De geschiedenis van Nederland
Van de opstand tot heden
Hoofdstuk 1: Inleiding
Het verleden van de Republiek der Verenigde Nederlanden was in grote mate gebaseerd op
toeval. Nadat in 1581 het Plakkaat van Verlatinghe werd ondertekend, was het nooit de
bedoeling geweest dat Nederland in 1588 een Republiek zou worden. Twee keer werd
geprobeerd een vorst aan te stellen – uit Engeland en Frankrijk – maar dit mislukte. Daarbij
is het woord ‘opstand’ pas later aan de gebeurtenissen uit de Tachtigjarige Oorlog
toegevoegd. Het begin van de ‘Nederlandse geschiedenis’ is voor veel historici verschillend.
Toch is 1555, het jaar dat Karel V afstand deed van de troon, een heel gangbaar jaartal om
de aanloop te beginnen.
Hoofdstuk 2: Oppositie en Opstand. Ontstaan en consolidatie van de Republiek
der Verenigde Nederlanden (1555-1609)
Inleiding
Met het begrip ‘de Nederlanden’ werd rond het midden van de 16 e eeuw een gebied
omschreven dat geografisch ongeveer overeenkwam met de Benelux. Onder Karel V
verenigden alle gewesten zich in een groot Europees rijk. Voorheen werd het beheerst door
bisschoppen of lokale heren. In de Pragmatieke Sanctie werd vastgelegd dat de zeventien
Nederlanden tot in eeuwigheid als eenheid zouden blijven bestaan en niet zouden worden
verdeeld onder verschillende erfgenamen. Toch zou deze Pragmatieke Sanctie niet lang
standhouden.
Economie, financiën en politieke structuur
Vlaanderen, Brabant en Holland waren in de Habsburgse Nederlanden een economisch
belangrijk punt. Met de komst van de wereldhandel ontwikkelde dit gebied zich snel, met
Antwerpen als centrale stad binnen het internationale knooppunt. Bevolkingsgroei en
verstedelijking deden de vraag naar massagoederen, zoals graan en hout, toenemen. In het
westen vond intensivering en specialisering van de landbouw plaats. Amsterdam
ontwikkelde zich tot een belangrijk centrum van de handel in massagoederen. Het verschil
tussen Antwerpen en Amsterdam, is dat Antwerpen meer gefocust was op luxe goederen en
Amsterdam meer op de massagoederen. Op deze manier namen de Nederlanden de
centrale rol in de wereldhandel van Italië over. Toch waren de Nederlanden geen
economische eenheid: het noordoosten was vooral nog gebaseerd op een agrarische
structuur met productie die alleen bestemd was voor de lokale en regionale markt. Van een
nationale economie was dus nog geen sprake.
De Habsburgse expansie van Karel V en Filips II kostte veel geld. Dit werd vooral uitgegeven
aan de oorlogen tegen Frankrijk en de Turken. De financiering hiervan was mede
aangewezen op de belastinginkomsten uit de Nederlandse gewesten. Het belastingsysteem
was gebaseerd op bedes, waarbij de landsheer zijn gewesten om een afdracht moest
verzoeken. De gewesten probeerden vooral hun eigen – regionale – belangen veilig te
stellen, terwijl de vorst primair zijn financiële nood trachtte te lenigen. Karel V en Filips II
zagen de Nederlanden ook als een gebied dat centraal verenigd zou moeten worden, terwijl
de Nederlanden zelf hun lokale privileges zo veel mogelijk wilden behouden. Dat plaatste
Karel V in een dilemma: enerzijds besefte hij dat hij de steun van de elites nodig had om
zijn eenheidsstreven tot een succes te maken. Anderzijds wist hij dat hij onvoldoende steun
zou krijgen als hij geen rekening zou houden met het behouden van de privileges van de
elites. Het gevolg was een mengvorm van oud en nieuw bestuur. Vanaf 1531 werden de
collaterale raden gezeteld.
1. Raad van State adviesorgaan van het centrale gezag inzake internationale
vraagstukken en nationale aangelegenheden van kerkelijke, financiële en bestuurlijke
aard.
, 2. Geheime Raad dagelijks vergaderen en hebben een beleidsvoorbereidende en -
uitvoerende taak.
3. Raad van Financiën drie hoge adellijke vertegenwoordigers en drie juridisch-
financiële ambtenaren bereidden de inning van de bedes toe en hielden toezicht op
gewestelijke financiële organen.
Reformatie
Door de groeiende invloed van Luther in de Nederlanden was de geloofwaardigheid en het
morele gezag van de katholieke geestelijkheid afgenomen. In de jaren 1520 zette Karel V
echter een krachtige en effectieve repressiepolitiek in en stierven de eerste ketters op de
brandstapel van de Inquisitie. Vanaf 1540 deed een voor de Nederlanden relevante derde
groep van zich spreken: de Calvinisten. De calvinisten verspreidde zich enorm snel, met als
gevolg dat de vervolgingen ook toenamen. De spanningen liepen verder op omdat veel
katholieken de gewelddadige repressie verafschuwden. Daardoor vervreemdden niet alleen
velen van het Habsburgse bewind en de katholieke kerk, maar groeide ook de sympathie
voor de calvinisten.
Loyaliteit, oppositie en crisis (1555-1566)
In oktober 1555 deed Karel V afstand van de troon en kwamen de Nederlanden onder het
bewind van Filips II. Hij zou de vervolgingen van de ketters met harde hand voortzetten.
Ook had Filips II de lege schatkist van zijn vader geërfd en hij kwam al snel in geldtekort.
Filips II zou zich na zijn huldiging als koning in Spanje nooit meer op de bodem van de
Nederlanden bevinden. Zijn halfzus Margaretha van Parma werd de landvoogdes.
In 1559 werden de Nederlanden herverdeeld in een nieuwe kerkelijke indeling, waarbij de
zeventien gewesten waren onderverdeeld in drie aartsbisdommen met daaronder vijftien
gewone bisdommen. De kerkelijke herindeling riep onder verschillende bevolkingsgroepen
verzet op. De lokale geestelijkheid verloor erdoor invloed en dat gold ook voor de hoge
adel. Onder de rest van de bevolking ontstond er verzet, omdat dit voor een strenger
religieus toezicht zou zorgen en dus meer vervolgingen. In december 1564 hield Willem van
Oranje een betoog in de Raad van State waarin hij principieel pleitte voor het naast elkaar
toelaten van verschillende godsdiensten en daarmee voor vrijheid van geweten. In april
1566 boden een driehonderdtal lagere edellieden Margaretha van Parma een gematigd
verzoekschrift aan. In het Smeekschrift der Edelen vroegen zij de koningin om opschorting
van de kettersplakkaten. Zij vielen niet de positie van de koning aan, maar richtten zich
uitsluitend op de Inquisitie. De landvoogdes zegde toe de plakkaten op te schorten zolang
een antwoord van de koning op zich liet wachten. Een massale beweging van calvinistische
hagenpreken gingen over het land.
Radicalisering, mislukte matiging en de weg naar de Republiek (1567-1588)
In augustus 1567 arriveerde Alva met Spaanse troepen in de Nederlanden. De eerste
maatregel, de Raad van Beroerten (later bekend als de Bloedraad), veroordeelde duizenden
mensen ter dood. Behalve de vervolging van de opstandelingen was het Alva’s taak om het
centrale gezag ten koste van de gewesten te versterken. In 1569 trachtte Alva een drietal
belastingen in te voeren:
1. De honderdste penning een eenmalige heffing van 1% op vermogen.
2. De twintigste penning een heffing van 5% op de verkoop van onroerend goed.
3. De tiende penning een omzetbelasting van 10% op handel in roerende goederen.
Willem van Oranje en zijn broers Lodewijk en Adolf van Nassau boekten aanvankelijk
successen in het noorden, maar werden daarna al snel door Alva verslagen. De enige
dreiging in de daaropvolgende jaren zouden de watergeuzen zijn. Zij veroverden op 1 april
1572 de Hollandse havenstad Den Briel. De stemming onder de bevolking was nu
Van de opstand tot heden
Hoofdstuk 1: Inleiding
Het verleden van de Republiek der Verenigde Nederlanden was in grote mate gebaseerd op
toeval. Nadat in 1581 het Plakkaat van Verlatinghe werd ondertekend, was het nooit de
bedoeling geweest dat Nederland in 1588 een Republiek zou worden. Twee keer werd
geprobeerd een vorst aan te stellen – uit Engeland en Frankrijk – maar dit mislukte. Daarbij
is het woord ‘opstand’ pas later aan de gebeurtenissen uit de Tachtigjarige Oorlog
toegevoegd. Het begin van de ‘Nederlandse geschiedenis’ is voor veel historici verschillend.
Toch is 1555, het jaar dat Karel V afstand deed van de troon, een heel gangbaar jaartal om
de aanloop te beginnen.
Hoofdstuk 2: Oppositie en Opstand. Ontstaan en consolidatie van de Republiek
der Verenigde Nederlanden (1555-1609)
Inleiding
Met het begrip ‘de Nederlanden’ werd rond het midden van de 16 e eeuw een gebied
omschreven dat geografisch ongeveer overeenkwam met de Benelux. Onder Karel V
verenigden alle gewesten zich in een groot Europees rijk. Voorheen werd het beheerst door
bisschoppen of lokale heren. In de Pragmatieke Sanctie werd vastgelegd dat de zeventien
Nederlanden tot in eeuwigheid als eenheid zouden blijven bestaan en niet zouden worden
verdeeld onder verschillende erfgenamen. Toch zou deze Pragmatieke Sanctie niet lang
standhouden.
Economie, financiën en politieke structuur
Vlaanderen, Brabant en Holland waren in de Habsburgse Nederlanden een economisch
belangrijk punt. Met de komst van de wereldhandel ontwikkelde dit gebied zich snel, met
Antwerpen als centrale stad binnen het internationale knooppunt. Bevolkingsgroei en
verstedelijking deden de vraag naar massagoederen, zoals graan en hout, toenemen. In het
westen vond intensivering en specialisering van de landbouw plaats. Amsterdam
ontwikkelde zich tot een belangrijk centrum van de handel in massagoederen. Het verschil
tussen Antwerpen en Amsterdam, is dat Antwerpen meer gefocust was op luxe goederen en
Amsterdam meer op de massagoederen. Op deze manier namen de Nederlanden de
centrale rol in de wereldhandel van Italië over. Toch waren de Nederlanden geen
economische eenheid: het noordoosten was vooral nog gebaseerd op een agrarische
structuur met productie die alleen bestemd was voor de lokale en regionale markt. Van een
nationale economie was dus nog geen sprake.
De Habsburgse expansie van Karel V en Filips II kostte veel geld. Dit werd vooral uitgegeven
aan de oorlogen tegen Frankrijk en de Turken. De financiering hiervan was mede
aangewezen op de belastinginkomsten uit de Nederlandse gewesten. Het belastingsysteem
was gebaseerd op bedes, waarbij de landsheer zijn gewesten om een afdracht moest
verzoeken. De gewesten probeerden vooral hun eigen – regionale – belangen veilig te
stellen, terwijl de vorst primair zijn financiële nood trachtte te lenigen. Karel V en Filips II
zagen de Nederlanden ook als een gebied dat centraal verenigd zou moeten worden, terwijl
de Nederlanden zelf hun lokale privileges zo veel mogelijk wilden behouden. Dat plaatste
Karel V in een dilemma: enerzijds besefte hij dat hij de steun van de elites nodig had om
zijn eenheidsstreven tot een succes te maken. Anderzijds wist hij dat hij onvoldoende steun
zou krijgen als hij geen rekening zou houden met het behouden van de privileges van de
elites. Het gevolg was een mengvorm van oud en nieuw bestuur. Vanaf 1531 werden de
collaterale raden gezeteld.
1. Raad van State adviesorgaan van het centrale gezag inzake internationale
vraagstukken en nationale aangelegenheden van kerkelijke, financiële en bestuurlijke
aard.
, 2. Geheime Raad dagelijks vergaderen en hebben een beleidsvoorbereidende en -
uitvoerende taak.
3. Raad van Financiën drie hoge adellijke vertegenwoordigers en drie juridisch-
financiële ambtenaren bereidden de inning van de bedes toe en hielden toezicht op
gewestelijke financiële organen.
Reformatie
Door de groeiende invloed van Luther in de Nederlanden was de geloofwaardigheid en het
morele gezag van de katholieke geestelijkheid afgenomen. In de jaren 1520 zette Karel V
echter een krachtige en effectieve repressiepolitiek in en stierven de eerste ketters op de
brandstapel van de Inquisitie. Vanaf 1540 deed een voor de Nederlanden relevante derde
groep van zich spreken: de Calvinisten. De calvinisten verspreidde zich enorm snel, met als
gevolg dat de vervolgingen ook toenamen. De spanningen liepen verder op omdat veel
katholieken de gewelddadige repressie verafschuwden. Daardoor vervreemdden niet alleen
velen van het Habsburgse bewind en de katholieke kerk, maar groeide ook de sympathie
voor de calvinisten.
Loyaliteit, oppositie en crisis (1555-1566)
In oktober 1555 deed Karel V afstand van de troon en kwamen de Nederlanden onder het
bewind van Filips II. Hij zou de vervolgingen van de ketters met harde hand voortzetten.
Ook had Filips II de lege schatkist van zijn vader geërfd en hij kwam al snel in geldtekort.
Filips II zou zich na zijn huldiging als koning in Spanje nooit meer op de bodem van de
Nederlanden bevinden. Zijn halfzus Margaretha van Parma werd de landvoogdes.
In 1559 werden de Nederlanden herverdeeld in een nieuwe kerkelijke indeling, waarbij de
zeventien gewesten waren onderverdeeld in drie aartsbisdommen met daaronder vijftien
gewone bisdommen. De kerkelijke herindeling riep onder verschillende bevolkingsgroepen
verzet op. De lokale geestelijkheid verloor erdoor invloed en dat gold ook voor de hoge
adel. Onder de rest van de bevolking ontstond er verzet, omdat dit voor een strenger
religieus toezicht zou zorgen en dus meer vervolgingen. In december 1564 hield Willem van
Oranje een betoog in de Raad van State waarin hij principieel pleitte voor het naast elkaar
toelaten van verschillende godsdiensten en daarmee voor vrijheid van geweten. In april
1566 boden een driehonderdtal lagere edellieden Margaretha van Parma een gematigd
verzoekschrift aan. In het Smeekschrift der Edelen vroegen zij de koningin om opschorting
van de kettersplakkaten. Zij vielen niet de positie van de koning aan, maar richtten zich
uitsluitend op de Inquisitie. De landvoogdes zegde toe de plakkaten op te schorten zolang
een antwoord van de koning op zich liet wachten. Een massale beweging van calvinistische
hagenpreken gingen over het land.
Radicalisering, mislukte matiging en de weg naar de Republiek (1567-1588)
In augustus 1567 arriveerde Alva met Spaanse troepen in de Nederlanden. De eerste
maatregel, de Raad van Beroerten (later bekend als de Bloedraad), veroordeelde duizenden
mensen ter dood. Behalve de vervolging van de opstandelingen was het Alva’s taak om het
centrale gezag ten koste van de gewesten te versterken. In 1569 trachtte Alva een drietal
belastingen in te voeren:
1. De honderdste penning een eenmalige heffing van 1% op vermogen.
2. De twintigste penning een heffing van 5% op de verkoop van onroerend goed.
3. De tiende penning een omzetbelasting van 10% op handel in roerende goederen.
Willem van Oranje en zijn broers Lodewijk en Adolf van Nassau boekten aanvankelijk
successen in het noorden, maar werden daarna al snel door Alva verslagen. De enige
dreiging in de daaropvolgende jaren zouden de watergeuzen zijn. Zij veroverden op 1 april
1572 de Hollandse havenstad Den Briel. De stemming onder de bevolking was nu
