Samenvatting Thema's Maatschappijleer VWO Rechtsstaat

Maatschappijleer SE Thema 2

1.0 Idee en oorsprong van de rechtsstaat

 De gunstige omstandigheden van een rechtsstaat bestaan niet in een totalitaire
staat of een politiestaat.

 Totalitaire staat
= een staat waarin de staat doordringt tot in het persoonlijke leven en bepaalt wat
mensen mogen lezen en zien, waar ze mogen wonen en werken en waarheen ze
mogen reizen.

 Een totalitaire staat is meestal ook een corrupte staat en bovendien vaak een
politiestaat.

 Politiestaat
= een staat waarin de (geheime) politie zeer vergaande bevoegdheden heeft en
diep en willekeurig ingrijpt in het persoonlijke leven van de burger.


1.1 Wat is een rechtsstaat?

 Nederland is een democratische rechtsstaat die burgers dubbele zekerheid biedt:
1. Door vrije verkiezingen indirect meebeslissen over politieke kwesties
2. Bescherming tegen gekozen machthebbers

 Rechtsstaat
= een staat waarin burgers met grondrechten worden beschermd tegen
machtsmisbruik en willekeur van overheid.

 Nederland is ook een sociale rechtsstaat.

 Sociale rechtsstaat
= een staat waarin er allerlei wetten en voorzieningen zijn om de welvaart en het
welzijn van de burgers te bevorderen.

 In een rechtstaat bestaan sociale vrede, sociale cohesie, vertrouwen en
wederkerigheid.
 Vertrouwen en wederkerigheid bestaan ook tussen de staat en burgers, hierdoor
ontstaat rechtszekerheid.

 Rechtszekerheid
= zekerheid dat je erop kunt rekenen dat wetten nageleefd worden.




1

,1.2 Hoe is de rechtsstaat ontstaan?

 Vanaf de 16e eeuw in Europa: oorlogen, armoede, uitbuiting en sociale
ongelijkheid.
 Vanaf de 2de helft van de 18e eeuw in Europa: opkomst burgerij en verzet tegen
de onrechtvaardige samenleving.
 Door de burgerij werden er verlichte ideeën toegepast op de samenleving.
Met rede (=verstand) beredeneerden de burgerij de samenleving.
 De 18e eeuw was de eeuw van het optimistische geloof in de vrede, in
vooruitgang en in de maakbaarheid van de samenleving.


 De filosofen Hobbes, Locke en Rousseau hadden veel invloed op het debat dat
werd gevoerd:

 Vraag: Hoe kon een vrije, gelukkige samenleving worden bereikt? Hoe kon de
staatsmacht worden getemd?
Antwoord: Mensen moeten een sociaal contract sluiten.

 Sociaal contract
= tot afspraken komen om in natuurlijke vrijheid en gelijkheid te kunnen leven


 Vraag: Hoe kun je garanderen dat de vijandige partijen zich aan hun wederkerige
belofte houden?
Antwoord: De staat moet als ‘scheidsrechter’ optreden om de veiligheid van de
burgers te garanderen en hun eigendommen te beschermen.


 Vraag: Waarom zouden de partijen de staat vertrouwen? Hoe kun je er zeker van
zijn dat de staat geen misbruik zal maken van zijn geweldsmonopolie?

 Geweldsmonopolie
= in een rechtsstaat is de overheid als enige bevoegd om geweld te gebruiken als
het gaat om rechtshandhaving.

Antwoord: De staat wordt de ‘knecht’ van de burgers (bepalen de afspraken) en
de staat wordt ‘de meester’ (oefent de macht uit) van de burgers.


 Om te voorkomen dat de staat toch nog de overmacht neemt wordt de
staatsmacht volgens filosoof Montesquieu opgesplitst in een wetgevende,
uitvoerende en rechtsprekende macht; de trias politica.

 Grondbeginselen van de rechtsstaat:
1. Grondrechten
2. Soevereiniteits- en democratiebeginsel: het sociaal contract
3. Legaliteitsbeginsel
4. Trias politica


2

, 2.0 Grondwet en grondrechten

 Preambule
= inleidende tekst van de grondwet.

 Doelen van de grondwet:
1. Begrenst de macht van de staat.
2. Legt fundamentele rechten vast.
3. Geeft aan hoe het bestuur is georganiseerd.
4. Drukt de eenheid van de natie uit.


2.1 Ontstaan van de grondwet

 1798: Nederland kreeg de Staatsregeling van de Bataafse Republiek.
Staatsregeling van de Bataafse Republiek = voorloper grondwet.
 Nederland wordt een gecentraliseerde eenheidsstaat.
 Invoering gelijkheid voor de wet.

 1814: Nederland werd een constitutionele monarchie.
Constitutionele monarchie = een koninkrijk met een grondwet.

 1848: Grondwet werd herschreven door Thorbecke.
 Nederland werd een parlementaire democratie.
Parlementaire democratie = vorm van democratie waarbij de burgers via
gekozen vertegenwoordigers in het parlement invloed hebben op het beleid.

 De koning is onschendbaar, de ministers kregen de verantwoordelijkheid voor
wetgeving en beleid = ministeriële verantwoordelijkheid

 Invoering van censuskiesrecht.
Censuskiesrecht = alle belastingbetalende mannen mochten stemmen.

 Nachtwakerstaat
= een staat die zich voornamelijk inzet voor bewaking van de veiligheid van de
burgers en de noodzakelijke voorwaarden realiseert voor economische groei.

 1917: Invoering van algemeen mannenkiesrecht. De staat ging ook andere
scholen dan alleen openbare bekostigen.

 1919: Invoering van algemeen vrouwenkiesrecht.

 1983: Grondwetherziening
 Bescherming van burgers tegen discriminatie.
 Invoering recht op sociale zekerheid.



2.2 Wat staat er in de grondwet?


3