Aantekeningen hoorcolleges Straf(proces)recht verdiept
Week 1
Bijeenkomst 1
Strafdoelen en strafrechtstheorieën
2 februari 2024
Literatuur
• W.H.A. Jonkers, ‘De strafrechtelijke straf: inhoud, grondslag, doeleinden’, in: Y. Buruma, 100
jaar strafrecht. Klassieke teksten van de twintigste eeuw, Amsterdam: Amsterdam University
Press 1999, p. 163-175 (via Brightspace)
• P.C. Vegter, Vormen van detentie (diss. KUN), Arnhem: Gouda Quint 1989, p. 158-171 (par.
6.3.3-6.3.4) (via Brightspace)
• G. Knigge, Het irrationele van de straf, Arnhem: Gouda Quint 1988 (via Brightspace).
• S. Meijer, In al haar facetten (oratie Radboud), Nijmegen: Radboud Universiteit 2022, par. 1,
2 en 4 (via Brightspace).
• F.W. Bleichrodt en P.C. Vegter, Sanctierecht (derde, herziene druk), Deventer: Kluwer 2022,
hoofdstuk 1 en paragraaf 2.4.1 over straffen en maatregelen.
Opdrachten
1. Om de vraag te beantwoorden waarom wij straffen wordt in de literatuur onderscheid gemaakt
tussen een drietal clusters van strafrechttheorieën, te weten de retributieve straftheorieën (ook
wel: absolute vergeldingstheorieën), de relatieve (ook wel: doeltheorieën) en de
verenigingstheorieën.
Licht toe wat de heersende verenigingstheorie inhoudt en wat daarbij als grondslag en doel
van de straf wordt gezien. Noem voorts enkele kenmerken van deze strafrechtstheorie.
2. De absolute vergeldingstheorieën en de doeltheorieën kennen in hun meest zuivere vorm zowel
een beschermend aspect voor de dader, als een voor de dader nadelig kant. Licht dat toe.
3. Jonkers definieert de straf als de vergelding van schuld. Aan die constatering verbindt hij ook een
heel duidelijke consequentie. Welke consequentie is dat? Reflecteer, mede aan de hand van de
door de Hoge Raad gehuldigde opvatting op dit punt, op het standpunt van Jonkers.
4. Volgens Meijer heeft resocialisatie in de loop der tijd steeds meer een utilitaire, op
risicobeheersing gerichte en zelfs vergeldende grondslag gekregen. Licht dat toe.
1
,Aantekeningen hoorcollege 1
Penitentiair recht. Stof lezen en de opdrachten maken. Papers zorgen voor de aftrap en vormen de
rode lijn.
Over de papers
Papers staan centraal. Zorg ervoor dat je je paper beperkt tot 1AF. Schrijf een puntig betoog. Je moet
gefocust zijn tot 1 AF, exclusief voetnoten. Check onder welke naam je het inlevert. Sla het in word
op. Papers vormen onderdeel van studiestof, TENTAMEN. Bestudeer het commentaar van de prof.
Over het vak
Open-boek-tentamen.
LEERDOELEN
Studenten kunnen:
• benoemen wat de verschillende strafrechtstheorieën inhouden en aangeven wat de
heersende strafrechtstheorie is;
• benoemen welke opvattingen bestaan over de relatie tussen vergelding van schuld en de op
te leggen straf en benoemen welke consequenties uit die opvattingen voortvloeien;
• benoemen wat het resocialisatiebeginsel inhoudt en welke veranderingen dit beginsel heeft
ondergaan.
- Per college specifieke leerdoelen geformuleerd. Handig voor TENTAMEN.
- Resocialisatiebeginsel-> heeft prof. zelf over geschreven, lees dit ook goed door.
HOOFDLIJNEN VAN HET STRAFRECHTELIJK SANCTIESTELSEL
• Penitentiair recht: het rechtsgebied dat ziet op het opleggen en ten uitvoer leggen van
strafrechtelijke straffen en maatregelen (ook wel sanctierecht genoemd)
• Detentierecht: het recht van gedetineerden.
- Wat is penitentiair recht-> vakgebied opleggen en uitvoeren straffen en maatregelen.
Synoniem is het penitentiair recht. Soms enger opgevat, dan opgevat als detentierecht. Hier
wordt penitentiair recht gehanteerd.
- Recht van gedetineerden. Rechtspositie die wordt genormeerd door verdragen, beginselen,
penitentiaire beginselenwet. Belangrijk onderdeel van dit vak. Gedetineerden in gevangenis,
maar ook in tbs-klinieken.
HOOFDLIJNEN VAN HET STRAFRECHTELIJK SANCTIESTELSEL
• WvSr 1886 onder invloed van Klassieke Richting tot stand gekomen. Kenmerken:
• relatieve mildheid;
• overzichtelijkheid/eenvoud;
• centrale rol voor de vrijheidsstraf;
• nadruk op straffen en niet op maatregelen;
• belangrijke rol voor de strafrechter.
• Onder invloed van de Moderne Richting zijn onder meer maatregelen (Psychopatenwetten
uit 1928) en de voorwaardelijke modaliteit (1915) geïntroduceerd.
2
,Straffen Maatregelen
Hoofdstraffen (art. 9 Sr) Vrijheidsbenemende maatregelen
Plaatsing in een psychiatrisch ziekenhuis (art. 37 e.v. Sr):
Gevangenisstraf (art. 10 Sr)
vervallen per 1-1- 2020
Hechtenis (art. 18 Sr)
Terbeschikkingstelling (art. 37a e.v. Sr)
Taakstraf (art. 22c e.v. Sr) (per 1989)
Tbs met dwangverpleging: niet gemaximeerd (art. 38d Sr) en
Per 1-4-2012: Leerstraf als zelfstandige straf is
gemaximeerd (art. 38e Sr: max. 4 jr)
vervallen (Stb. 2011, 545)
Tbs met voorwaarden (art. 38 Sr)
Plaatsing in een inrichting voor stelselmatige daders (ISD-
Geldboete (art. 23 e.v. Sr)
maatregel art. 38m Sr) (SOV-maatregel, Stb. 2001, 28)
Bijkomende straffen Vermogensmaatregelen
Ontzetting van bepaalde rechten (art. 28 e.v.
Ontnemingsmaatregel (art. 36e Sr) (Stb. 1983, 153)
Sr)
Schadevergoedingsmaatregel (art. 36f Sr) (sinds 1995, Stb.
Verbeurdverklaring (art. 33 e.v. Sr)
1993, 29)
Openbaarmaking van de rechterlijke uitspraak
Onttrekking aan het verkeer (art. 36c Sr)
(art. 36 Sr)
Sancties in bijzondere wetgeving, o.a. Vrijheidsbeperkende maatregelen
Stilleggen van de onderneming (art. 7 onder c Rechterlijke vrijheidsbeperkende maatregel (art. 38v Sr) (per
WED = bijkomende straf) 1-4-2012; Stb. 2011, 546)
Ontzegging van de bevoegdheid tot het
Gedragsbeïnvloedende en vrijheidsbeperkende maatregel
besturen van motorrijtuigen (art. 179 WVW
(art. 38z Sr) (per 1-1-2018; Stb. 2015, 60)
1994)
- geeft aan welke straffen en maatregelen we kennen in ons sanctiestelsel
- hoofdstraffen en bijkomende straffen en wat sanctie is in bijzondere wetgeving, denk aan
ontneming rijbewijs.
- Wat opvalt is dat we zien dat in laatste jaren, laatste decennium, veel maatregelen
bijgekomen. Rechts onderin de 2 bijgekomen. Los een contactverbod op te leggen, mogelijk
via 38v (ook stadionverbod), 38z zorgt ervoor dat je na afloop van gevangenisstraf of tbs-
maatregel is dat je toezicht kan houden. Kenmerkend is dat er veel meer maatregelen zijn
bijgekomen, kenmerk van risico samenleving waarbij we risico willen beperken en grip
houden op ex-veroordeelden.
HOOFDLIJNEN VAN HET STRAFRECHTELIJK SANCTIESTELSEL
• Sancties = straffen en maatregelen (‘tweesporenstelsel’)
Straffen Maatregelen
Opgelegd op grond van het strafbare feit Opgelegd naar aanleiding van het strafbare feit
Grondslag = (proportionele) vergelding Grondslag = verbetering, herstel, voorkomen van gevaar
Leedtoevoeging Géén leedtoevoeging (kan wel zo worden gevoeld)
• Kritiek op het tweesporenstelsel:
3
, • Het maakt voor de veroordeelde gevoelsmatig weinig verschil of een sanctie wordt
aangemerkt als straf of maatregel.
• In het kader van de tenuitvoerlegging van een gevangenisstraf is ook behandeling mogelijk in
een tbs-inrichting (art. 6:2:9 Sv).
• Kan gelet op recente wijzigingen in het sanctiestelsel het onderscheid worden volgehouden
(bv. regeling voorwaardelijke invrijheidstelling)?
SANCTIEDOELEN
WAAROM STRAFFEN WIJ?
STRAFTHEORIEËN
Retributieve straftheorieën (ook wel: absolute vergeldingstheorieën)
• De rechtvaardiging (of grondslag) voor de straf is gelegen in het begane misdrijf. Anders
gezegd: de rechtvaardiging van de straf is gelegen in het vergelden van schuld. Het te
verwachten nut van de straf is daaraan ondergeschikt.
• Met de rechtvaardiging van de straf is tevens het doel gegeven, namelijk vergelding. Anders
gezegd: er wordt gestraft om te vergelden.
• Rechtsgrond= doel= vergelding.
• Deze strafrechtstheorieën zijn typerend voor de Klassieke Richting.
• Het mensbeeld dat bij deze richting past is dat van de homo economicus.
• Beccaria, Kant.
- Aantekeningen: Verschillende strafdoelen, in de loop der tijd verschillende gedachten
1) Retributieve straftheorie, vergeldende
- Kenmerken. Grondslag voor het straffen of de rechtvaardiging (waarom mogen wij straffen)
geleden in begane misdrijf. Vergelden van schuld. Wat is het doel van de straf? Bij retributieve
theorie is de rechtvaardiging van de straf de vergelding van de straf van het begane feit. Het doel
van de straf is ook vergelding. Dus kenmerkend aan repetitieve is dat de rechtsgrond en het doel
allebei vergelding zijn.
- Weten wij ook in welke tijd je de retributieve theorie ongeveer kunt plaatsen? Gaat om
ouderwetse: oog om oog, tand om tand. Past bij de klassieke richting en die kan je plaatsen voor
de inwerkingtreding WvS dus voor 1886 W.v.Str. is tot stand gekomen onder de klassieke
richting. Het was eenvoudig: gevangenisstraf of geldboete. En strafbare feiten zijn erin geregeld,
legaliteitsbeginsel stond centraal. Klassieke richting stond een bepaald mensbeeld centraal.
Mensbeeld kan je verschillend opvatten: antropologisch mensbeeld= je kijkt naar hoe mensen
zijn, je beschrijft hoe je mensen ziet (1) maar ook hoe je ziet hoe een mens behoort te zijn (2) je
ziet bij 2 dat wordt gekeken hoe mensen hoort te zijn, soort normatief mensbeeld: mensen zijn
zelf verantwoordelijk.
- In klassieke richting en retributieve theorie past een bepaald mensbeeld: rationele mens. Gaat
uit van de rationele mens die een afweging maakt van voordelen van het plegen van het feit en
de nadelen. Als de nadelen zwaarder wegen, wordt de mens weerhouden van het plegen van
strafbare feiten. Dus dat is het mensbeeld waarvan uit werd gegaan. Rationele mensbeeld klinkt
ons gek in de oren: plegen van strafbare feiten is geen afweging tussen voor- en nadelen, maar
ook met emoties. Dat werd onder de klassieke richting belangrijk. Reden daarvoor is dat voor
klassieke richting andere stroming zat, ancien regime.
- Voor klassieke stroming ancien regime: situatie waarin vorst heerste over het volk. Deed je door
machtsuitoefening, door wrede straffen waardoor men werd afgeschrikt. Denk aan vierendelen
en onthoofdingen, werden publiek uitgevoerd wegens afschrikkingsfunctie. Ging om vooral
4
Week 1
Bijeenkomst 1
Strafdoelen en strafrechtstheorieën
2 februari 2024
Literatuur
• W.H.A. Jonkers, ‘De strafrechtelijke straf: inhoud, grondslag, doeleinden’, in: Y. Buruma, 100
jaar strafrecht. Klassieke teksten van de twintigste eeuw, Amsterdam: Amsterdam University
Press 1999, p. 163-175 (via Brightspace)
• P.C. Vegter, Vormen van detentie (diss. KUN), Arnhem: Gouda Quint 1989, p. 158-171 (par.
6.3.3-6.3.4) (via Brightspace)
• G. Knigge, Het irrationele van de straf, Arnhem: Gouda Quint 1988 (via Brightspace).
• S. Meijer, In al haar facetten (oratie Radboud), Nijmegen: Radboud Universiteit 2022, par. 1,
2 en 4 (via Brightspace).
• F.W. Bleichrodt en P.C. Vegter, Sanctierecht (derde, herziene druk), Deventer: Kluwer 2022,
hoofdstuk 1 en paragraaf 2.4.1 over straffen en maatregelen.
Opdrachten
1. Om de vraag te beantwoorden waarom wij straffen wordt in de literatuur onderscheid gemaakt
tussen een drietal clusters van strafrechttheorieën, te weten de retributieve straftheorieën (ook
wel: absolute vergeldingstheorieën), de relatieve (ook wel: doeltheorieën) en de
verenigingstheorieën.
Licht toe wat de heersende verenigingstheorie inhoudt en wat daarbij als grondslag en doel
van de straf wordt gezien. Noem voorts enkele kenmerken van deze strafrechtstheorie.
2. De absolute vergeldingstheorieën en de doeltheorieën kennen in hun meest zuivere vorm zowel
een beschermend aspect voor de dader, als een voor de dader nadelig kant. Licht dat toe.
3. Jonkers definieert de straf als de vergelding van schuld. Aan die constatering verbindt hij ook een
heel duidelijke consequentie. Welke consequentie is dat? Reflecteer, mede aan de hand van de
door de Hoge Raad gehuldigde opvatting op dit punt, op het standpunt van Jonkers.
4. Volgens Meijer heeft resocialisatie in de loop der tijd steeds meer een utilitaire, op
risicobeheersing gerichte en zelfs vergeldende grondslag gekregen. Licht dat toe.
1
,Aantekeningen hoorcollege 1
Penitentiair recht. Stof lezen en de opdrachten maken. Papers zorgen voor de aftrap en vormen de
rode lijn.
Over de papers
Papers staan centraal. Zorg ervoor dat je je paper beperkt tot 1AF. Schrijf een puntig betoog. Je moet
gefocust zijn tot 1 AF, exclusief voetnoten. Check onder welke naam je het inlevert. Sla het in word
op. Papers vormen onderdeel van studiestof, TENTAMEN. Bestudeer het commentaar van de prof.
Over het vak
Open-boek-tentamen.
LEERDOELEN
Studenten kunnen:
• benoemen wat de verschillende strafrechtstheorieën inhouden en aangeven wat de
heersende strafrechtstheorie is;
• benoemen welke opvattingen bestaan over de relatie tussen vergelding van schuld en de op
te leggen straf en benoemen welke consequenties uit die opvattingen voortvloeien;
• benoemen wat het resocialisatiebeginsel inhoudt en welke veranderingen dit beginsel heeft
ondergaan.
- Per college specifieke leerdoelen geformuleerd. Handig voor TENTAMEN.
- Resocialisatiebeginsel-> heeft prof. zelf over geschreven, lees dit ook goed door.
HOOFDLIJNEN VAN HET STRAFRECHTELIJK SANCTIESTELSEL
• Penitentiair recht: het rechtsgebied dat ziet op het opleggen en ten uitvoer leggen van
strafrechtelijke straffen en maatregelen (ook wel sanctierecht genoemd)
• Detentierecht: het recht van gedetineerden.
- Wat is penitentiair recht-> vakgebied opleggen en uitvoeren straffen en maatregelen.
Synoniem is het penitentiair recht. Soms enger opgevat, dan opgevat als detentierecht. Hier
wordt penitentiair recht gehanteerd.
- Recht van gedetineerden. Rechtspositie die wordt genormeerd door verdragen, beginselen,
penitentiaire beginselenwet. Belangrijk onderdeel van dit vak. Gedetineerden in gevangenis,
maar ook in tbs-klinieken.
HOOFDLIJNEN VAN HET STRAFRECHTELIJK SANCTIESTELSEL
• WvSr 1886 onder invloed van Klassieke Richting tot stand gekomen. Kenmerken:
• relatieve mildheid;
• overzichtelijkheid/eenvoud;
• centrale rol voor de vrijheidsstraf;
• nadruk op straffen en niet op maatregelen;
• belangrijke rol voor de strafrechter.
• Onder invloed van de Moderne Richting zijn onder meer maatregelen (Psychopatenwetten
uit 1928) en de voorwaardelijke modaliteit (1915) geïntroduceerd.
2
,Straffen Maatregelen
Hoofdstraffen (art. 9 Sr) Vrijheidsbenemende maatregelen
Plaatsing in een psychiatrisch ziekenhuis (art. 37 e.v. Sr):
Gevangenisstraf (art. 10 Sr)
vervallen per 1-1- 2020
Hechtenis (art. 18 Sr)
Terbeschikkingstelling (art. 37a e.v. Sr)
Taakstraf (art. 22c e.v. Sr) (per 1989)
Tbs met dwangverpleging: niet gemaximeerd (art. 38d Sr) en
Per 1-4-2012: Leerstraf als zelfstandige straf is
gemaximeerd (art. 38e Sr: max. 4 jr)
vervallen (Stb. 2011, 545)
Tbs met voorwaarden (art. 38 Sr)
Plaatsing in een inrichting voor stelselmatige daders (ISD-
Geldboete (art. 23 e.v. Sr)
maatregel art. 38m Sr) (SOV-maatregel, Stb. 2001, 28)
Bijkomende straffen Vermogensmaatregelen
Ontzetting van bepaalde rechten (art. 28 e.v.
Ontnemingsmaatregel (art. 36e Sr) (Stb. 1983, 153)
Sr)
Schadevergoedingsmaatregel (art. 36f Sr) (sinds 1995, Stb.
Verbeurdverklaring (art. 33 e.v. Sr)
1993, 29)
Openbaarmaking van de rechterlijke uitspraak
Onttrekking aan het verkeer (art. 36c Sr)
(art. 36 Sr)
Sancties in bijzondere wetgeving, o.a. Vrijheidsbeperkende maatregelen
Stilleggen van de onderneming (art. 7 onder c Rechterlijke vrijheidsbeperkende maatregel (art. 38v Sr) (per
WED = bijkomende straf) 1-4-2012; Stb. 2011, 546)
Ontzegging van de bevoegdheid tot het
Gedragsbeïnvloedende en vrijheidsbeperkende maatregel
besturen van motorrijtuigen (art. 179 WVW
(art. 38z Sr) (per 1-1-2018; Stb. 2015, 60)
1994)
- geeft aan welke straffen en maatregelen we kennen in ons sanctiestelsel
- hoofdstraffen en bijkomende straffen en wat sanctie is in bijzondere wetgeving, denk aan
ontneming rijbewijs.
- Wat opvalt is dat we zien dat in laatste jaren, laatste decennium, veel maatregelen
bijgekomen. Rechts onderin de 2 bijgekomen. Los een contactverbod op te leggen, mogelijk
via 38v (ook stadionverbod), 38z zorgt ervoor dat je na afloop van gevangenisstraf of tbs-
maatregel is dat je toezicht kan houden. Kenmerkend is dat er veel meer maatregelen zijn
bijgekomen, kenmerk van risico samenleving waarbij we risico willen beperken en grip
houden op ex-veroordeelden.
HOOFDLIJNEN VAN HET STRAFRECHTELIJK SANCTIESTELSEL
• Sancties = straffen en maatregelen (‘tweesporenstelsel’)
Straffen Maatregelen
Opgelegd op grond van het strafbare feit Opgelegd naar aanleiding van het strafbare feit
Grondslag = (proportionele) vergelding Grondslag = verbetering, herstel, voorkomen van gevaar
Leedtoevoeging Géén leedtoevoeging (kan wel zo worden gevoeld)
• Kritiek op het tweesporenstelsel:
3
, • Het maakt voor de veroordeelde gevoelsmatig weinig verschil of een sanctie wordt
aangemerkt als straf of maatregel.
• In het kader van de tenuitvoerlegging van een gevangenisstraf is ook behandeling mogelijk in
een tbs-inrichting (art. 6:2:9 Sv).
• Kan gelet op recente wijzigingen in het sanctiestelsel het onderscheid worden volgehouden
(bv. regeling voorwaardelijke invrijheidstelling)?
SANCTIEDOELEN
WAAROM STRAFFEN WIJ?
STRAFTHEORIEËN
Retributieve straftheorieën (ook wel: absolute vergeldingstheorieën)
• De rechtvaardiging (of grondslag) voor de straf is gelegen in het begane misdrijf. Anders
gezegd: de rechtvaardiging van de straf is gelegen in het vergelden van schuld. Het te
verwachten nut van de straf is daaraan ondergeschikt.
• Met de rechtvaardiging van de straf is tevens het doel gegeven, namelijk vergelding. Anders
gezegd: er wordt gestraft om te vergelden.
• Rechtsgrond= doel= vergelding.
• Deze strafrechtstheorieën zijn typerend voor de Klassieke Richting.
• Het mensbeeld dat bij deze richting past is dat van de homo economicus.
• Beccaria, Kant.
- Aantekeningen: Verschillende strafdoelen, in de loop der tijd verschillende gedachten
1) Retributieve straftheorie, vergeldende
- Kenmerken. Grondslag voor het straffen of de rechtvaardiging (waarom mogen wij straffen)
geleden in begane misdrijf. Vergelden van schuld. Wat is het doel van de straf? Bij retributieve
theorie is de rechtvaardiging van de straf de vergelding van de straf van het begane feit. Het doel
van de straf is ook vergelding. Dus kenmerkend aan repetitieve is dat de rechtsgrond en het doel
allebei vergelding zijn.
- Weten wij ook in welke tijd je de retributieve theorie ongeveer kunt plaatsen? Gaat om
ouderwetse: oog om oog, tand om tand. Past bij de klassieke richting en die kan je plaatsen voor
de inwerkingtreding WvS dus voor 1886 W.v.Str. is tot stand gekomen onder de klassieke
richting. Het was eenvoudig: gevangenisstraf of geldboete. En strafbare feiten zijn erin geregeld,
legaliteitsbeginsel stond centraal. Klassieke richting stond een bepaald mensbeeld centraal.
Mensbeeld kan je verschillend opvatten: antropologisch mensbeeld= je kijkt naar hoe mensen
zijn, je beschrijft hoe je mensen ziet (1) maar ook hoe je ziet hoe een mens behoort te zijn (2) je
ziet bij 2 dat wordt gekeken hoe mensen hoort te zijn, soort normatief mensbeeld: mensen zijn
zelf verantwoordelijk.
- In klassieke richting en retributieve theorie past een bepaald mensbeeld: rationele mens. Gaat
uit van de rationele mens die een afweging maakt van voordelen van het plegen van het feit en
de nadelen. Als de nadelen zwaarder wegen, wordt de mens weerhouden van het plegen van
strafbare feiten. Dus dat is het mensbeeld waarvan uit werd gegaan. Rationele mensbeeld klinkt
ons gek in de oren: plegen van strafbare feiten is geen afweging tussen voor- en nadelen, maar
ook met emoties. Dat werd onder de klassieke richting belangrijk. Reden daarvoor is dat voor
klassieke richting andere stroming zat, ancien regime.
- Voor klassieke stroming ancien regime: situatie waarin vorst heerste over het volk. Deed je door
machtsuitoefening, door wrede straffen waardoor men werd afgeschrikt. Denk aan vierendelen
en onthoofdingen, werden publiek uitgevoerd wegens afschrikkingsfunctie. Ging om vooral
4
