EINDTERMEN
DE VRAAG NAAR DE MENS
IN RELATIE TOT WETENSCHAP
EN TECHNIEK
,Algemene eindtermen............................................................................................................................. 3
Eindtermen kwestie 1.............................................................................................................................. 6
Eindtermen kwestie 2............................................................................................................................ 14
Eindtermen kwestie 3............................................................................................................................ 23
Eindtermen kwestie 4............................................................................................................................ 29
Eindterm bij de afsluiting ...................................................................................................................... 37
© Filosofie van Rijn, 2025. Alle rechten voorbehouden. Dit document mag niet worden gekopieerd,
gereproduceerd of verspreid zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. Voor
vragen, kritiek of complimentjes kunt u contact opnemen met .
2
,Algemene eindtermen
1. De kandidaten kunnen de filosofische vraag naar de mens benaderen vanuit de
rol die wetenschap en techniek daarbij spelen. Daarbij kunnen zij betrekken:
• een uitleg van wat de filosofische vraag naar de mens inhoudt (inleiding);
• een uitleg, vergelijking en evaluatie van verschillende filosofische antwoorden
op de vraag naar de mens (kwestie 1);
• een uitleg dat en op welke manieren techniek en wetenschap mensbeelden
veranderen (kwestie 2);
• een uitleg dat en op welke manieren het wezen van de mens verandert door
de omgang met techniek (kwestie 3);
• een uitleg en evaluatie van verschillende grensvervagingen omtrent de mens
en filosofische implicaties daarvan (kwestie 4);
• een uitleg en evaluatie van het blijvende belang van de filosofische vraag naar
de mens (afsluiting).
Inleiding
De vraag naar de mens is een filosofische vraag omdat de mens zo veelzijdig is.
Bij elk antwoord blijft er een gevoel van onvrede. Meetbare lichamelijke kenmerken
opsommen (vanuit de 3e persoon) is onbevredigend vanuit de eigen beleving (1e
persoon). Vrijwel alle denkers benadrukken de uniekheid van de mens. Filosofen
zoals Aristoteles met zijn animal rationale, of Descartes met zijn res cogitans.
Maar ook christelijke denkers zien in de mens als kroon op de schepping een
uniek wezen dat in staat is tot morele oordelen. Vrijwel al deze posities kunnen
echter worden geproblematiseerd. Ook de wetenschap heeft een grote invloed op
ons mensbeeld. De evolutietheorie vervaagd de verschillen tussen mens en dier
en hersenwetenschappers lijken de ziel overbodig te maken.
Kwestie 1
In kwestie 1 wordt de filosofische vraag naar de mens centraal gesteld. Er worden
verschillende perspectieven hierop besproken.
- In de introductie komt het klassieke beeld aan bod van de mens als
dualistisch wezen, een lichaam en een geest, via denkers als Plato en
Descartes. Een groot deel van de rest van het boek (zeker binnen kwestie
1) kan gezien worden als een kritiek op dit dualistische beeld.
- In hoofdstuk 1 wordt Sheets-Johnston besproken die het bewegende
lichaam centraal stelt, ook als het gaat om ons denkende bewustzijn.
- In hoofdstuk 2 wordt Plessner besproken die in de mens de unieke gave
herkent om van een afstand naar zichzelf te kijken (zelfreflectie). Op deze
manier staat de mens dus in relatie tot zichzelf.
- In hoofdstuk 3 wordt vanuit een feministisch (De Beauvoir) en anti-
kolonistisch (Fanon) perspectief benadrukt dat de mens niet alleen in relatie
tot zichzelf staat, maar ook juist gevormd wordt in haar relatie tot anderen.
Kwestie 2
In kwestie 2 wordt de filosofische vraag besproken in welke mate techniek en
wetenschap de mensbeelden beïnvloeden.
- In hoofdstuk 4 bespreken aan de ene kant Lakoff & Johnson dat het
gebruik van metaforen fundamenteel is in ons denken. Tegelijkertijd, zo
stellen Vroon & Draaisma, beïnvloeden deze metaforen ook hoe we naar
3
, de wereld (en dus onszelf) kijken. Nieuwe (wetenschappelijke) inzichten,
leveren nieuwe metaforen op. Deze nieuwe metaforen leveren vervolgens
nieuwe mensbeelden op. Deze nieuwe mensbeeld zijn echter niet neutraal,
zij beïnvloeden het denken over onszelf.
- In hoofdstuk 5 wordt een zeer invloedrijke metafoor voor de menselijke
geest besproken, namelijk de computermetafoor. Denkers zoals Swaab
vinden de computermetafoor zeer behulpzaam als mensbeeld. Denkers
zoals Dreyfus zijn kritisch op dergelijke metaforen voor de mens.
- In hoofdstuk 6 zien we een verdere uitwerking van deze kritiek aan de hand
van recente ontwikkelingen binnen de cognitieve wetenschap. Zogenoemde
4E-cognitivisten betogen dat het denken niet losstaat van het lichaam
(contra Descartes) en dat de computermetafoor misplaatst is. Zij stellen dat
cognitie belichaamd is, gesitueerd, uitgebreid en onderdeel van een
handelend en waarnemend persoon.
Kwestie 3
In kwestie 3 zien we dat de wetenschap niet alleen invloed heeft in de manier
waarop we naar onszelf als mens kijken, maar dat het ook raakt aan wat het
betekent om mens te zijn.
- In hoofdstuk 7 wordt een fundamenteel kritisch perspectief besproken op de
vraag of de mens verandert onder invloed van nieuwe technieken. Denkers
als Clark stellen namelijk dat precies dit het meest wezenlijke is aan de
mens, namelijk dat zij zichzelf nieuwe technieken eigen maakt. De komst
van nieuwe technieken verandert dus niet het wezen van de mens.
- In hoofdstuk 8 wordt de invloed van technieken besproken op de manier
waarop de mens de wereld zintuiglijk waarneemt. Kockelkoren stelt
bijvoorbeeld dat nieuwe technieken de mens wel degelijk veranderen en dat
we tijd nodig hebben om ons aan te passen aan nieuwe technieken.
- In hoofdstuk 9 worden we door denkers als Verbeek bewust gemaakt dat
de komst van nieuwe technieken ook nieuwe morele vragen met zich
meebrengt en dat techniek daarmee niet moreel neutraal is.
- In hoofdstuk 10 wordt een kleine blik geworpen in de toekomst van de
mens. Volgens De Mul kan de menselijke identiteit wel degelijk veranderen
door toekomstige technologische ontwikkelingen. Hij schetst drie scenario’s
van mogelijke ontwikkelingen.
Kwestie 4
In kwestie 4 worden enkele grensvervagingen besproken die nieuwe
technologische en filosofische ontwikkelingen met zich meebrengen over de
manier waarop we naar onszelf en de wereld kijken.
- In hoofdstuk 11 wordt de grensvervaging besproken tussen mens en dier.
Morton levert kritiek op het idee dat de mens los kan worden gezien van
andere wezens. Desprets stelt vast dat wij vanuit een menselijke
(bevooroordeelde) blik naar andere dieren kijken.
- In hoofdstuk 12 ontwikkelt Latour een theorie waarin niet de mens, maar
het handelen centraal staat. Hierin hebben ook niet-levende wezens een
eigen rol, waardoor de grens tussen levend en niet-levend vervaagt. Hayes
benadrukt de morele verantwoordelijkheid die wij als mensen dragen.
- In hoofdstuk 13 tot slot wordt de grensvervaging tussen het fysieke en niet-
fysieke besproken. Barad stelt dat niet materie de meest fundamentele
4
DE VRAAG NAAR DE MENS
IN RELATIE TOT WETENSCHAP
EN TECHNIEK
,Algemene eindtermen............................................................................................................................. 3
Eindtermen kwestie 1.............................................................................................................................. 6
Eindtermen kwestie 2............................................................................................................................ 14
Eindtermen kwestie 3............................................................................................................................ 23
Eindtermen kwestie 4............................................................................................................................ 29
Eindterm bij de afsluiting ...................................................................................................................... 37
© Filosofie van Rijn, 2025. Alle rechten voorbehouden. Dit document mag niet worden gekopieerd,
gereproduceerd of verspreid zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. Voor
vragen, kritiek of complimentjes kunt u contact opnemen met .
2
,Algemene eindtermen
1. De kandidaten kunnen de filosofische vraag naar de mens benaderen vanuit de
rol die wetenschap en techniek daarbij spelen. Daarbij kunnen zij betrekken:
• een uitleg van wat de filosofische vraag naar de mens inhoudt (inleiding);
• een uitleg, vergelijking en evaluatie van verschillende filosofische antwoorden
op de vraag naar de mens (kwestie 1);
• een uitleg dat en op welke manieren techniek en wetenschap mensbeelden
veranderen (kwestie 2);
• een uitleg dat en op welke manieren het wezen van de mens verandert door
de omgang met techniek (kwestie 3);
• een uitleg en evaluatie van verschillende grensvervagingen omtrent de mens
en filosofische implicaties daarvan (kwestie 4);
• een uitleg en evaluatie van het blijvende belang van de filosofische vraag naar
de mens (afsluiting).
Inleiding
De vraag naar de mens is een filosofische vraag omdat de mens zo veelzijdig is.
Bij elk antwoord blijft er een gevoel van onvrede. Meetbare lichamelijke kenmerken
opsommen (vanuit de 3e persoon) is onbevredigend vanuit de eigen beleving (1e
persoon). Vrijwel alle denkers benadrukken de uniekheid van de mens. Filosofen
zoals Aristoteles met zijn animal rationale, of Descartes met zijn res cogitans.
Maar ook christelijke denkers zien in de mens als kroon op de schepping een
uniek wezen dat in staat is tot morele oordelen. Vrijwel al deze posities kunnen
echter worden geproblematiseerd. Ook de wetenschap heeft een grote invloed op
ons mensbeeld. De evolutietheorie vervaagd de verschillen tussen mens en dier
en hersenwetenschappers lijken de ziel overbodig te maken.
Kwestie 1
In kwestie 1 wordt de filosofische vraag naar de mens centraal gesteld. Er worden
verschillende perspectieven hierop besproken.
- In de introductie komt het klassieke beeld aan bod van de mens als
dualistisch wezen, een lichaam en een geest, via denkers als Plato en
Descartes. Een groot deel van de rest van het boek (zeker binnen kwestie
1) kan gezien worden als een kritiek op dit dualistische beeld.
- In hoofdstuk 1 wordt Sheets-Johnston besproken die het bewegende
lichaam centraal stelt, ook als het gaat om ons denkende bewustzijn.
- In hoofdstuk 2 wordt Plessner besproken die in de mens de unieke gave
herkent om van een afstand naar zichzelf te kijken (zelfreflectie). Op deze
manier staat de mens dus in relatie tot zichzelf.
- In hoofdstuk 3 wordt vanuit een feministisch (De Beauvoir) en anti-
kolonistisch (Fanon) perspectief benadrukt dat de mens niet alleen in relatie
tot zichzelf staat, maar ook juist gevormd wordt in haar relatie tot anderen.
Kwestie 2
In kwestie 2 wordt de filosofische vraag besproken in welke mate techniek en
wetenschap de mensbeelden beïnvloeden.
- In hoofdstuk 4 bespreken aan de ene kant Lakoff & Johnson dat het
gebruik van metaforen fundamenteel is in ons denken. Tegelijkertijd, zo
stellen Vroon & Draaisma, beïnvloeden deze metaforen ook hoe we naar
3
, de wereld (en dus onszelf) kijken. Nieuwe (wetenschappelijke) inzichten,
leveren nieuwe metaforen op. Deze nieuwe metaforen leveren vervolgens
nieuwe mensbeelden op. Deze nieuwe mensbeeld zijn echter niet neutraal,
zij beïnvloeden het denken over onszelf.
- In hoofdstuk 5 wordt een zeer invloedrijke metafoor voor de menselijke
geest besproken, namelijk de computermetafoor. Denkers zoals Swaab
vinden de computermetafoor zeer behulpzaam als mensbeeld. Denkers
zoals Dreyfus zijn kritisch op dergelijke metaforen voor de mens.
- In hoofdstuk 6 zien we een verdere uitwerking van deze kritiek aan de hand
van recente ontwikkelingen binnen de cognitieve wetenschap. Zogenoemde
4E-cognitivisten betogen dat het denken niet losstaat van het lichaam
(contra Descartes) en dat de computermetafoor misplaatst is. Zij stellen dat
cognitie belichaamd is, gesitueerd, uitgebreid en onderdeel van een
handelend en waarnemend persoon.
Kwestie 3
In kwestie 3 zien we dat de wetenschap niet alleen invloed heeft in de manier
waarop we naar onszelf als mens kijken, maar dat het ook raakt aan wat het
betekent om mens te zijn.
- In hoofdstuk 7 wordt een fundamenteel kritisch perspectief besproken op de
vraag of de mens verandert onder invloed van nieuwe technieken. Denkers
als Clark stellen namelijk dat precies dit het meest wezenlijke is aan de
mens, namelijk dat zij zichzelf nieuwe technieken eigen maakt. De komst
van nieuwe technieken verandert dus niet het wezen van de mens.
- In hoofdstuk 8 wordt de invloed van technieken besproken op de manier
waarop de mens de wereld zintuiglijk waarneemt. Kockelkoren stelt
bijvoorbeeld dat nieuwe technieken de mens wel degelijk veranderen en dat
we tijd nodig hebben om ons aan te passen aan nieuwe technieken.
- In hoofdstuk 9 worden we door denkers als Verbeek bewust gemaakt dat
de komst van nieuwe technieken ook nieuwe morele vragen met zich
meebrengt en dat techniek daarmee niet moreel neutraal is.
- In hoofdstuk 10 wordt een kleine blik geworpen in de toekomst van de
mens. Volgens De Mul kan de menselijke identiteit wel degelijk veranderen
door toekomstige technologische ontwikkelingen. Hij schetst drie scenario’s
van mogelijke ontwikkelingen.
Kwestie 4
In kwestie 4 worden enkele grensvervagingen besproken die nieuwe
technologische en filosofische ontwikkelingen met zich meebrengen over de
manier waarop we naar onszelf en de wereld kijken.
- In hoofdstuk 11 wordt de grensvervaging besproken tussen mens en dier.
Morton levert kritiek op het idee dat de mens los kan worden gezien van
andere wezens. Desprets stelt vast dat wij vanuit een menselijke
(bevooroordeelde) blik naar andere dieren kijken.
- In hoofdstuk 12 ontwikkelt Latour een theorie waarin niet de mens, maar
het handelen centraal staat. Hierin hebben ook niet-levende wezens een
eigen rol, waardoor de grens tussen levend en niet-levend vervaagt. Hayes
benadrukt de morele verantwoordelijkheid die wij als mensen dragen.
- In hoofdstuk 13 tot slot wordt de grensvervaging tussen het fysieke en niet-
fysieke besproken. Barad stelt dat niet materie de meest fundamentele
4
