Hoofdstuk 2 Welvaart, markten en overheid
2.2 Nutsmaximaliserend gedrag
Mensen vertonen nutsmaximaliserend gedrag. Uit de keuzemogelijkheden zullen
mensen het alternatief kiezen dat gegeven hun voorkeuren het beste is. Wie inzicht wil
verwezen in het keuze gedrag van een individu, zal dus twee vragen moeten proberen
te beantwoorden:
1. Hoe zien de voorkeuren van het kiezende individu eruit?
2. Welke keuzemogelijkheden heeft hij?
In de economie wordt een aantal veronderstellingen gemaakt over de voorkeuren van
individuen:
1. Er is sprake van volledige voorkeursordening; het individu kan voor elk paar
goederenpakketten aangeven of hij het ene pakket in vergelijking tot het andere
pakket beter, slecht of even goed vindt.
2. De voorkeursordening van het individu is transitief; indien een individu pakket F
prefereert boven D en hij D prefereert boven B, dan prefereert hij F ook boven B.
3. Individuen prefereer meer boven minder.
De indifferentiecurve is een weergave van goederencombinaties waartussen een
individu indifferent is. Een individu zal niet erg blij worden als de samenstelling van
zijn goederenpakket al te eenzijdig dreigt te worden; om nog meer eenheden te
krijgen van het goed waarvan hij al goed voorzien is, zal hij steeds minder van het
andere goed willen afstaan.
2.3 Wederzijds voordelige ruil en het Pareto-criterium
Wederzijds voordelige ruil is wanneer individuen betrokken bij de ruil beter af zijn dan
voorafgaand aan de ruil het geval was. Beide betrokken komen op een hogere
indifferentiecurve terecht; ze gaan er in termen van nut op vooruit.
De contractcurve is een weergave van de verzameling Pareto-optima, en bestaat uit
de verzameling van punten waarin de indifferentiecurven van de betrokken individuen
elkaar raken.
2.4 Interpersonele nutsvergelijking
Interpersonele nutsvergelijking is alleen mogelijk als het nut van de betrokken
individuen meetbaar is op een cardinale schaal, dus dat het bekend is wat de
verhouding is tussen twee getallen. Tot nu toe is hier geen methode op gevonden.
Maar dan is er wel een probleem, want bij de meeste veranderingen gaan er zowel
mensen op vooruit als achteruit in termen van nut, en kun je dus niet meer uit de
voeten met het pareto-criterum.
2.5 Het Hicks-Kaldor-criterium
Een verbetering van de gezamenlijke welvaart wordt er gerealiseerd, het is namelijk
een verandering waarbij alle betrokken erop vooruit zouden kunnen gaan. De in geld
uitgedrukte nutswinst van de winnaars overtreft het in geld uitgedrukte nutsverlies
van de verliezers. Indien men dit criterium in een concreet geval wil toepassen, dan
zal men de voor- en nadelen van de desbetreffende verandering in beeld moeten
brengen en moeten vaststellen of die voordelen al dan niet groter zijn dan de nadelen.
Het probleem hierbij is dat de financiële waardering bij bepaalde voor- en nadelen van
een bepaalde maatregel moeilijk vast te stellen is.
2.6 Markten en welvaart
2.6.1 Specialisatie
De totale hoeveelheid goederen zal flink kunnen worden verhoogd, indien mensen zich
specialiseren in de productie van een bepaald goed. De voordelen die met
specialisatie te behalen zijn, kunnen alleen worden gerealiseerd indien er geruild kan
worden.
,2.6.2 Transactiekosten
Arbeidsdeling en ruil doet de behoefte ontstaan aan een algemeen aanvaard
ruilmiddel, aan geld. Dit leidt tot een reductie van transactiekosten. Transactiekosten
gaat ruwweg om de kosten die het gebruik van de markt met zich meebrengt. De
hoogte van de transactiekosten is van belang bij de vraag of bepaalde handelingen
binnen een bedrijf worden georganiseerd of de vorm van een markttransactie
aannemen. Bij te hoge transactiekosten werken markten niet. Ook de overheid zou
zich hiermee nog kunnen bemoeien, en door middel van regelgeving de
transactiekosten te doen verlagen.
,2.6.3 Volledige mededinging
Dit is een marktvorm waarbij er zowel veel vragers als veel aanbieders actief zijn,
terwijl er bovendien sprake is van een homogeen product. Winstmaximaliserend
gedrag op een markt met volledige mededinging leidt op lange termijn, via toe- en
uittreding van aanbieders, dus tot een marktevenwicht waarbij er geen winst meer
wordt gemaakt. Het desbetreffende evenwicht wordt wel een langetermijnevenwicht
genoemd.
2.6.4 Volledige mededinging en welvaart
Het gezamenlijke ruilvoordeel van de producenten en de consumenten, dat wil zeggen
de som van het consumenten- en producentensurplus, is het hoogst haalbare. Het
marktevenwicht bij volledige mededinging zorgt voor een optimale maatschappelijke
welvaart, het is efficiënt.
Wanneer er slechts naar een markt wordt gekeken, wordt wel gesproken van een
partiële evenwichtsanalyse. Dit in tegenstelling tot een algemene evenwichtsanalyse
waarin alle markten tegelijkertijd in beschouwing worden genomen.
2.7 Marktfalen en overheidsingrijpen
De markt, onder zekere voorwaarden, kan leiden tot een efficiënte uitkomst. In
bepaalde gevallen gaat dat echter niet op, er is dan sprake van marktfalen.
2.7.1 Externe effecten
Deze kunnen worden omschreven als voor- of nadelen verbonden aan de consumptie
en/of productie van een goed die toevallen aan anderen dan de directe consumenten
of producten van het goed, zonder dat daar een tegenprestatie tegenover staat. In
beginsel zou het weliswaar mogelijk zijn dat er tussen consumenten, producenten en
benadeelden een overeenkomst wordt gesloten waarin een productiebeperking wordt
vastgelegd. Maar omdat het coördinatieprobleem tot hoge transactiekosten leidt, komt
de welvaartsverbetering niet tot stand.
2.7.2 Collectieve goederen
De baten van het goed zijn non-exclusief; ook anderen dan degenen die het goed
hebben aangeschaft hebben baat bij het aangeschafte goed. Er is dan, per definitie,
sprake van positieve externe effecten. De aanspraken die op het goed worden
gemaakt zijn non-rivaliserend; de aanspraken van het ene individu gaan niet ten koste
van het andere individu. In beginsel zou het weliswaar mogelijk zijn dat de betrokken
individuen een overeenkomst sluiten, waarin wordt vastgelegd welke bijdrage ieder
moet leveren aan het collectieve goed. Maar indien hier veel personen bij betrokken
zijn, wordt het sluiten van zo’n overeenkomst een lastige en dure zaak.
2.7.3 Onvolledige mededinging
Dit is een marktvorm waarbij de individuele aanbieder wel invloed heeft op de prijs.
2.7.4 Onzekerheid en informatiegebreken
Een risicoavers individu ontleent een hoger nut aan een vast bedrag dan aan onzekere
bedragen waarvan de verwachte waarde gelijk is aan dat vaste bedrag. Voor een
risiconeutraal individu geldt dat het hem niet uitmaakt of hij een bepaald vast bedrag
krijgt, dan wel onzekere bedragen waarvan de verwachte waarde gelijk is aan dat
vaste bedrag. Een risicominnend individu geeft de voorkeur aan onzekere bedragen
dat gelijk is aan die verwachte waarde.
Verzekeringsmarkten kunnen ook falen. Bijvoorbeeld door moreel risico; het
verzekerde individu heeft geen reden meer om zich voorzichtig te gedragen omdat de
verzekering toch alle schade dekt. De oplossing hiervoor is het invoeren van een eigen
risico. Maar ook een probleem is de adverse selectie; daarmee wordt gedoeld op de
situatie dat niet alle mensen hetzelfde risico lopen om een bepaalde schade te krijgen,
terwijl het voor een verzekeraar niet goed mogelijk is om van aspirant-verzekerenden
, te bepalen tot welke risicocategorie ze behoren. Een verzekeraar kan dit oplossen door
een pakket met een lage premie en een hoog eigen risico en een pakket met een hoge
premie en een laag eigen risico te kunnen aanbieden.
2.2 Nutsmaximaliserend gedrag
Mensen vertonen nutsmaximaliserend gedrag. Uit de keuzemogelijkheden zullen
mensen het alternatief kiezen dat gegeven hun voorkeuren het beste is. Wie inzicht wil
verwezen in het keuze gedrag van een individu, zal dus twee vragen moeten proberen
te beantwoorden:
1. Hoe zien de voorkeuren van het kiezende individu eruit?
2. Welke keuzemogelijkheden heeft hij?
In de economie wordt een aantal veronderstellingen gemaakt over de voorkeuren van
individuen:
1. Er is sprake van volledige voorkeursordening; het individu kan voor elk paar
goederenpakketten aangeven of hij het ene pakket in vergelijking tot het andere
pakket beter, slecht of even goed vindt.
2. De voorkeursordening van het individu is transitief; indien een individu pakket F
prefereert boven D en hij D prefereert boven B, dan prefereert hij F ook boven B.
3. Individuen prefereer meer boven minder.
De indifferentiecurve is een weergave van goederencombinaties waartussen een
individu indifferent is. Een individu zal niet erg blij worden als de samenstelling van
zijn goederenpakket al te eenzijdig dreigt te worden; om nog meer eenheden te
krijgen van het goed waarvan hij al goed voorzien is, zal hij steeds minder van het
andere goed willen afstaan.
2.3 Wederzijds voordelige ruil en het Pareto-criterium
Wederzijds voordelige ruil is wanneer individuen betrokken bij de ruil beter af zijn dan
voorafgaand aan de ruil het geval was. Beide betrokken komen op een hogere
indifferentiecurve terecht; ze gaan er in termen van nut op vooruit.
De contractcurve is een weergave van de verzameling Pareto-optima, en bestaat uit
de verzameling van punten waarin de indifferentiecurven van de betrokken individuen
elkaar raken.
2.4 Interpersonele nutsvergelijking
Interpersonele nutsvergelijking is alleen mogelijk als het nut van de betrokken
individuen meetbaar is op een cardinale schaal, dus dat het bekend is wat de
verhouding is tussen twee getallen. Tot nu toe is hier geen methode op gevonden.
Maar dan is er wel een probleem, want bij de meeste veranderingen gaan er zowel
mensen op vooruit als achteruit in termen van nut, en kun je dus niet meer uit de
voeten met het pareto-criterum.
2.5 Het Hicks-Kaldor-criterium
Een verbetering van de gezamenlijke welvaart wordt er gerealiseerd, het is namelijk
een verandering waarbij alle betrokken erop vooruit zouden kunnen gaan. De in geld
uitgedrukte nutswinst van de winnaars overtreft het in geld uitgedrukte nutsverlies
van de verliezers. Indien men dit criterium in een concreet geval wil toepassen, dan
zal men de voor- en nadelen van de desbetreffende verandering in beeld moeten
brengen en moeten vaststellen of die voordelen al dan niet groter zijn dan de nadelen.
Het probleem hierbij is dat de financiële waardering bij bepaalde voor- en nadelen van
een bepaalde maatregel moeilijk vast te stellen is.
2.6 Markten en welvaart
2.6.1 Specialisatie
De totale hoeveelheid goederen zal flink kunnen worden verhoogd, indien mensen zich
specialiseren in de productie van een bepaald goed. De voordelen die met
specialisatie te behalen zijn, kunnen alleen worden gerealiseerd indien er geruild kan
worden.
,2.6.2 Transactiekosten
Arbeidsdeling en ruil doet de behoefte ontstaan aan een algemeen aanvaard
ruilmiddel, aan geld. Dit leidt tot een reductie van transactiekosten. Transactiekosten
gaat ruwweg om de kosten die het gebruik van de markt met zich meebrengt. De
hoogte van de transactiekosten is van belang bij de vraag of bepaalde handelingen
binnen een bedrijf worden georganiseerd of de vorm van een markttransactie
aannemen. Bij te hoge transactiekosten werken markten niet. Ook de overheid zou
zich hiermee nog kunnen bemoeien, en door middel van regelgeving de
transactiekosten te doen verlagen.
,2.6.3 Volledige mededinging
Dit is een marktvorm waarbij er zowel veel vragers als veel aanbieders actief zijn,
terwijl er bovendien sprake is van een homogeen product. Winstmaximaliserend
gedrag op een markt met volledige mededinging leidt op lange termijn, via toe- en
uittreding van aanbieders, dus tot een marktevenwicht waarbij er geen winst meer
wordt gemaakt. Het desbetreffende evenwicht wordt wel een langetermijnevenwicht
genoemd.
2.6.4 Volledige mededinging en welvaart
Het gezamenlijke ruilvoordeel van de producenten en de consumenten, dat wil zeggen
de som van het consumenten- en producentensurplus, is het hoogst haalbare. Het
marktevenwicht bij volledige mededinging zorgt voor een optimale maatschappelijke
welvaart, het is efficiënt.
Wanneer er slechts naar een markt wordt gekeken, wordt wel gesproken van een
partiële evenwichtsanalyse. Dit in tegenstelling tot een algemene evenwichtsanalyse
waarin alle markten tegelijkertijd in beschouwing worden genomen.
2.7 Marktfalen en overheidsingrijpen
De markt, onder zekere voorwaarden, kan leiden tot een efficiënte uitkomst. In
bepaalde gevallen gaat dat echter niet op, er is dan sprake van marktfalen.
2.7.1 Externe effecten
Deze kunnen worden omschreven als voor- of nadelen verbonden aan de consumptie
en/of productie van een goed die toevallen aan anderen dan de directe consumenten
of producten van het goed, zonder dat daar een tegenprestatie tegenover staat. In
beginsel zou het weliswaar mogelijk zijn dat er tussen consumenten, producenten en
benadeelden een overeenkomst wordt gesloten waarin een productiebeperking wordt
vastgelegd. Maar omdat het coördinatieprobleem tot hoge transactiekosten leidt, komt
de welvaartsverbetering niet tot stand.
2.7.2 Collectieve goederen
De baten van het goed zijn non-exclusief; ook anderen dan degenen die het goed
hebben aangeschaft hebben baat bij het aangeschafte goed. Er is dan, per definitie,
sprake van positieve externe effecten. De aanspraken die op het goed worden
gemaakt zijn non-rivaliserend; de aanspraken van het ene individu gaan niet ten koste
van het andere individu. In beginsel zou het weliswaar mogelijk zijn dat de betrokken
individuen een overeenkomst sluiten, waarin wordt vastgelegd welke bijdrage ieder
moet leveren aan het collectieve goed. Maar indien hier veel personen bij betrokken
zijn, wordt het sluiten van zo’n overeenkomst een lastige en dure zaak.
2.7.3 Onvolledige mededinging
Dit is een marktvorm waarbij de individuele aanbieder wel invloed heeft op de prijs.
2.7.4 Onzekerheid en informatiegebreken
Een risicoavers individu ontleent een hoger nut aan een vast bedrag dan aan onzekere
bedragen waarvan de verwachte waarde gelijk is aan dat vaste bedrag. Voor een
risiconeutraal individu geldt dat het hem niet uitmaakt of hij een bepaald vast bedrag
krijgt, dan wel onzekere bedragen waarvan de verwachte waarde gelijk is aan dat
vaste bedrag. Een risicominnend individu geeft de voorkeur aan onzekere bedragen
dat gelijk is aan die verwachte waarde.
Verzekeringsmarkten kunnen ook falen. Bijvoorbeeld door moreel risico; het
verzekerde individu heeft geen reden meer om zich voorzichtig te gedragen omdat de
verzekering toch alle schade dekt. De oplossing hiervoor is het invoeren van een eigen
risico. Maar ook een probleem is de adverse selectie; daarmee wordt gedoeld op de
situatie dat niet alle mensen hetzelfde risico lopen om een bepaalde schade te krijgen,
terwijl het voor een verzekeraar niet goed mogelijk is om van aspirant-verzekerenden
, te bepalen tot welke risicocategorie ze behoren. Een verzekeraar kan dit oplossen door
een pakket met een lage premie en een hoog eigen risico en een pakket met een hoge
premie en een laag eigen risico te kunnen aanbieden.
