1 VAN AMBACHTELIJKE NAAR INDUSTRIËLE PRODUCTIE .............................................................................................. 88
7.2 FACTOREN DIE DE PLAATS VAN EEN FABRIEK BEPALEN: VESTIGINGSFACTOREN .............................................................. 88
7.3 BELANGRIJKE EN VEELVOORKOMENDE FABRIEKEN .................................................................................................. 89
Olieraffinaderijen ........................................................................................................................................ 90
Chemische fabrieken ................................................................................................................................... 92
Hoogovens en ijzer- en staalfabrieken ........................................................................................................ 92
Landbouwverwerkende fabrieken ............................................................................................................... 93
Steen- en keramiekfabrieken ....................................................................................................................... 94
Elektrotechnische en hightechindustrie ....................................................................................................... 94
7.4 VERANDERENDE VESTIGINGSFACTOREN ................................................................................................................ 95
7.5 BEÏNVLOEDING DOOR DE OVERHEID..................................................................................................................... 96
7.6 BRONNEN VAN ENERGIE.................................................................................................................................... 97
Fossiele energiebronnen .............................................................................................................................. 97
Alternatieve energiebronnen..................................................................................................................... 102
Ontwikkeling van energiebronnen ............................................................................................................ 104
HOOFDSTUK 8: DIENSTEN............................................................................................................................106
8.1 KENMERKEN VAN DIENSTVERLENING ................................................................................................................. 106
Rol van de overheid ................................................................................................................................... 106
Een maat voor de welvaart ....................................................................................................................... 106
2
, 8.2 VESTIGING VAN BELANGRIJKE DIENSTVERLENENDE BEDRIJVEN ................................................................................. 107
Vestiging van belangrijke diensten in en rondom steden .......................................................................... 107
Vestiging van belangrijke diensten in gebieden buiten de stad ................................................................ 110
Drempelwaarde, reikwijdte en verzorgingsniveau .................................................................................... 110
8.3 TRANSPORT VAN GOEDEREN EN PERSONEN ......................................................................................................... 112
Goederentransport en manieren van vervoeren ....................................................................................... 112
8.4 GLOBALISERING ............................................................................................................................................ 113
8.5 ECONOMISCH BELANGRIJKE GEBIEDEN ............................................................................................................... 114
8.6 INVLOED VAN DIENSTEN OP HET MILIEU .............................................................................................................. 115
HOOFDSTUK 9: TOPOGRAFIE EN KAARTVAARDIGHEID ................................................................................117
9.1 WAAROM EN HOE JE TOPOGRAFISCHE ITEMS MOET KENNEN .................................................................................. 117
9.5 KAARTVAARDIGHEID ...................................................................................................................................... 117
De juiste kaart kiezen ................................................................................................................................ 117
Basisvaardigheden van het kaartlezen...................................................................................................... 117
Analyseren ................................................................................................................................................. 118
Interpreteren ............................................................................................................................................. 118
3
, Hoofdstuk 1: Waar gaat het over bij aardrijkskunde?
1.1 Het schoolvak aardrijkskunde
Het gaat over de ruimtelijke spreiding van verschijnselen op aarde. Daarbij komen feiten,
begrippen en basisprincipes (patronen en wetmatigheden) aan de orde.
1.2 Geografische werkwijze beheersen
Om vat te krijgen op al die feiten, begrippen en basisprincipes doen we twee dingen:
1. We houden de geografische werkwijze aan. Voor de toelatingstoets moet je in ieder
geval het volgende kunnen:
- beschrijven (en herkennen). Je kunt dan steeds de vraag stellen: Wat zie je?
Waar is dat? En waar heb je dat ook? Heb je dat al eens eerder gezien?
- verklaren (en voorspellen). Je kunt dan steeds de vragen stellen: Waarom zie
je dat daar? Hoe kan het dat? En wat zal er gebeuren als?
2. We verdelen de hele aardrijkskunde in drie hoofdgebieden in die allemaal met elkaar
samenhangen: landschap, bevolking en bestaansmiddelen (zie figuur 1.6).
Beschrijven (en herkennen)
Algemene factoren die in het landschap te zien zijn
Verklaren (en voorspellen)
Bij het verklaren gaat het erom dat je kunt aangeven waarom die verschijnselen daar te zien
zijn. De verklaring kun je geven door een verband te leggen tussen twee of meer factoren.
Bij het voorspellen komt het erop neer dat je eer het verband tussen verschillende factoren
moet aangeven, dit keer vooruitdenkend.
4
