Algemene eindtermen (voorwoord: de vraag naar het goede leven en de vrije markt en de
paragrafen waarnaar hieronder wordt verwezen)
Hoofdvraag: Wat is het goede leven en brengt de vrije markt, als een kerndomein van de
moderne samenleving, ons daar dichterbij of voert ze ons er juist vandaan? En, als de
huidige vrije markt en het goede leven niet altijd samen opgaan, hoe kunnen we dan
inzichten ontwikkelen die hen wel meer op 1 lijn brengen?
Wat is het goede leven, voegt de vrije markt hier iets aan toe of doet het er afbreuk aan en
als het afbreuk aan doet en hoe krijgen we die twee dan weer op 1 lijn?
1. De kandidaten kunnen aan de hand van de vijf dimensies van het goede leven (relaties,
instituties, lichaam, natuur, zin) een beargumenteerd standpunt innemen over de vrije markt.
Daarbij kunnen zij de volgende aspecten betrekken, deze uitleggen en er voorbeelden bij
geven: ‘verdikking’ van marktrelaties (relaties), begrenzing van de neoliberale marktlogica
(instituties), consumptieve en digitale weerbaarheid (lichaam), ecologische transitie (natuur)
en een holistisch vrijheidsbegrip (zin).
De bepaling van het goede leven moet rekenschap geven van 5 dimensies van het
menselijk bestaan (bestaansvoorwaarden); 1. relaties, 2. instituties, 3. het lichaam, 4. de
natuur en 5. zin. Het goede leven is niet denkbaar of leefbaar zonder deze 5 dimensies. De
manier waarop deze dimensies worden ingevuld en hoe zij zich tot elkaar verhouden,
verschilt soms hemelsbreed van cultuur tot cultuur, van tijd tot tijd, en van mens tot mens
(plaats- en tijdgebonden).
1. Relaties: de mensen waar je mee omgaat (in brede zin). Sociaal gesproken bestaat
het gevaar dat de markt vooral onze individuele keuzevrijheid en beleving centraal
stelt, zodat alle nadruk komt te liggen op vrijblijvende transacties tussen individuen.
Relaties worden dan vooral beoordeeld in termen van wat ze opleveren voor het
individu en hoe hij ze individueel beleeft.
a. Verdikking van marktrelaties → pogingen om de ruimte van de
markt juist te gebruiken om samen te werken en ook ruiltransactie
weer van een meer menselijk gezicht te voorzien. Vb. tegen
globalisering van markt → lokalisering van markt. Sommige
producten worden weer dichter bij huis geproduceerd, waardoor
een bepaalde relationele nabijheid ontstaat (streekproducten). De
opkomst van ICT maakt nieuwe vormen van lokale samenwerking
mogelijk en geeft ons de mogelijkheid om wereldwijd in actie te
komen tegen bepaalde misstanden. We kunnen hier niet zonder het
werk van een global civil society: non-profit en ngo die de
achterkant van de markt in de openbaarheid brengen.
2. Instituties: maatschappelijke instellingen zoals overheid, zorg en onderwijs.
Ondertussen krijgen grote bedrijven een enorme macht over ons individuele en
maatschappelijke leven, zonder dat zij tot democratische verantwoording kunnen
worden geroepen zoals dat bij moderne staten het geval is. Instituties worden zo
ingericht dat ze de economie dienen.
a. Begrenzing van de neoliberale marktlogica → zodat haar denkwijzen
en organisatievormen niet zomaar overgenomen worden in andere
maatschappelijke sectoren (zoals in onderwijs of zorg). Markten
bestaan nooit op zich, maar zijn altijd al ingebed in een brede
institutionele omgeving die het mogelijk maakt dat zij goed
functioneren: zij bevinden zich institutioneel gesproken in het
weefsel van staat, gezin en maatschappelijke organisaties. Binnen
, deze institutionele omgeving bestaan er nogal wat vrijheidsgraden
in de manier waarop allerlei verhoudingen vormgegeven worden.
3. Lichaam: je lichamelijke zelf. Het lichaam wordt bij uitstek het jachtterrein van
marketeers die op allerlei manieren proberen te bewerken dat er geconsumeerd
wordt en die mensen onophoudelijk prikkelen om lekker te doen waar ze zin in
hebben of er lekker uit te zien.
a. Consumptieve en digitale weerbaarheid → Hoe leren we onszelf
omgaan met de veelheid van prikkels op de markt? Vb. verslaving
en obesitas. Er is een sterke lichaamscultuur nodig oms ons te
beschermen tegen de uitwassen van de hedendaagse
consumptiemaatschappij. Daartoe dienen allerlei instituties het
voortouw te nemen, maar lichaams corrumperende effecten ook te
worden beteugeld door acties van maatschappelijke organisaties en
de overheid. Lijkt een periode aan te dienen waarin toenemende
vermenging van ons lichaam met digitale technologie gaat
plaatsvinden → wordt voorbijgegaan aan de vijf bestaanscondities →
elementaire ervaringen als de eigen lichamelijkheid, organische
inbedding van het mensenleven in de natuur, de betekenis en
zinvolheid van relaties en instituties komen nauwelijks aan de orde.
Zolang computers deze dimensies niet kennen en ervaren, zijn zij
principieel onmenselijk, haast grenzeloze implementatie in onze
werkelijkheid.
4. Natuur: leefomgeving. milieu, klimaat. De natuur wordt daarbij gezien als iets wat
grenzeloos exploiteerbaar is en waarvan mensen vooral zo goedkoop mogelijk
gebruik willen maken en/of willen genieten.
a. Een ecologische transitie → meer en meer zal het vanzelfsprekend
(moeten) worden dat als wij op enigerlei wijze iets uit onze
natuurlijke habitat gebruiken, we dat zo organiseren dat we een
circulair proces op gang brengen → een circulaire economie. Binnen
deze dimensie ook onze materie-georiënteerde levensstijl aan de
orde moeten stellen en toe moeten groeien naar een veel meer
immateriële economie. Gaat om aanpassing van onze consumptieve
levensstijl.
5. Zin: zingeving en zinbeleving. De zinvraag lijkt dan uiteindelijk te worden opgenomen
in een permanente vloedgolf van belevenissen die de mens in het hier en nu houdt in
plaats van bewust te maken van de totaliteit van het leven.
a. Een holistisch vrijheidsbegrip → gekoppeld aan een rijker en
integraal idee van het goede leven dat ook recht doet aan het
geheel van het leven. Houdt het hart van het project van de
moderniteit, de bevrijding van het individu, overeind. Tegelijkertijd
biedt zij weerwerk tegen haar atomaire ontsporing en zorgt zij
ervoor dat vrijheid ingebed blijft in de menselijke conditie. Het leven
kan extensief geleefd worden, maar ook liefdevol en daarmee
bedoelen we dan een geïntegreerd leven waarin de diverse
bestaanscondities tot hun recht komen en verzorgd worden.
, 2. De kandidaten kunnen een begripsanalyse maken van het goede leven, vrijheid, markt,
arbeid, institutie, lichaam, zin, relatie en natuur. Daartoe kunnen zij: verschillende definities
opstellen; vooronderstellingen bij deze definities aangeven; implicaties van deze definities
weergeven. Je kent de (voorgeschreven) definities van ‘het goede leven’, vrijheid, markt,
arbeid, instituties, lichaam, zin, relatie, natuur en kunt aangeven welke veronderstellingen
eraan ten grondslag liggen en de daaraan gekoppelde gevolgen verbinden.
Hoofdstuk 1
4 De kandidaten kunnen de vraag naar het goede leven relateren aan de vraag wat het
betekent dat de mens ‘zich tot zichzelf-in-de-wereld verhoudt’. Hierover kunnen zij een
beargumenteerd standpunt innemen aan de hand van:
We kunnen meer in het algemeen zeggen dat de mens het wezen is dat zich tot zichzelf
verhoudt, dat zich tot zichzelf-in-de-wereld verhoudt. Met ‘wereld’ doelen we dan op de
totale situatie waarin ieder mens zich bevindt; het leven met andere mensen, de
natuur, de dingen, oftewel onze omstandigheden. We zijn instaat naar onszelf te
kijken in relatie tot onze omstandigheden, om doelen te stellen, beslissingen te
nemen en onszelf te evalueren (reflectie)(excentrisch). Een ander dier dan de
mens lijkt geheel met zichzelf en hun omstandigheden samen te vallen
(centrisch). Mensen verhouden zich dus tot de totaliteit van hun leven en kunnen
de vraag stellen naar het goede leven → kenmerkend: uitdrukking wordt
gebracht in taal, tekens of symbolen.
Je bent je bewust dat je bestaat en je houd je ook bezig met de manier waarop je jezelf in de
wereld verhoudt. Omdat de mens een wezen is dat naast zelfbewustzijn ook besef heeft van
het een zelf zijn in een wereld maakt dat we niet alleen een leven maar ook een leven
leiden. Als je een leven leidt kun je de vragen stellen naar wat een goed leven is.
Socrates’ opvatting dat het niet onderzochte leven niet de moeite van het leven waard is;
Omdat een mens een zelfbewust wezen is gaat er een opdracht mee gepaard: wie ben jij in
verhouding tot de wereld en andere zelfbewuste wezens? Een mens beschikt over een
verstand en moet hier ook gebruik van maken. Wij kunnen nadenken over het leven en wat
een goed leven voorstelt en daarom moeten we dat ook doen. Het niet onderzocht leven is
niet de moeite waard om te leven. Gnothi seauton: ken uzelf. Het niet onderzochte leven is
niet de moeite waard om te leven omdat
het verschil tussen mensen en dieren volgens Cassirer;
Animal symbolicum → symboliserend dier. De waarneming dat mensen hun
ervaringen tot uitdrukking kunnen brengen in tekens. Het brede begrip symbool
is door hem gekozen omdat de wijze waarop mensen uitdrukkingen geven aan
hoe zij zich tot zichzelf-in-de-wereld verhouden heel verschillende gestalten,
symbolische vormen, kan aannemen. Cassirer noemt hier onder meer de religie,
de kunst, de taak, de wetenschap en de filosofie. Dat de mens zich tot zichzelf in
de wereld verhoudt is niet enkel een genoegen, maar ook een last die op de
mens kan drukken. Soms zouden we liever een dier zijn, niet hoeven na te
paragrafen waarnaar hieronder wordt verwezen)
Hoofdvraag: Wat is het goede leven en brengt de vrije markt, als een kerndomein van de
moderne samenleving, ons daar dichterbij of voert ze ons er juist vandaan? En, als de
huidige vrije markt en het goede leven niet altijd samen opgaan, hoe kunnen we dan
inzichten ontwikkelen die hen wel meer op 1 lijn brengen?
Wat is het goede leven, voegt de vrije markt hier iets aan toe of doet het er afbreuk aan en
als het afbreuk aan doet en hoe krijgen we die twee dan weer op 1 lijn?
1. De kandidaten kunnen aan de hand van de vijf dimensies van het goede leven (relaties,
instituties, lichaam, natuur, zin) een beargumenteerd standpunt innemen over de vrije markt.
Daarbij kunnen zij de volgende aspecten betrekken, deze uitleggen en er voorbeelden bij
geven: ‘verdikking’ van marktrelaties (relaties), begrenzing van de neoliberale marktlogica
(instituties), consumptieve en digitale weerbaarheid (lichaam), ecologische transitie (natuur)
en een holistisch vrijheidsbegrip (zin).
De bepaling van het goede leven moet rekenschap geven van 5 dimensies van het
menselijk bestaan (bestaansvoorwaarden); 1. relaties, 2. instituties, 3. het lichaam, 4. de
natuur en 5. zin. Het goede leven is niet denkbaar of leefbaar zonder deze 5 dimensies. De
manier waarop deze dimensies worden ingevuld en hoe zij zich tot elkaar verhouden,
verschilt soms hemelsbreed van cultuur tot cultuur, van tijd tot tijd, en van mens tot mens
(plaats- en tijdgebonden).
1. Relaties: de mensen waar je mee omgaat (in brede zin). Sociaal gesproken bestaat
het gevaar dat de markt vooral onze individuele keuzevrijheid en beleving centraal
stelt, zodat alle nadruk komt te liggen op vrijblijvende transacties tussen individuen.
Relaties worden dan vooral beoordeeld in termen van wat ze opleveren voor het
individu en hoe hij ze individueel beleeft.
a. Verdikking van marktrelaties → pogingen om de ruimte van de
markt juist te gebruiken om samen te werken en ook ruiltransactie
weer van een meer menselijk gezicht te voorzien. Vb. tegen
globalisering van markt → lokalisering van markt. Sommige
producten worden weer dichter bij huis geproduceerd, waardoor
een bepaalde relationele nabijheid ontstaat (streekproducten). De
opkomst van ICT maakt nieuwe vormen van lokale samenwerking
mogelijk en geeft ons de mogelijkheid om wereldwijd in actie te
komen tegen bepaalde misstanden. We kunnen hier niet zonder het
werk van een global civil society: non-profit en ngo die de
achterkant van de markt in de openbaarheid brengen.
2. Instituties: maatschappelijke instellingen zoals overheid, zorg en onderwijs.
Ondertussen krijgen grote bedrijven een enorme macht over ons individuele en
maatschappelijke leven, zonder dat zij tot democratische verantwoording kunnen
worden geroepen zoals dat bij moderne staten het geval is. Instituties worden zo
ingericht dat ze de economie dienen.
a. Begrenzing van de neoliberale marktlogica → zodat haar denkwijzen
en organisatievormen niet zomaar overgenomen worden in andere
maatschappelijke sectoren (zoals in onderwijs of zorg). Markten
bestaan nooit op zich, maar zijn altijd al ingebed in een brede
institutionele omgeving die het mogelijk maakt dat zij goed
functioneren: zij bevinden zich institutioneel gesproken in het
weefsel van staat, gezin en maatschappelijke organisaties. Binnen
, deze institutionele omgeving bestaan er nogal wat vrijheidsgraden
in de manier waarop allerlei verhoudingen vormgegeven worden.
3. Lichaam: je lichamelijke zelf. Het lichaam wordt bij uitstek het jachtterrein van
marketeers die op allerlei manieren proberen te bewerken dat er geconsumeerd
wordt en die mensen onophoudelijk prikkelen om lekker te doen waar ze zin in
hebben of er lekker uit te zien.
a. Consumptieve en digitale weerbaarheid → Hoe leren we onszelf
omgaan met de veelheid van prikkels op de markt? Vb. verslaving
en obesitas. Er is een sterke lichaamscultuur nodig oms ons te
beschermen tegen de uitwassen van de hedendaagse
consumptiemaatschappij. Daartoe dienen allerlei instituties het
voortouw te nemen, maar lichaams corrumperende effecten ook te
worden beteugeld door acties van maatschappelijke organisaties en
de overheid. Lijkt een periode aan te dienen waarin toenemende
vermenging van ons lichaam met digitale technologie gaat
plaatsvinden → wordt voorbijgegaan aan de vijf bestaanscondities →
elementaire ervaringen als de eigen lichamelijkheid, organische
inbedding van het mensenleven in de natuur, de betekenis en
zinvolheid van relaties en instituties komen nauwelijks aan de orde.
Zolang computers deze dimensies niet kennen en ervaren, zijn zij
principieel onmenselijk, haast grenzeloze implementatie in onze
werkelijkheid.
4. Natuur: leefomgeving. milieu, klimaat. De natuur wordt daarbij gezien als iets wat
grenzeloos exploiteerbaar is en waarvan mensen vooral zo goedkoop mogelijk
gebruik willen maken en/of willen genieten.
a. Een ecologische transitie → meer en meer zal het vanzelfsprekend
(moeten) worden dat als wij op enigerlei wijze iets uit onze
natuurlijke habitat gebruiken, we dat zo organiseren dat we een
circulair proces op gang brengen → een circulaire economie. Binnen
deze dimensie ook onze materie-georiënteerde levensstijl aan de
orde moeten stellen en toe moeten groeien naar een veel meer
immateriële economie. Gaat om aanpassing van onze consumptieve
levensstijl.
5. Zin: zingeving en zinbeleving. De zinvraag lijkt dan uiteindelijk te worden opgenomen
in een permanente vloedgolf van belevenissen die de mens in het hier en nu houdt in
plaats van bewust te maken van de totaliteit van het leven.
a. Een holistisch vrijheidsbegrip → gekoppeld aan een rijker en
integraal idee van het goede leven dat ook recht doet aan het
geheel van het leven. Houdt het hart van het project van de
moderniteit, de bevrijding van het individu, overeind. Tegelijkertijd
biedt zij weerwerk tegen haar atomaire ontsporing en zorgt zij
ervoor dat vrijheid ingebed blijft in de menselijke conditie. Het leven
kan extensief geleefd worden, maar ook liefdevol en daarmee
bedoelen we dan een geïntegreerd leven waarin de diverse
bestaanscondities tot hun recht komen en verzorgd worden.
, 2. De kandidaten kunnen een begripsanalyse maken van het goede leven, vrijheid, markt,
arbeid, institutie, lichaam, zin, relatie en natuur. Daartoe kunnen zij: verschillende definities
opstellen; vooronderstellingen bij deze definities aangeven; implicaties van deze definities
weergeven. Je kent de (voorgeschreven) definities van ‘het goede leven’, vrijheid, markt,
arbeid, instituties, lichaam, zin, relatie, natuur en kunt aangeven welke veronderstellingen
eraan ten grondslag liggen en de daaraan gekoppelde gevolgen verbinden.
Hoofdstuk 1
4 De kandidaten kunnen de vraag naar het goede leven relateren aan de vraag wat het
betekent dat de mens ‘zich tot zichzelf-in-de-wereld verhoudt’. Hierover kunnen zij een
beargumenteerd standpunt innemen aan de hand van:
We kunnen meer in het algemeen zeggen dat de mens het wezen is dat zich tot zichzelf
verhoudt, dat zich tot zichzelf-in-de-wereld verhoudt. Met ‘wereld’ doelen we dan op de
totale situatie waarin ieder mens zich bevindt; het leven met andere mensen, de
natuur, de dingen, oftewel onze omstandigheden. We zijn instaat naar onszelf te
kijken in relatie tot onze omstandigheden, om doelen te stellen, beslissingen te
nemen en onszelf te evalueren (reflectie)(excentrisch). Een ander dier dan de
mens lijkt geheel met zichzelf en hun omstandigheden samen te vallen
(centrisch). Mensen verhouden zich dus tot de totaliteit van hun leven en kunnen
de vraag stellen naar het goede leven → kenmerkend: uitdrukking wordt
gebracht in taal, tekens of symbolen.
Je bent je bewust dat je bestaat en je houd je ook bezig met de manier waarop je jezelf in de
wereld verhoudt. Omdat de mens een wezen is dat naast zelfbewustzijn ook besef heeft van
het een zelf zijn in een wereld maakt dat we niet alleen een leven maar ook een leven
leiden. Als je een leven leidt kun je de vragen stellen naar wat een goed leven is.
Socrates’ opvatting dat het niet onderzochte leven niet de moeite van het leven waard is;
Omdat een mens een zelfbewust wezen is gaat er een opdracht mee gepaard: wie ben jij in
verhouding tot de wereld en andere zelfbewuste wezens? Een mens beschikt over een
verstand en moet hier ook gebruik van maken. Wij kunnen nadenken over het leven en wat
een goed leven voorstelt en daarom moeten we dat ook doen. Het niet onderzocht leven is
niet de moeite waard om te leven. Gnothi seauton: ken uzelf. Het niet onderzochte leven is
niet de moeite waard om te leven omdat
het verschil tussen mensen en dieren volgens Cassirer;
Animal symbolicum → symboliserend dier. De waarneming dat mensen hun
ervaringen tot uitdrukking kunnen brengen in tekens. Het brede begrip symbool
is door hem gekozen omdat de wijze waarop mensen uitdrukkingen geven aan
hoe zij zich tot zichzelf-in-de-wereld verhouden heel verschillende gestalten,
symbolische vormen, kan aannemen. Cassirer noemt hier onder meer de religie,
de kunst, de taak, de wetenschap en de filosofie. Dat de mens zich tot zichzelf in
de wereld verhoudt is niet enkel een genoegen, maar ook een last die op de
mens kan drukken. Soms zouden we liever een dier zijn, niet hoeven na te
