PENOLOGIE LES 1: waarom straffen?
1. Straffen: een aloude en alledaagse praktijk
Opvoedkundige principes
- Evenredig
- Zinvol
- Onmiddellijk
- Consequent
- Aangepast
- …
Het alledaagse straffen vertoont zekere gelijkenissen met straffen in de strafrechtsbedeling
Maar óók grote verschillen
- wettelijk apparaat
- gebruik van dwang
- bureaucratisch proces
- gespecialiseerd personeel
- …
1.1. Definitie(S) straf
Straf = “…een leed door de wet bepaald en door de rechterlijke macht opgelegd als een sanctie
wegens
een gepleegd misdrijf” (Hof van Cassatie, 1924)
- Leed + wettelijk element
“punishment is ... the legal process whereby violators of the criminal law are condemned and
sanctioned in accordance with specified legal categories and procedures” (Garland, 1990, p. 17)
“punishment ... is punishment for crime, imposed by the judiciary in accordance with penal law, and
administered by penal institutions such as prisons and the probation service” (Hudson, 2002, p. 234)
1.2. Kenmerken straf
De zeven kenmerken van de straf (Walker 1991):
(1) Er wordt ‘iets’ toegebracht aan een ander persoon, waarvan verondersteld wordt dat het
onaangenaam is
(2) Het toebrengen van de straf is intentioneel en gebeurt om een bepaalde reden
(3) Degenen die de straf opleggen hebben daartoe het recht
(4) De straf wordt opgelegd ter gelegenheid van een daad of een omissie, die een
overtreding van een wet, een regel of een gewoonte inhoudt
(5) Degene die gestraft wordt heeft de inbreuk vrijwillig gepleegd
(6) De redenen om te straffen moeten te rechtvaardigen zijn
(7) Of de bestraffingsact werkelijk als straf wordt beschouwd is afhankelijk van wat de
bestraffer verstaat onder bestraffing en niet van de opvatting van de gestrafte (vb.
verschillende meningen bij penale actoren: alternatieve straf vs. gevangenisstraf)
1.3. Hoe bestraffing bestuderen in de penologie?
Wat doet de ‘penologie’?
- Traditioneel een wat beladen term… cf Lewis (1953, p. 226):
o “He is not entitled to an opinion even if, in addition to being a man, he should happen also to be a jurist,
a Christian, and a moral theologian. For they are not question about principle but about matter of fact;
1
, and for such cuiquam in sua arte credendum. Only the expert ‘penologist’ (let barbarous things have
barbarous names), in the light of previous experiment, can tell us what is likely to deter: only the
psychotherapist can tell us what is likely to cure. (…) The Humanitarian theory, then, removes sentences
from the hands of jurists whom the public conscience is entitled to criticize and places them in the hands
of technical experts whose special sciences do not even employ such categories as rights or justice.”
o Wie heeft recht van spreken? Wie bepaalt wat een goede straf is?
De enige die recht van spreken heeft is de expert – zijnde de penologist, hij
die technisch onderlegt is.
- “Penologie is … = de wetenschappelijke studie van de bestraffing van normovertredend
gedrag” (Snacken & Beyens, 2017, p. 25)
o Deze definitie is te simplistisch echter, dé penologie bestaat niet
1.4. Twee stromingen
Twee stromingen:
- (1) Wat is penologie? Het woord roept bij mensen de vreemdste associaties op. Penologie is
de sociaal-wetenschappelijke bestudering van de oplegging en tenuitvoerlegging van
strafrechtelijke sancties. … In de penologie komen vragen aan de orde als: wat houden de
diverse sancties in; welke rechtstheoretische en -filosofische ideeën liggen er aan ten
grondslag; welke doelen wil men ermee bereiken en lukt het om die doelen te realiseren: zijn
ze effectief?” (Moerings, 2003, p. 5)
o Penologie houdt zich bezig met “wat zijn diverse sancties…” vrij empirisch,
beleidsmatig en beschrijvend
- (2) “… that body of thought which explores the relations between punishment and society, its
purpose being to understand punishment as a social phenomenon and thus trace its role in
social life” (Garland, 1990, p. 10)
o Beschouwd penologie als een sociaal construct/sociaal fenomeen dat de maatschappij
heeft geïmplementeerd. Penologie gaat de relatie tussen de samenleving en bestraffing
onderzoeken.
o David Garland: capital punishment as a sociological concept (part I & II)
Waarom wordt David Garland beschouwd als een bestraffingssocioloog?
Twee stromingen – vanuit welk oogpunt wordt naar penologie/straffen gekeken?(cf. reader en
lessen)
1. Straf-technisch: welke doelen; effectiviteit? (~ empirisch-beschrijvend)
2. Sociologisch discours: geen vacuüm maar binnen socio-economische context (~
theoretisch-conceptueel)
1.5. Hoe bestraffing bestuderen?
Effectiviteit ≠ legitimiteit van de straf (Toharia, 2003)
Een straf kan legitiem zijn en niet effectief
- 1. Legitiem: rechtvaardiging van de straf
o Waarom mag overheid/samenleving straffen?
o Gegrond in morele beginselen – normatief kader
- 2. Effectief: ‘werkt’ de straf? ~ evidence-based
o Penologisch empirisch onderzoek
o Toepassing en werking straf
o Wat is het gestelde (straf)doel?
VRAAG: Mag een overheid niet-effectieve straffen (dus de niet-voorwaardelijke straffen) opleggen?
2
, - Mening: ja, ze doet dat. Mag ze dat doen? Kwestie van legitimiteit. Gevangenisstraf w
opgelegd om de bevolking te herinneren aan de norm. Dat is een rechtvaardiging en dat is
iets anders dan effectiviteit (= werkt iets?/bereiken wat we voor ogen hebben)
- Is uw doel leedtoevoeging? Voorkomen v recidive? … effectiviteit hangt sws af van uw
doel
Wat is nu ons strafrechtelijke doel?
preventie: we gaan straffen om iets te voorkomen
schuldinzicht: straffen zodat iemand tot schuldinkeer komt
resocialisatie/re-integratie
maatschappij beschermen
herstel berokkende schade
2. Straftheorieën
2.1. 3 types doelstellingen straffen (Denkers, 1976)
Drie types doelstellingen straffen:
- (1) Instrumenteel (waarom gaan we straffen en wat willen we ermee bereiken?)
o Realiseren van normconform gedrag bij de burger
o Bestraffing is een instrument
o ‘policing society’
- (2) Intrinsiek (hoe ga je die gaan vormgeven?)
o Burgers beschermen tegen macht(smisbruik) overheid
o Rechtsbeschermende functie van SR
o ‘policing the police’
- (3) Organisatorisch (context)
o Bestraffing vindt plaats binnen het strafrechtelijk apparaat
o Organisatorische context bepaalt wat mogelijk is (eg, budget, personeel)
2.1.1. Instrumentele doelstellingen
Wat zijn de doelstellingen van de straf? 5 grote kaders die de doelstellingen van straffen
behandelen:
- 1. Retributivistische of absolute theorieën
- 2. Utilitaristische of relatieve theorieën
- 3.Abolitionisme
- 4. Herstel
- 5. Hybride theorieën
1. Retributivisme (18e eeuw)
Retributivisme:
- Immanuel Kant en Georg Wilhelm Friedrich Hegel
- Straf(doel)/verantwoording van straffen is gericht op het verleden
- Mensen hebben absolute morele plicht om de (morele) wet te gehoorzamen
o Universele morele principes ~ wil van God
o Misdrijf = schending van universele morele principes
- Waarom straffen?
o Straffen is een morele plicht.
o Betalen van schuld en herstellen van rechtsorde (want in onevenwicht gebracht door
overtreding wet) – evenwicht herstellen
Doel?
3
, - Betalen schuld, een verdiende straf – metafysische vergelding (oog om oog, tand om tand: je
hebt dat gedaan, dus je verdient die straf)
- In de feiten ook afschrikking (= utilitaristisch aspect)
Gevolg hiervan is: dat je altijd moet gaan straffen, ongeacht de consequentie (~ morele plicht)
- Elk misdrijf vereist vergelding (straf moet leed inhouden)
- Er is geen enkel nut naar de toekomst verwacht (enkel straffen om te straffen) – we gaan niet
straffen om recidive te voorkomen of om iemand te verbeteren. Doel van bestraffing ligt echt
in de vergelding
- MAAR!! Géén individualisering: gelijke straffen voor gelijke misdrijven
o Wel proportionaliteit: zwaarte straf ~ ernst misdrijf
o Focus op schuld en daad (niet dader)
~ Klassieke leer
- Reactie tegen rechtsonzekerheid Ancien Régime
- Principes legaliteit – proportionaliteit – gelijkheid centraal
- Achterliggend: rationeel mensbeeld
o Burger = vrij en verantwoordelijk
Retributivisme 2.0: just deserts (Von Hirsch, 1993)
- Vanaf jaren ‘70 - reactie tegen excessen ‘behandelingsideologie’ van de mens
o Optimistisch geloof in behandelbaarheid van de mens
o Jaren ‘80 in VS: ‘misdadigers moeten hun verdiende loon krijgen’
- Straffen ~ rechtvaardigheid
o Proportionaliteit: zwaarte van straf ~ ernst misdrijf
Koppelen aan mate van schuld en toegebrachte schade
- Doel?
o Herstel sociaal evenwicht
Voordelen misdrijf moeten dader ontnomen worden
o Afkeuring uitdrukken – normenbevestiging
o = communicatief element
o Afschrikking = 2e orde
2. Utilitarisme (18-19e eeuw)
Utilitarisme
- Jeremy Bentham
- Gericht op de toekomst (bereiken van nuttig effect)
- Hedonistisch mensbeeld
o Menselijke natuur gericht op nastreven plezier en vermijden pijn
o Straf moet schrik aanjagen (afschrikken)
o Leed moet groter zijn dan voordeel
- Waarom straffen?
o I.f.v. betere samenleving en algemeen belang
o NIET iets abstract metafysisch
Doel?
- Doel = preventie criminaliteit
o Algemene preventie (bevolking)
door te herinneren aan de norm (normering) & afschrikking (via strafbaarstelling)
o Individuele preventie (dader zelf)
4
1. Straffen: een aloude en alledaagse praktijk
Opvoedkundige principes
- Evenredig
- Zinvol
- Onmiddellijk
- Consequent
- Aangepast
- …
Het alledaagse straffen vertoont zekere gelijkenissen met straffen in de strafrechtsbedeling
Maar óók grote verschillen
- wettelijk apparaat
- gebruik van dwang
- bureaucratisch proces
- gespecialiseerd personeel
- …
1.1. Definitie(S) straf
Straf = “…een leed door de wet bepaald en door de rechterlijke macht opgelegd als een sanctie
wegens
een gepleegd misdrijf” (Hof van Cassatie, 1924)
- Leed + wettelijk element
“punishment is ... the legal process whereby violators of the criminal law are condemned and
sanctioned in accordance with specified legal categories and procedures” (Garland, 1990, p. 17)
“punishment ... is punishment for crime, imposed by the judiciary in accordance with penal law, and
administered by penal institutions such as prisons and the probation service” (Hudson, 2002, p. 234)
1.2. Kenmerken straf
De zeven kenmerken van de straf (Walker 1991):
(1) Er wordt ‘iets’ toegebracht aan een ander persoon, waarvan verondersteld wordt dat het
onaangenaam is
(2) Het toebrengen van de straf is intentioneel en gebeurt om een bepaalde reden
(3) Degenen die de straf opleggen hebben daartoe het recht
(4) De straf wordt opgelegd ter gelegenheid van een daad of een omissie, die een
overtreding van een wet, een regel of een gewoonte inhoudt
(5) Degene die gestraft wordt heeft de inbreuk vrijwillig gepleegd
(6) De redenen om te straffen moeten te rechtvaardigen zijn
(7) Of de bestraffingsact werkelijk als straf wordt beschouwd is afhankelijk van wat de
bestraffer verstaat onder bestraffing en niet van de opvatting van de gestrafte (vb.
verschillende meningen bij penale actoren: alternatieve straf vs. gevangenisstraf)
1.3. Hoe bestraffing bestuderen in de penologie?
Wat doet de ‘penologie’?
- Traditioneel een wat beladen term… cf Lewis (1953, p. 226):
o “He is not entitled to an opinion even if, in addition to being a man, he should happen also to be a jurist,
a Christian, and a moral theologian. For they are not question about principle but about matter of fact;
1
, and for such cuiquam in sua arte credendum. Only the expert ‘penologist’ (let barbarous things have
barbarous names), in the light of previous experiment, can tell us what is likely to deter: only the
psychotherapist can tell us what is likely to cure. (…) The Humanitarian theory, then, removes sentences
from the hands of jurists whom the public conscience is entitled to criticize and places them in the hands
of technical experts whose special sciences do not even employ such categories as rights or justice.”
o Wie heeft recht van spreken? Wie bepaalt wat een goede straf is?
De enige die recht van spreken heeft is de expert – zijnde de penologist, hij
die technisch onderlegt is.
- “Penologie is … = de wetenschappelijke studie van de bestraffing van normovertredend
gedrag” (Snacken & Beyens, 2017, p. 25)
o Deze definitie is te simplistisch echter, dé penologie bestaat niet
1.4. Twee stromingen
Twee stromingen:
- (1) Wat is penologie? Het woord roept bij mensen de vreemdste associaties op. Penologie is
de sociaal-wetenschappelijke bestudering van de oplegging en tenuitvoerlegging van
strafrechtelijke sancties. … In de penologie komen vragen aan de orde als: wat houden de
diverse sancties in; welke rechtstheoretische en -filosofische ideeën liggen er aan ten
grondslag; welke doelen wil men ermee bereiken en lukt het om die doelen te realiseren: zijn
ze effectief?” (Moerings, 2003, p. 5)
o Penologie houdt zich bezig met “wat zijn diverse sancties…” vrij empirisch,
beleidsmatig en beschrijvend
- (2) “… that body of thought which explores the relations between punishment and society, its
purpose being to understand punishment as a social phenomenon and thus trace its role in
social life” (Garland, 1990, p. 10)
o Beschouwd penologie als een sociaal construct/sociaal fenomeen dat de maatschappij
heeft geïmplementeerd. Penologie gaat de relatie tussen de samenleving en bestraffing
onderzoeken.
o David Garland: capital punishment as a sociological concept (part I & II)
Waarom wordt David Garland beschouwd als een bestraffingssocioloog?
Twee stromingen – vanuit welk oogpunt wordt naar penologie/straffen gekeken?(cf. reader en
lessen)
1. Straf-technisch: welke doelen; effectiviteit? (~ empirisch-beschrijvend)
2. Sociologisch discours: geen vacuüm maar binnen socio-economische context (~
theoretisch-conceptueel)
1.5. Hoe bestraffing bestuderen?
Effectiviteit ≠ legitimiteit van de straf (Toharia, 2003)
Een straf kan legitiem zijn en niet effectief
- 1. Legitiem: rechtvaardiging van de straf
o Waarom mag overheid/samenleving straffen?
o Gegrond in morele beginselen – normatief kader
- 2. Effectief: ‘werkt’ de straf? ~ evidence-based
o Penologisch empirisch onderzoek
o Toepassing en werking straf
o Wat is het gestelde (straf)doel?
VRAAG: Mag een overheid niet-effectieve straffen (dus de niet-voorwaardelijke straffen) opleggen?
2
, - Mening: ja, ze doet dat. Mag ze dat doen? Kwestie van legitimiteit. Gevangenisstraf w
opgelegd om de bevolking te herinneren aan de norm. Dat is een rechtvaardiging en dat is
iets anders dan effectiviteit (= werkt iets?/bereiken wat we voor ogen hebben)
- Is uw doel leedtoevoeging? Voorkomen v recidive? … effectiviteit hangt sws af van uw
doel
Wat is nu ons strafrechtelijke doel?
preventie: we gaan straffen om iets te voorkomen
schuldinzicht: straffen zodat iemand tot schuldinkeer komt
resocialisatie/re-integratie
maatschappij beschermen
herstel berokkende schade
2. Straftheorieën
2.1. 3 types doelstellingen straffen (Denkers, 1976)
Drie types doelstellingen straffen:
- (1) Instrumenteel (waarom gaan we straffen en wat willen we ermee bereiken?)
o Realiseren van normconform gedrag bij de burger
o Bestraffing is een instrument
o ‘policing society’
- (2) Intrinsiek (hoe ga je die gaan vormgeven?)
o Burgers beschermen tegen macht(smisbruik) overheid
o Rechtsbeschermende functie van SR
o ‘policing the police’
- (3) Organisatorisch (context)
o Bestraffing vindt plaats binnen het strafrechtelijk apparaat
o Organisatorische context bepaalt wat mogelijk is (eg, budget, personeel)
2.1.1. Instrumentele doelstellingen
Wat zijn de doelstellingen van de straf? 5 grote kaders die de doelstellingen van straffen
behandelen:
- 1. Retributivistische of absolute theorieën
- 2. Utilitaristische of relatieve theorieën
- 3.Abolitionisme
- 4. Herstel
- 5. Hybride theorieën
1. Retributivisme (18e eeuw)
Retributivisme:
- Immanuel Kant en Georg Wilhelm Friedrich Hegel
- Straf(doel)/verantwoording van straffen is gericht op het verleden
- Mensen hebben absolute morele plicht om de (morele) wet te gehoorzamen
o Universele morele principes ~ wil van God
o Misdrijf = schending van universele morele principes
- Waarom straffen?
o Straffen is een morele plicht.
o Betalen van schuld en herstellen van rechtsorde (want in onevenwicht gebracht door
overtreding wet) – evenwicht herstellen
Doel?
3
, - Betalen schuld, een verdiende straf – metafysische vergelding (oog om oog, tand om tand: je
hebt dat gedaan, dus je verdient die straf)
- In de feiten ook afschrikking (= utilitaristisch aspect)
Gevolg hiervan is: dat je altijd moet gaan straffen, ongeacht de consequentie (~ morele plicht)
- Elk misdrijf vereist vergelding (straf moet leed inhouden)
- Er is geen enkel nut naar de toekomst verwacht (enkel straffen om te straffen) – we gaan niet
straffen om recidive te voorkomen of om iemand te verbeteren. Doel van bestraffing ligt echt
in de vergelding
- MAAR!! Géén individualisering: gelijke straffen voor gelijke misdrijven
o Wel proportionaliteit: zwaarte straf ~ ernst misdrijf
o Focus op schuld en daad (niet dader)
~ Klassieke leer
- Reactie tegen rechtsonzekerheid Ancien Régime
- Principes legaliteit – proportionaliteit – gelijkheid centraal
- Achterliggend: rationeel mensbeeld
o Burger = vrij en verantwoordelijk
Retributivisme 2.0: just deserts (Von Hirsch, 1993)
- Vanaf jaren ‘70 - reactie tegen excessen ‘behandelingsideologie’ van de mens
o Optimistisch geloof in behandelbaarheid van de mens
o Jaren ‘80 in VS: ‘misdadigers moeten hun verdiende loon krijgen’
- Straffen ~ rechtvaardigheid
o Proportionaliteit: zwaarte van straf ~ ernst misdrijf
Koppelen aan mate van schuld en toegebrachte schade
- Doel?
o Herstel sociaal evenwicht
Voordelen misdrijf moeten dader ontnomen worden
o Afkeuring uitdrukken – normenbevestiging
o = communicatief element
o Afschrikking = 2e orde
2. Utilitarisme (18-19e eeuw)
Utilitarisme
- Jeremy Bentham
- Gericht op de toekomst (bereiken van nuttig effect)
- Hedonistisch mensbeeld
o Menselijke natuur gericht op nastreven plezier en vermijden pijn
o Straf moet schrik aanjagen (afschrikken)
o Leed moet groter zijn dan voordeel
- Waarom straffen?
o I.f.v. betere samenleving en algemeen belang
o NIET iets abstract metafysisch
Doel?
- Doel = preventie criminaliteit
o Algemene preventie (bevolking)
door te herinneren aan de norm (normering) & afschrikking (via strafbaarstelling)
o Individuele preventie (dader zelf)
4
