WEEK 1: Recht en rechtvaardigheid
Descriptieve theorieën
● Beschrijvend: hoe het recht feitelijk in de praktijk wordt toegepast.
● Recht hoeft niet rechtvaardig te zijn om ‘recht’ te zijn.
● Wat verstaan wij onder recht? Hoe wordt het toegepast?
Normatieve theorieën
● Niet hoe het recht in de praktijk is, maar hoe het zou moeten zijn.
● Recht is soms alleen ‘recht’, als het ook rechtvaardig is.
Casus van Puttfarken
●
●
, ● Dient de rechter het beroep op onrechtvaardige wetten te honoreren en zijn zulke wetten
überhaupt als recht aan te merken?
● Rechtbank: het recht waarop Puttfarken zich beroept, kan niet als geldend worden erkend
→ Puttfarken is medeplichtig aan moord op Göttig. Dit impliceert dat de wet in geval
van extreem ‘wettelijk onrecht’ buiten toepassing moet blijven: in dat geval dient de
rechtszekerheid te wijken voor de rechtvaardigheid.
Gustav Radbruch - natuurrecht
● De gelding van wetten hangt af van morele normen die samenhangen met de menselijke
natuur (bijvoorbeeld menselijke waardigheid). Consequentie = indien wetten in strijd komen
met die normen, zijn zij niet verbindend en dienen zij niet door de rechter te worden
toegepast.
● Het positieve recht vindt haar grondslag in 3 beginselen volgens Radbruch
1. Doelmatigheid (wetten dragen effectief bij aan het publieke belang)
2. Rechtszekerheid (wetten moeten voorspelbaar zijn en op een strikte manier worden
toegepast)
3. Rechtvaardigheid (gelijke gevallen moeten gelijk worden behandeld en ongelijke
gevallen ook ongelijk behandeld moeten worden)
● In normale gevallen: rechtszekerheid heeft voorrang boven doelmatigheid en
rechtvaardigheid (want rechtszekerheid draagt bij aan die andere beginselen).
● In geval van extreem wettelijk onrecht: rechtvaardigheid heeft voorrang boven
rechtszekerheid en doelmatigheid (want die andere beginselen zijn betekenisloos zonder enige
vorm van rechtvaardigheid).
Formule van Radbruch (stappenplan)
1. In het normale geval dienen wetten gewoon te worden toegepast, in beginsel heeft
rechtszekerheid voorrang boven rechtvaardigheid en doelmatigheid.
2. Tenzij er een onverdraaglijk conflict is tussen de wet en rechtvaardigheid. De
rechtvaardigheid heeft dan voorrang boven de rechtszekerheid en doelmatigheid. In het
specifieke geval moet de wet buiten toepassing worden gelaten.
3. Indien de wet bewust de gelijkheid ontkent (verloochent), ontberen zij ieder juridisch karakter
en kan de wet überhaupt niet als geldend recht worden aangemerkt. De wet wordt dan buiten
toepassing gelaten in alle gevallen.
Radbruch over het nazirecht
● Een groot deel van de wetten van de nazi’s zijn niet als recht aan te merken, zij ontberen een
juridisch karakter, omdat zij bewust zijn gericht tegen de gelijkheid. Voorbeelden hiervan:
○ Wetten die bepaalde groepen menselijke waardigheid en gelijke rechten ontzeggen
○ Wetten die suprematie van NSDAP claimen
○ Wetten die dezelfde, zware straf voorschrijven voor uiteenlopende delicten
Herbert Hart - rechtspositivisme en minimum natuurrecht
● Hart maakt een onderscheid tussen recht en rechtvaardigheid; de gelding van recht is niet
afhankelijk van de morele inhoud. Recht is wat er in de wet en jurisprudentie staat (primaire
en secundaire rechtsbronnen).
● Voor een stabiele rechtsorde is nodig dat een deel van rechtsdeelnemers die rechtsregels
vrijwillig aanvaardt (als standaarden voor eigen gedrag, niet uit angst voor sancties). In elk
, geval is noodzakelijk dat ambtsdragers (bestuur, wetgever, rechters) de rechtsregels vrijwillig
aanvaarden. Anders mist de rechtsorde het gezag dat nodig is om te kunnen functioneren.
Aanvaarding van deze regels hoeft niet op morele gronden te geschieden! Aan het overige
gedeelte van de samenleving worden de regels d.m.v. dwang opgelegd.
● Minimum natuurrecht van Hart: een descriptieve benadering van natuurrecht
○ Gezien het menselijk karakter is het zinvol dat er een bepaald minimumrecht is, dat
iedere samenleving heeft. Bijvoorbeeld verbod geweld: doordat mensen kwetsbaar
zijn is dit zinvol om in te stellen, want anders zou de samenleving instorten.
Hart over het nazirecht - aantekeningen vanuit mijn werkgroep
● Retroactief recht. Ten tijde van het nazirecht was dit gewoon geldend recht volgens Hart, hij
laat een groter vraagstuk zien. Dit vraagstuk betreft het instellen van een retrowet; indien wij
achteraf toch vinden dat de wet onrechtvaardig was, kan er een retrowet ingesteld worden. Dit
is een wet die achteraf de handelingen alsnog strafbaar stelt, waardoor het via de wet een
ingang wordt gemaakt om de desbetreffende personen alsnog strafbaar te stellen.
● Dan wordt een nieuw probleem in het leven geroepen: tot de instelling van die retrowet,
zouden mensen dan wel kunnen doen en laten wat zij willen, ook al is het onrechtvaardig. Hij
laat hiermee volgens hem het ‘daadwerkelijke’ probleem zien rondom de naziwetgeving.
● Hij stelt dat ieder mens zich voortaan zelf gaat afvragen ‘is deze wet rechtvaardig?’, omdat de
juridische geldigheid losstaat van de morele kwestie en mensen dan dus zelf gaan nadenken
over de morele kwestie.
Bij Hart is het dus naderhand pas strafbaar (retroactief) en bij Radbruch is het altijd al
strafbaar (want hij stelde dat er überhaupt geen wet was). Dit is de spanning tussen Hart en
Radbruch.
Contingentie van de menselijke natuur
● De menselijke natuur is contingent (niet noodzakelijk, het had ook anders kunnen zijn)
daarom is de inhoud van het natuurrecht eveneens contingent. Volgens Hart bestaat er een
streven naar zelfbehoud. Hij stelt een aantal regels op die noodzakelijk zijn voor het streven
naar zelfbehoud:
1. Beperking van geweld
2. Bescherming van eigendom
3. De institutie van de overeenkomst
4. Regulering van de verdeling en overdracht van schaarse goederen
5. Sancties succesvol afdwingen
● Het is contingent, want het had ook anders kunnen zijn. Het is noodzakelijk op dit moment
gezien de eigenschappen van de mens. Dit geeft slechts een feitelijke
mogelijkheidsvoorwaarde weer voor het overleven van samenlevingen.
Concepties van recht volgens Hart
1. Smalle conceptie van het recht → alleen die rechtsregels die overeenstemmen met
rechtvaardigheid worden als recht erkend (natuurrecht). Hij is het hier zelf niet mee eens.
2. Brede conceptie van het recht → alleen die rechtsregels die formeel tot stand zijn gekomen,
worden als recht erkend (positivisme). Hier is Hart het mee eens. Hij voert hiervoor 3
redenen aan:
Descriptieve theorieën
● Beschrijvend: hoe het recht feitelijk in de praktijk wordt toegepast.
● Recht hoeft niet rechtvaardig te zijn om ‘recht’ te zijn.
● Wat verstaan wij onder recht? Hoe wordt het toegepast?
Normatieve theorieën
● Niet hoe het recht in de praktijk is, maar hoe het zou moeten zijn.
● Recht is soms alleen ‘recht’, als het ook rechtvaardig is.
Casus van Puttfarken
●
●
, ● Dient de rechter het beroep op onrechtvaardige wetten te honoreren en zijn zulke wetten
überhaupt als recht aan te merken?
● Rechtbank: het recht waarop Puttfarken zich beroept, kan niet als geldend worden erkend
→ Puttfarken is medeplichtig aan moord op Göttig. Dit impliceert dat de wet in geval
van extreem ‘wettelijk onrecht’ buiten toepassing moet blijven: in dat geval dient de
rechtszekerheid te wijken voor de rechtvaardigheid.
Gustav Radbruch - natuurrecht
● De gelding van wetten hangt af van morele normen die samenhangen met de menselijke
natuur (bijvoorbeeld menselijke waardigheid). Consequentie = indien wetten in strijd komen
met die normen, zijn zij niet verbindend en dienen zij niet door de rechter te worden
toegepast.
● Het positieve recht vindt haar grondslag in 3 beginselen volgens Radbruch
1. Doelmatigheid (wetten dragen effectief bij aan het publieke belang)
2. Rechtszekerheid (wetten moeten voorspelbaar zijn en op een strikte manier worden
toegepast)
3. Rechtvaardigheid (gelijke gevallen moeten gelijk worden behandeld en ongelijke
gevallen ook ongelijk behandeld moeten worden)
● In normale gevallen: rechtszekerheid heeft voorrang boven doelmatigheid en
rechtvaardigheid (want rechtszekerheid draagt bij aan die andere beginselen).
● In geval van extreem wettelijk onrecht: rechtvaardigheid heeft voorrang boven
rechtszekerheid en doelmatigheid (want die andere beginselen zijn betekenisloos zonder enige
vorm van rechtvaardigheid).
Formule van Radbruch (stappenplan)
1. In het normale geval dienen wetten gewoon te worden toegepast, in beginsel heeft
rechtszekerheid voorrang boven rechtvaardigheid en doelmatigheid.
2. Tenzij er een onverdraaglijk conflict is tussen de wet en rechtvaardigheid. De
rechtvaardigheid heeft dan voorrang boven de rechtszekerheid en doelmatigheid. In het
specifieke geval moet de wet buiten toepassing worden gelaten.
3. Indien de wet bewust de gelijkheid ontkent (verloochent), ontberen zij ieder juridisch karakter
en kan de wet überhaupt niet als geldend recht worden aangemerkt. De wet wordt dan buiten
toepassing gelaten in alle gevallen.
Radbruch over het nazirecht
● Een groot deel van de wetten van de nazi’s zijn niet als recht aan te merken, zij ontberen een
juridisch karakter, omdat zij bewust zijn gericht tegen de gelijkheid. Voorbeelden hiervan:
○ Wetten die bepaalde groepen menselijke waardigheid en gelijke rechten ontzeggen
○ Wetten die suprematie van NSDAP claimen
○ Wetten die dezelfde, zware straf voorschrijven voor uiteenlopende delicten
Herbert Hart - rechtspositivisme en minimum natuurrecht
● Hart maakt een onderscheid tussen recht en rechtvaardigheid; de gelding van recht is niet
afhankelijk van de morele inhoud. Recht is wat er in de wet en jurisprudentie staat (primaire
en secundaire rechtsbronnen).
● Voor een stabiele rechtsorde is nodig dat een deel van rechtsdeelnemers die rechtsregels
vrijwillig aanvaardt (als standaarden voor eigen gedrag, niet uit angst voor sancties). In elk
, geval is noodzakelijk dat ambtsdragers (bestuur, wetgever, rechters) de rechtsregels vrijwillig
aanvaarden. Anders mist de rechtsorde het gezag dat nodig is om te kunnen functioneren.
Aanvaarding van deze regels hoeft niet op morele gronden te geschieden! Aan het overige
gedeelte van de samenleving worden de regels d.m.v. dwang opgelegd.
● Minimum natuurrecht van Hart: een descriptieve benadering van natuurrecht
○ Gezien het menselijk karakter is het zinvol dat er een bepaald minimumrecht is, dat
iedere samenleving heeft. Bijvoorbeeld verbod geweld: doordat mensen kwetsbaar
zijn is dit zinvol om in te stellen, want anders zou de samenleving instorten.
Hart over het nazirecht - aantekeningen vanuit mijn werkgroep
● Retroactief recht. Ten tijde van het nazirecht was dit gewoon geldend recht volgens Hart, hij
laat een groter vraagstuk zien. Dit vraagstuk betreft het instellen van een retrowet; indien wij
achteraf toch vinden dat de wet onrechtvaardig was, kan er een retrowet ingesteld worden. Dit
is een wet die achteraf de handelingen alsnog strafbaar stelt, waardoor het via de wet een
ingang wordt gemaakt om de desbetreffende personen alsnog strafbaar te stellen.
● Dan wordt een nieuw probleem in het leven geroepen: tot de instelling van die retrowet,
zouden mensen dan wel kunnen doen en laten wat zij willen, ook al is het onrechtvaardig. Hij
laat hiermee volgens hem het ‘daadwerkelijke’ probleem zien rondom de naziwetgeving.
● Hij stelt dat ieder mens zich voortaan zelf gaat afvragen ‘is deze wet rechtvaardig?’, omdat de
juridische geldigheid losstaat van de morele kwestie en mensen dan dus zelf gaan nadenken
over de morele kwestie.
Bij Hart is het dus naderhand pas strafbaar (retroactief) en bij Radbruch is het altijd al
strafbaar (want hij stelde dat er überhaupt geen wet was). Dit is de spanning tussen Hart en
Radbruch.
Contingentie van de menselijke natuur
● De menselijke natuur is contingent (niet noodzakelijk, het had ook anders kunnen zijn)
daarom is de inhoud van het natuurrecht eveneens contingent. Volgens Hart bestaat er een
streven naar zelfbehoud. Hij stelt een aantal regels op die noodzakelijk zijn voor het streven
naar zelfbehoud:
1. Beperking van geweld
2. Bescherming van eigendom
3. De institutie van de overeenkomst
4. Regulering van de verdeling en overdracht van schaarse goederen
5. Sancties succesvol afdwingen
● Het is contingent, want het had ook anders kunnen zijn. Het is noodzakelijk op dit moment
gezien de eigenschappen van de mens. Dit geeft slechts een feitelijke
mogelijkheidsvoorwaarde weer voor het overleven van samenlevingen.
Concepties van recht volgens Hart
1. Smalle conceptie van het recht → alleen die rechtsregels die overeenstemmen met
rechtvaardigheid worden als recht erkend (natuurrecht). Hij is het hier zelf niet mee eens.
2. Brede conceptie van het recht → alleen die rechtsregels die formeel tot stand zijn gekomen,
worden als recht erkend (positivisme). Hier is Hart het mee eens. Hij voert hiervoor 3
redenen aan:
