Zelfsturende teams beinvloeden teamcultuur verslavingszorg
, Zelfsturende teams beinvloeden teamcultuur verslavingszorg
Voorwoord
Dit onderzoeksrapport gaat over het verbeteren van de teamcultuur binnen zelfsturende teams. Na
gesprekken met de opdrachtgever en de teams raakten wij enthousiast om teamcultuur te
onderzoeken. Wij hebben dit gedaan binnen twee teams van X, Medium Care Dubbel Diagnostiek en
Medium Care Licht Verstandelijk Beperkten, in het kader van onze opleiding tot hbo-
verpleegkundige.
Zelfsturing, of X Teams, zoals X deze variant op zelfsturing omschrijft, is ‘hot’! De geestelijke
gezondheidszorg en verslavingszorg zijn enorm in beweging onder invloed van decentralisatie van
zorgtaken, financiering, wetgeving en kwaliteitseisen. Om hier op in te kunnen spelen hebben veel
organisaties ervoor gekozen om over te gaan op zelfsturende teams en de verantwoordelijkheid en
beslissingsbevoegdheid zo laag mogelijk in de organisatie te leggen. X is begin 2024 gestart met X
Teams.
Maar wat is er nu nodig voor teams om vitaal te worden?
We hebben ruim de tijd genomen om ons te verdiepen in het onderwerp en wat er leeft op de
afdelingen om te komen tot passende onderzoeksvragen. Dit heeft ertoe geleid dat we hebben
besloten om te onderzoeken hoe verpleegkundigen en sociotherapeuten de teamcultuur ervaren en
hoe zij deze kunnen beïnvloeden om zo een X te vormen.
Met groot enthousiasme hebben wij ons gericht op de literatuurstudie en de vele interviews en
focusgroepsgesprekken. Dit alles heeft geleid tot dit onderzoeksrapport. Om dit resultaat te bereiken
zijn vele mensen betrokken geweest. Wij willen graag alle respondenten bedanken, die met zoveel
enthousiasme hebben meegewerkt aan ons onderzoek. Ook onze dank aan x, die ons telkens weer
inspireerde en meenam in zijn enthousiasme. Onze dank aan de referentiegroepen die ons feedback
gaven en waarbij we terecht konden voor hulp als we het even niet meer wisten. Uiteraard onze
dank voor de opdrachtgever, X, die dit onderzoek mede mogelijk heeft gemaakt. Tot slot onze dank
aan ons thuisfront, die ons, waar nodig, opbeurden en inspireerden en de ruimte gaven om vele
studie-uren te maken.
Veel plezier met het lezen van dit onderzoeksrapport.
1
, Zelfsturende teams beinvloeden teamcultuur verslavingszorg
Samenvatting
Aanleiding: Zowel binnen als buiten de gezondheidszorg wordt toenemend gewerkt met zelfsturende
teams. Dit ontstaat vanuit de behoefte om efficiënter, en vaak goedkoper, zorg te verlenen, doordat
verantwoordelijkheden lager in de organisatie gelegd worden. Bij X, een instelling voor
verslavingszorg, zijn ze begin 2024 gestart met ‘X Teams’, een vorm van zelfsturing.
Probleem/doelstelling: Binnen twee teams is de zelfsturing stopgezet, omdat er onvoldoende
ontwikkeling was. Dit zijn teams die zich richten op klinische verslavingszorg aan cliënten met
psychiatrische problematiek en/of licht verstandelijke beperking. In beide teams werken veertien
verpleegkundigen en sociotherapeuten. In september 2024 zijn de teams opnieuw gestart met
zelfsturing. Dit onderzoek richt zich op deze twee teams, de onderzoeksvraag luidt: Hoe kunnen
verpleegkundigen, sociotherapeuten en overige disciplines binnen afdeling Medium Care Dubbel
Diagnostiek (X) en Medium Care Licht Verstandelijk Beperkten (X) de teamcultuur beïnvloeden om te
komen tot een zelfsturend team?
Onderzoeksmethoden: Het onderzoek bestaat uit drie delen. Een gezamenlijk uitgevoerde
literatuurstudie en twee deelonderzoeken. Beide deelonderzoeken zijn individueel uitgevoerd en
kwalitatief beschrijvend van aard. Beide teams zijn volledig geïnterviewd en nadien heeft een
focusgroepsgesprek plaatsgevonden. Nadien zijn extra interviews afgenomen bij mensen die niet
direct deel uitmaken van het zelfsturende team, maar wel betrokken zijn bij de zorg of processen op
deze afdelingen.
Resultaten: Vanuit de literatuurstudie blijkt dat doelen helder dienen te zijn en opgesteld in
samenspraak met de teams. Beleid, ook gericht op het primaire proces, vindt nu vaak plaats buiten
het team. Daarnaast blijkt coaching tijdens alle fases van zelfsturing van belang. Het draagvlak en de
ondersteuning van zelfsturende teams wordt vergroot als zelfsturing ingevoerd wordt binnen de
volledige organisatie. Onrust en weerstand worden als normaal beschouwd in de startfase van
zelfsturing. Bij X wordt de teamcultuur ervaren als flexibel, open en betrokken. Intervisie en elkaars
kwaliteiten en valkuilen leren kennen zijn helpend om te komen tot zelfsturing. Bij team X is veel
persoonlijke aandacht voor elkaar. Daarbij ervaren respondenten een gebrek aan eenduidigheid
binnen het team en zorgt de persoonlijke aandacht soms voor conflictvermijding. Het team voelt zich
soms ondergewaardeerd en belemmerd in hun ontwikkeling. In beide teams worden problemen
ervaren in samenwerking met behandelaren. Daarentegen ervaren zij veel steun vanuit de senior+ en
teamleider en geven beide teams aan dat zij zich volop aan het ontwikkelen zijn. De
personeelsformatie die nu op orde is zorgt voor een lagere werkdruk en meer ruimte voor
ontwikkeling.
2
, Zelfsturende teams beinvloeden teamcultuur verslavingszorg
Conclusie: Uit alle deelonderzoeken blijkt het belang van duidelijkheid over de betekenis van
zelfsturing. In beide teams is sprake van een spanningsveld, omdat de doelen en tot waar
beslissingsbevoegdheid reikt, niet duidelijk zijn. Dit, in combinatie met het gevoel dat beleid dat
invloed heeft op het primaire proces, vaak gemaakt wordt zonder medeweten van de teams, zorgt
voor frustraties en is daarmee een belemmering in de ontwikkeling. Met behulp van intervisie en
coaching verbeteren beide teams momenteel de eenduidigheid, het geven van feedback en de
samenwerking. De regiebehandelaar zou oorspronkelijk de spil moeten zijn van het team. Dit is niet
hoe het in praktijk tot uiting komt. De behandelcoördinator heeft een actievere rol binnen het team,
maar heeft geen plaats binnen het zelfsturende team.
Aanbevelingen: Extra uitleg door de teamleider en projectbegeleider is nodig om duidelijkheid te
creëren over de betekenis van zelfsturing en wat de doelen en autonomie van de teams zijn. De
teams zouden eerder betrokken kunnen worden bij het opstellen van doelen. Dat de formatie op
orde blijft is van meerwaarde om toe te komen aan zelfsturing. Een actieve rol van de
behandelcoördinator zou de samenwerking tussen behandelaren en het X Team kunnen verbeteren.
Op twee vaste momenten in de week kan dan behandelinhoudelijk beleid worden uitgezet. De
intervisie voortzetten voor beide teams, met als aandachtspunten eenduidigheid, teamvorming en
het creëren van een veilig teamklimaat wordt aanbevolen. De rol en bevoegdheden van de senior+
zouden duidelijker beschreven kunnen worden. Deze rol zou vooral coachend kunnen zijn en gericht
op zelfsturing, waaronder professionele autonomie voor een periode van twee tot vijf jaar.
3
, Zelfsturende teams beinvloeden teamcultuur verslavingszorg
Inhoudsopgave
Voorwoord...............................................................................................................................................................1
Samenvatting...........................................................................................................................................................2
Hoofdstuk 1 - Inleiding.............................................................................................................................................6
1.1 Aanleiding.......................................................................................................................................................6
1.2 Zelfsturing......................................................................................................................................................6
1.3 X Teams..........................................................................................................................................................7
1.4 Implementatie................................................................................................................................................7
1.5 Probleembeschrijving.....................................................................................................................................8
1.6 Teamcultuur...................................................................................................................................................9
1.7 Hoofd- en deelvragen...................................................................................................................................10
1.8 Doelstelling...................................................................................................................................................10
1.9 Leeswijzer.....................................................................................................................................................10
Hoofdstuk 2 - Literatuurstudie...............................................................................................................................11
2.1 Onderzoeksmethode....................................................................................................................................11
2.2 Dataverzameling...........................................................................................................................................11
2.3 Data-analyse.................................................................................................................................................11
2.4 Resultaten....................................................................................................................................................12
2.4.1 De startfase van zelfsturing...................................................................................................................12
2.4.2 Doelen en taakverdeling........................................................................................................................12
2.4.3 Samenwerken........................................................................................................................................13
2.4.4 Coaching................................................................................................................................................13
2.5 Deelconclusie...............................................................................................................................................15
Hoofdstuk 3 - Deelonderzoek.................................................................................................................................16
3.1 Onderzoeksmethode....................................................................................................................................16
3.2 Onderzoekspopulatie...................................................................................................................................16
3.3 Dataverwerking en data-analyse..................................................................................................................16
3.4 Kwaliteit van het onderzoek.........................................................................................................................17
3.4.1 Betrouwbaarheid en geloofwaardigheid...............................................................................................17
3.6 Ethiek............................................................................................................................................................17
3.7 Resultaten....................................................................................................................................................17
3.7.1 Doelen en kaders bij start X Teams onduidelijk.....................................................................................18
3.7.2 Bevestiging senior+ en projectbegeleiders............................................................................................18
3.7.3 Vertrouwen in doorgroeien naar X........................................................................................................19
3.7.4 Samenwerking regiebehandelaar en behandelcoördinator..................................................................19
4
, Zelfsturende teams beinvloeden teamcultuur verslavingszorg
3.7.5 Team in opbouw....................................................................................................................................20
3.7.6 Besluiten primaire proces worden buiten het team genomen..............................................................20
3.8 Deelconclusie...............................................................................................................................................21
Hoofdstuk 4 - Deelonderzoek.................................................................................................................................22
4.1 Onderzoekbenadering..................................................................................................................................22
4.2 Onderzoekspopulatie...................................................................................................................................22
4.3 Dataverzameling...........................................................................................................................................22
4.4 Data-analyse.................................................................................................................................................23
4.5 Ethiek............................................................................................................................................................23
4.6 Resultaten....................................................................................................................................................24
4.6.1 Opstart X................................................................................................................................................24
4.6.2 Taken binnen X Teams zijn onduidelijk..................................................................................................24
4.6.3 Zelfsturing zorgt voor verwarring en onduidelijkheid over de teamrollen............................................25
4.6.4 Gebrek aan eenduidige visie..................................................................................................................25
4.6.5 Het geven van feedback heeft aandacht nodig.....................................................................................26
4.6.6 Niet eenduidig naleven van afspraken zorgt voor een onveilig teamklimaat........................................26
4.6.7 Kwaliteiten team...................................................................................................................................27
4.6.8 Gebrek aan vertrouwen geeft gevoel van onderwaardering.................................................................27
4.6.9 Samenwerking behandelaren................................................................................................................29
4.6.10 Teamvorming.......................................................................................................................................29
4.7 Deelconclusie...............................................................................................................................................30
Hoofdstuk 5 - Conclusie..........................................................................................................................................31
5.1 Conclusie......................................................................................................................................................31
5.2 Discussie.......................................................................................................................................................32
5.3 Aanbevelingen..............................................................................................................................................32
Literatuur............................................................................................................................................................... 34
Bijlage A – Overlegstructuur...................................................................................................................................38
Bijlage B - Geïncludeerde literatuur.......................................................................................................................39
Bijlage C - Teamontwikkeling.................................................................................................................................40
Bijlage D - Topiclijst................................................................................................................................................41
Bijlage E - Resultaten interviews teamleider, regiebehandelaar, senior+..............................................................44
Bijlage F - Resultaten interview projectbegeleiders...............................................................................................46
Bijlage G - Informed consent deelvraag twee........................................................................................................49
Bijlage H - Methode en resultaten focusgroepsgesprek deelonderzoek drie.........................................................52
Bijlage I - Informed consent deelonderzoek drie....................................................................................................59
5
, Zelfsturende teams beinvloeden teamcultuur verslavingszorg
Voorwoord
Dit onderzoeksrapport gaat over het verbeteren van de teamcultuur binnen zelfsturende teams. Na
gesprekken met de opdrachtgever en de teams raakten wij enthousiast om teamcultuur te
onderzoeken. Wij hebben dit gedaan binnen twee teams van X, Medium Care Dubbel Diagnostiek en
Medium Care Licht Verstandelijk Beperkten, in het kader van onze opleiding tot hbo-
verpleegkundige.
Zelfsturing, of X Teams, zoals X deze variant op zelfsturing omschrijft, is ‘hot’! De geestelijke
gezondheidszorg en verslavingszorg zijn enorm in beweging onder invloed van decentralisatie van
zorgtaken, financiering, wetgeving en kwaliteitseisen. Om hier op in te kunnen spelen hebben veel
organisaties ervoor gekozen om over te gaan op zelfsturende teams en de verantwoordelijkheid en
beslissingsbevoegdheid zo laag mogelijk in de organisatie te leggen. X is begin 2024 gestart met X
Teams.
Maar wat is er nu nodig voor teams om vitaal te worden?
We hebben ruim de tijd genomen om ons te verdiepen in het onderwerp en wat er leeft op de
afdelingen om te komen tot passende onderzoeksvragen. Dit heeft ertoe geleid dat we hebben
besloten om te onderzoeken hoe verpleegkundigen en sociotherapeuten de teamcultuur ervaren en
hoe zij deze kunnen beïnvloeden om zo een X te vormen.
Met groot enthousiasme hebben wij ons gericht op de literatuurstudie en de vele interviews en
focusgroepsgesprekken. Dit alles heeft geleid tot dit onderzoeksrapport. Om dit resultaat te bereiken
zijn vele mensen betrokken geweest. Wij willen graag alle respondenten bedanken, die met zoveel
enthousiasme hebben meegewerkt aan ons onderzoek. Ook onze dank aan x, die ons telkens weer
inspireerde en meenam in zijn enthousiasme. Onze dank aan de referentiegroepen die ons feedback
gaven en waarbij we terecht konden voor hulp als we het even niet meer wisten. Uiteraard onze
dank voor de opdrachtgever, X, die dit onderzoek mede mogelijk heeft gemaakt. Tot slot onze dank
aan ons thuisfront, die ons, waar nodig, opbeurden en inspireerden en de ruimte gaven om vele
studie-uren te maken.
Veel plezier met het lezen van dit onderzoeksrapport.
1
, Zelfsturende teams beinvloeden teamcultuur verslavingszorg
Samenvatting
Aanleiding: Zowel binnen als buiten de gezondheidszorg wordt toenemend gewerkt met zelfsturende
teams. Dit ontstaat vanuit de behoefte om efficiënter, en vaak goedkoper, zorg te verlenen, doordat
verantwoordelijkheden lager in de organisatie gelegd worden. Bij X, een instelling voor
verslavingszorg, zijn ze begin 2024 gestart met ‘X Teams’, een vorm van zelfsturing.
Probleem/doelstelling: Binnen twee teams is de zelfsturing stopgezet, omdat er onvoldoende
ontwikkeling was. Dit zijn teams die zich richten op klinische verslavingszorg aan cliënten met
psychiatrische problematiek en/of licht verstandelijke beperking. In beide teams werken veertien
verpleegkundigen en sociotherapeuten. In september 2024 zijn de teams opnieuw gestart met
zelfsturing. Dit onderzoek richt zich op deze twee teams, de onderzoeksvraag luidt: Hoe kunnen
verpleegkundigen, sociotherapeuten en overige disciplines binnen afdeling Medium Care Dubbel
Diagnostiek (X) en Medium Care Licht Verstandelijk Beperkten (X) de teamcultuur beïnvloeden om te
komen tot een zelfsturend team?
Onderzoeksmethoden: Het onderzoek bestaat uit drie delen. Een gezamenlijk uitgevoerde
literatuurstudie en twee deelonderzoeken. Beide deelonderzoeken zijn individueel uitgevoerd en
kwalitatief beschrijvend van aard. Beide teams zijn volledig geïnterviewd en nadien heeft een
focusgroepsgesprek plaatsgevonden. Nadien zijn extra interviews afgenomen bij mensen die niet
direct deel uitmaken van het zelfsturende team, maar wel betrokken zijn bij de zorg of processen op
deze afdelingen.
Resultaten: Vanuit de literatuurstudie blijkt dat doelen helder dienen te zijn en opgesteld in
samenspraak met de teams. Beleid, ook gericht op het primaire proces, vindt nu vaak plaats buiten
het team. Daarnaast blijkt coaching tijdens alle fases van zelfsturing van belang. Het draagvlak en de
ondersteuning van zelfsturende teams wordt vergroot als zelfsturing ingevoerd wordt binnen de
volledige organisatie. Onrust en weerstand worden als normaal beschouwd in de startfase van
zelfsturing. Bij X wordt de teamcultuur ervaren als flexibel, open en betrokken. Intervisie en elkaars
kwaliteiten en valkuilen leren kennen zijn helpend om te komen tot zelfsturing. Bij team X is veel
persoonlijke aandacht voor elkaar. Daarbij ervaren respondenten een gebrek aan eenduidigheid
binnen het team en zorgt de persoonlijke aandacht soms voor conflictvermijding. Het team voelt zich
soms ondergewaardeerd en belemmerd in hun ontwikkeling. In beide teams worden problemen
ervaren in samenwerking met behandelaren. Daarentegen ervaren zij veel steun vanuit de senior+ en
teamleider en geven beide teams aan dat zij zich volop aan het ontwikkelen zijn. De
personeelsformatie die nu op orde is zorgt voor een lagere werkdruk en meer ruimte voor
ontwikkeling.
2
, Zelfsturende teams beinvloeden teamcultuur verslavingszorg
Conclusie: Uit alle deelonderzoeken blijkt het belang van duidelijkheid over de betekenis van
zelfsturing. In beide teams is sprake van een spanningsveld, omdat de doelen en tot waar
beslissingsbevoegdheid reikt, niet duidelijk zijn. Dit, in combinatie met het gevoel dat beleid dat
invloed heeft op het primaire proces, vaak gemaakt wordt zonder medeweten van de teams, zorgt
voor frustraties en is daarmee een belemmering in de ontwikkeling. Met behulp van intervisie en
coaching verbeteren beide teams momenteel de eenduidigheid, het geven van feedback en de
samenwerking. De regiebehandelaar zou oorspronkelijk de spil moeten zijn van het team. Dit is niet
hoe het in praktijk tot uiting komt. De behandelcoördinator heeft een actievere rol binnen het team,
maar heeft geen plaats binnen het zelfsturende team.
Aanbevelingen: Extra uitleg door de teamleider en projectbegeleider is nodig om duidelijkheid te
creëren over de betekenis van zelfsturing en wat de doelen en autonomie van de teams zijn. De
teams zouden eerder betrokken kunnen worden bij het opstellen van doelen. Dat de formatie op
orde blijft is van meerwaarde om toe te komen aan zelfsturing. Een actieve rol van de
behandelcoördinator zou de samenwerking tussen behandelaren en het X Team kunnen verbeteren.
Op twee vaste momenten in de week kan dan behandelinhoudelijk beleid worden uitgezet. De
intervisie voortzetten voor beide teams, met als aandachtspunten eenduidigheid, teamvorming en
het creëren van een veilig teamklimaat wordt aanbevolen. De rol en bevoegdheden van de senior+
zouden duidelijker beschreven kunnen worden. Deze rol zou vooral coachend kunnen zijn en gericht
op zelfsturing, waaronder professionele autonomie voor een periode van twee tot vijf jaar.
3
, Zelfsturende teams beinvloeden teamcultuur verslavingszorg
Inhoudsopgave
Voorwoord...............................................................................................................................................................1
Samenvatting...........................................................................................................................................................2
Hoofdstuk 1 - Inleiding.............................................................................................................................................6
1.1 Aanleiding.......................................................................................................................................................6
1.2 Zelfsturing......................................................................................................................................................6
1.3 X Teams..........................................................................................................................................................7
1.4 Implementatie................................................................................................................................................7
1.5 Probleembeschrijving.....................................................................................................................................8
1.6 Teamcultuur...................................................................................................................................................9
1.7 Hoofd- en deelvragen...................................................................................................................................10
1.8 Doelstelling...................................................................................................................................................10
1.9 Leeswijzer.....................................................................................................................................................10
Hoofdstuk 2 - Literatuurstudie...............................................................................................................................11
2.1 Onderzoeksmethode....................................................................................................................................11
2.2 Dataverzameling...........................................................................................................................................11
2.3 Data-analyse.................................................................................................................................................11
2.4 Resultaten....................................................................................................................................................12
2.4.1 De startfase van zelfsturing...................................................................................................................12
2.4.2 Doelen en taakverdeling........................................................................................................................12
2.4.3 Samenwerken........................................................................................................................................13
2.4.4 Coaching................................................................................................................................................13
2.5 Deelconclusie...............................................................................................................................................15
Hoofdstuk 3 - Deelonderzoek.................................................................................................................................16
3.1 Onderzoeksmethode....................................................................................................................................16
3.2 Onderzoekspopulatie...................................................................................................................................16
3.3 Dataverwerking en data-analyse..................................................................................................................16
3.4 Kwaliteit van het onderzoek.........................................................................................................................17
3.4.1 Betrouwbaarheid en geloofwaardigheid...............................................................................................17
3.6 Ethiek............................................................................................................................................................17
3.7 Resultaten....................................................................................................................................................17
3.7.1 Doelen en kaders bij start X Teams onduidelijk.....................................................................................18
3.7.2 Bevestiging senior+ en projectbegeleiders............................................................................................18
3.7.3 Vertrouwen in doorgroeien naar X........................................................................................................19
3.7.4 Samenwerking regiebehandelaar en behandelcoördinator..................................................................19
4
, Zelfsturende teams beinvloeden teamcultuur verslavingszorg
3.7.5 Team in opbouw....................................................................................................................................20
3.7.6 Besluiten primaire proces worden buiten het team genomen..............................................................20
3.8 Deelconclusie...............................................................................................................................................21
Hoofdstuk 4 - Deelonderzoek.................................................................................................................................22
4.1 Onderzoekbenadering..................................................................................................................................22
4.2 Onderzoekspopulatie...................................................................................................................................22
4.3 Dataverzameling...........................................................................................................................................22
4.4 Data-analyse.................................................................................................................................................23
4.5 Ethiek............................................................................................................................................................23
4.6 Resultaten....................................................................................................................................................24
4.6.1 Opstart X................................................................................................................................................24
4.6.2 Taken binnen X Teams zijn onduidelijk..................................................................................................24
4.6.3 Zelfsturing zorgt voor verwarring en onduidelijkheid over de teamrollen............................................25
4.6.4 Gebrek aan eenduidige visie..................................................................................................................25
4.6.5 Het geven van feedback heeft aandacht nodig.....................................................................................26
4.6.6 Niet eenduidig naleven van afspraken zorgt voor een onveilig teamklimaat........................................26
4.6.7 Kwaliteiten team...................................................................................................................................27
4.6.8 Gebrek aan vertrouwen geeft gevoel van onderwaardering.................................................................27
4.6.9 Samenwerking behandelaren................................................................................................................29
4.6.10 Teamvorming.......................................................................................................................................29
4.7 Deelconclusie...............................................................................................................................................30
Hoofdstuk 5 - Conclusie..........................................................................................................................................31
5.1 Conclusie......................................................................................................................................................31
5.2 Discussie.......................................................................................................................................................32
5.3 Aanbevelingen..............................................................................................................................................32
Literatuur............................................................................................................................................................... 34
Bijlage A – Overlegstructuur...................................................................................................................................38
Bijlage B - Geïncludeerde literatuur.......................................................................................................................39
Bijlage C - Teamontwikkeling.................................................................................................................................40
Bijlage D - Topiclijst................................................................................................................................................41
Bijlage E - Resultaten interviews teamleider, regiebehandelaar, senior+..............................................................44
Bijlage F - Resultaten interview projectbegeleiders...............................................................................................46
Bijlage G - Informed consent deelvraag twee........................................................................................................49
Bijlage H - Methode en resultaten focusgroepsgesprek deelonderzoek drie.........................................................52
Bijlage I - Informed consent deelonderzoek drie....................................................................................................59
5
