Kenniswerkplaats Jeugd en Gezin Centraal
Sociale steun van het
gezin en schooluitval
Adviesverslag
Naam student: Dorien de Pater
,Voorwoord
Voor u ligt de scriptie ‘’Sociale steun van het gezin en schooluitval’’. Het onderzoek voor deze scriptie
is uitgevoerd bij de Regionale Kenniswerkplaats Jeugd en Gezin Centraal. Deze scriptie is geschreven
in het kader van mijn afstuderen aan de opleiding Verpleegkunde aan de Hogeschool Utrecht en in
opdracht van de opdrachtgever. Vanaf februari 2021 tot en met mei 2021 heb ik met plezier gewerkt
aan dit onderzoek en het schrijven van deze scriptie.
Samen met mijn docentbegeleider Rixt Zuidema en mijn opdrachtgeefster Margot Peeters ben ik tot
de onderzoeksvraag voor deze scriptie gekomen. Tijdens dit onderzoek stonden de verschillende
begeleiders vanuit de Kenniswerkplaats en mijn begeleider vanuit school altijd klaar voor mij.
Wanneer ik tijdens mijn onderzoek vragen had, of dilemma’s wilde bespreken, kon ik altijd bij hen
terecht, ik heb deze momenten als zeer waardevol ervaren waardoor het onderzoek en het
uitwerken van de scriptie goed is verlopen.
Ik wil van deze gelegenheid tevens gebruik maken om mijn begeleider Rixt Zuidema te bedanken
voor de fijne begeleiding en ondersteuning tijdens dit traject. Ook wil ik Margot Peeters en de andere
collega’s die werkzaam zijn bij de Kenniswerkplaats bedanken voor hun begeleiding tijdens dit
traject. En uiteraard wil ik ook alle respondenten bedanken die mee hebben gewerkt aan dit
onderzoek. Zonder hun medewerking was het mij niet gelukt om dit onderzoek te voltooien.
Tevens wil ik mijn vriend, tweelingzus en mijn ouders bedanken. Zij hebben mij geholpen door te
luisteren, vragen te stellen, kritisch te zijn, mij te motiveren en te voorzien van advies daar waar
nodig.
Tot slot wil ik kwijt dat dit hele proces belangrijk is geweest voor mijn ontwikkeling, groei en
zelfkritiek, het heeft mij veel geleerd.
Ik wens u veel leesplezier toe.
Dorien de Pater
Amersfoort, 28 mei 2021
20
,Inhoud
Voorwoord ............................................................................................................................................ 20
Samenvatting......................................................................................................................................... 22
Inleiding ............................................................................................................................................. 22
Methode ............................................................................................................................................ 22
Resultaten ......................................................................................................................................... 22
Discussie en conclusie ....................................................................................................................... 22
Advies voor de praktijk ...................................................................................................................... 22
Inleiding ................................................................................................................................................. 23
Methode ................................................................................................................................................ 25
Onderzoeksdesign ............................................................................................................................. 25
Setting en doelgroep ......................................................................................................................... 25
Dataverzameling................................................................................................................................ 25
Data-analyse ...................................................................................................................................... 25
Ethische overwegingen ..................................................................................................................... 26
Resultaten ............................................................................................................................................. 27
Sociale steun vanuit het gezin ........................................................................................................... 27
Gezin .............................................................................................................................................. 27
School ................................................................................................................................................ 28
Schooluitval ....................................................................................................................................... 28
Oorzaken schooluitval korte termijn ............................................................................................. 29
Oorzaken schooluitval lange termijn............................................................................................. 29
Discussie en conclusie Discussie ........................................................................................................... 30
Betekenis resultaten...................................................................................................................... 30
Kritische beschouwing....................................................................................................................... 30
Betrouwbaarheid en validiteit....................................................................................................... 30
Sterke en zwakke punten .............................................................................................................. 31
Implicaties voor het verpleegkundige vak en suggesties voor vervolgonderzoek ........................ 31
Conclusie ........................................................................................................................................... 32
Advies voor de praktijk .......................................................................................................................... 33
Bibliografie ............................................................................................................................................ 34
21
,Samenvatting
Inleiding
Sinds een aantal jaren is een stijging te zien in schooluitval onder jongeren van 12-18 jaar op het
voortgezet onderwijs. Er zijn verschillende factoren die invloed hierop kunnen hebben, waaronder
sociale steun. De kenniswerkplaats Jeugd en Gezin Centraal is in samenwerking met het Trimbos
Instituut een grootschalig onderzoek gestart om verschillende risicofactoren van schooluitval in kaart
te brengen. Het doel van dit onderzoek is om inzicht te verkrijgen op de invloed van sociale steun van
het gezin op schooluitval onder jongeren van 12-18 jaar.
Methode
Dit is een kwalitatief onderzoek met semigestructureerde interviews om de onderzoeksvraag te
beantwoorden. De interviews zijn eerst getranscribeerd, daarna werden de interviews zowel open,
axiaal en selectief gecodeerd.
Resultaten
Er werden vier jongeren van 12-18 jaar geïnterviewd. Resultaten laten zien dat zowel sociale steun
vanuit het gezin, te weten ouders en broers/zussen, maar ook sociale steun vanuit school, zoals
klasgenoten en docenten bijdragen aan het verminderen van schooluitval. Tevens zijn er specifieke
risicofactoren in kaart gebracht die in relatie staan tot schooluitval op zowel korte- als lange termijn,
te weten gedrag, mentale- en sociale oorzaken.
Discussie en conclusie
Sociale steun vanuit het gezin en school dragen bij aan het verminderen van schooluitval.
Verschillende onderzoeken tonen aan dat sociale steun essentieel is bij het verminderen van
schooluitval, ook de positieve betrokkenheid en de belangrijke band tussen ouder en kind worden
geassocieerd met een verhoogde slagingskans, tevens werden betere schoolresultaten gezien, dit
kwam overeen bij de respondenten.
Advies voor de praktijk
Sociale steun van het gezin heeft invloed op het afmaken van school en is dus essentieel voor het
terugdringen van schooluitval. Naar aanleiding van het onderzoek zijn er verschillende adviezen voor
de praktijk: de jeugdverpleegkundige moet meer betrokken worden op de scholen en goed
geschoold zijn en sociale steun zou ingezet kunnen worden als interventie.
22
, Inleiding
Sinds 2016 is een stijging te zien van het aantal leerlingen dat op school uitvalt (Nederlands
Jeugdinstituut, 2020). In het schooljaar 2019-2020 zijn 22.785 jongeren uitgevallen op school
(Onderwijs in cijfers, z.d.), in het voorgezet onderwijs gaat dit om 0,4%. Onderzoek toont aan dat het
afronden van een middelbare schoolopleiding de positieve sociale en economische resultaten voor
jongeren zelf en de samenleving bevordert, zo hebben jongeren meer kans op het vinden van een
baan en het volgen van een vervolgstudie (Zaff et al., 2017). Schooluitval is vaak een langdurig proces
(Lusse, 2013), hieraan vooraf gaat dikwijls (langdurig) verzuim, blijven zitten en wisselen van niveau.
Wanneer een leerling zijn opleiding zonder diploma verlaat en niet doorstroomt naar een andere
onderwijssoort wordt er gesproken van schooluitval (Nederlands Jeugdinstituut, z.d.). De
Rijksoverheid heeft als doel schooluitval zoveel mogelijk terug te brengen naar maximaal 20.000
nieuwe voortijdige schoolverlaters per jaar in 2021 (Rijksoverheid, z.d.).
Verschillende factoren spelen een rol bij schooluitval, namelijk: drugmisbruik, blijven zitten, slechte
schoolresultaten, mentale (gezondheids-) problemen, het vertonen van antisociaal gedrag/cognities,
het hebben van een laag zelfbeeld en een negatieve houding tegenover school (Gubbels, Van der Put
& Assink, 2019). Tevens worden negatieve ervaringen uit de kindertijd in verband gebracht met een
verhoogd risico op schooluitval (Morrow & Villodas, 2018). Onderzoek wijst uit dat voortijdige
schoolverlaters tot vier keer meer kans hebben om gearresteerd of ontslagen te worden, een
slechtere gezondheid hebben en meer gebruik maken van illegale middelen (Lansford, Dodge, Pettit
& Bates, 2016). Door dit te voorkomen, kunnen verdere gezondheidsproblemen en maatschappelijke
problemen in de toekomst ondervangen worden. Daarnaast wordt een laag opleidingsniveau van
ouders sterk geassocieerd met schooluitval (Gubbels, Van der Put & Assink, 2019). Om schooluitval
te voorkomen moeten professionals niet wachten tot dreigende uitval, maar risicofactoren zo vroeg
mogelijk identificeren, aanpakken en actief benaderen (Theunissen, Bosma, Verdonk & Feron, 2015).
Daarbij is het belangrijk om een beter begrip te krijgen van de verschillende soorten studenten die
voortijdig school verlaten (Ogresta, Rezo, Kožljan, Paré & Ajduković, 2020). Hierbij is het van belang
om niet alleen naar de individuele factoren te kijken, omdat dit vaak samenhangt met een samenspel
van factoren (Santos, Nada, Macedo & Araújo, 2020). Dit kan zijn door het veranderen van de
woonsituatie van scholieren, het financieel niet meer kunnen voorzien van goed onderwijs, het
missen van sociale steun van de ouders of de verwachtingen niet waarmaken en aansluiting met het
onderwijs verliezen (Babinksi, Corra & Gifford, 2016).
Onderzoek wijst ook uit dat drie keer zoveel schooluitval bestaat bij adolescenten die acute
stressvolle situaties meemaken, door hier op het juiste moment op in te spelen met passende
interventies zou dit meer voorkomen kunnen worden (Dupéré et al., 2018).
Sociale steun vanuit het gezin is essentieel bij het verminderen van schooluitval (Gubbels, Van der
Put & Assink, 2019). Ouderbetrokkenheid kan het leren tijdens de middelbare schooljaren op een
andere manier ondersteunen, aangezien verschillende vaardigheden, zoals besluitvorming van
jongeren in opkomst zijn (Robinson & Meredith, 2013). De betrokkenheid en de band tussen ouder
en kind worden positief geassocieerd met een verhoogde slagingskans op de middelbare school (Zaff
et al., 2017). Tevens worden bij kinderen waarbij ouders betrokken zijn op school betere
schoolprestaties gezien (McDermott, Anderson & Zaff, 2018). Niet alleen sociale steun van ouders is
belangrijk, onderzoek laat zien dat jongeren ook toenadering zoeken bij leeftijdsgenoten en
docenten (Wang & Eccles, 2012). Een andere positieve factor is een prettig schoolklimaat, wanneer
er een goede band is tussen de leerlingen en docenten vallen minder leerlingen uit op school (Van
Eck, Johnson, Bettencourt & Lindstrom Johnson, 2017). Gezinnen moet ernaar streven om sociale
23
Sociale steun van het
gezin en schooluitval
Adviesverslag
Naam student: Dorien de Pater
,Voorwoord
Voor u ligt de scriptie ‘’Sociale steun van het gezin en schooluitval’’. Het onderzoek voor deze scriptie
is uitgevoerd bij de Regionale Kenniswerkplaats Jeugd en Gezin Centraal. Deze scriptie is geschreven
in het kader van mijn afstuderen aan de opleiding Verpleegkunde aan de Hogeschool Utrecht en in
opdracht van de opdrachtgever. Vanaf februari 2021 tot en met mei 2021 heb ik met plezier gewerkt
aan dit onderzoek en het schrijven van deze scriptie.
Samen met mijn docentbegeleider Rixt Zuidema en mijn opdrachtgeefster Margot Peeters ben ik tot
de onderzoeksvraag voor deze scriptie gekomen. Tijdens dit onderzoek stonden de verschillende
begeleiders vanuit de Kenniswerkplaats en mijn begeleider vanuit school altijd klaar voor mij.
Wanneer ik tijdens mijn onderzoek vragen had, of dilemma’s wilde bespreken, kon ik altijd bij hen
terecht, ik heb deze momenten als zeer waardevol ervaren waardoor het onderzoek en het
uitwerken van de scriptie goed is verlopen.
Ik wil van deze gelegenheid tevens gebruik maken om mijn begeleider Rixt Zuidema te bedanken
voor de fijne begeleiding en ondersteuning tijdens dit traject. Ook wil ik Margot Peeters en de andere
collega’s die werkzaam zijn bij de Kenniswerkplaats bedanken voor hun begeleiding tijdens dit
traject. En uiteraard wil ik ook alle respondenten bedanken die mee hebben gewerkt aan dit
onderzoek. Zonder hun medewerking was het mij niet gelukt om dit onderzoek te voltooien.
Tevens wil ik mijn vriend, tweelingzus en mijn ouders bedanken. Zij hebben mij geholpen door te
luisteren, vragen te stellen, kritisch te zijn, mij te motiveren en te voorzien van advies daar waar
nodig.
Tot slot wil ik kwijt dat dit hele proces belangrijk is geweest voor mijn ontwikkeling, groei en
zelfkritiek, het heeft mij veel geleerd.
Ik wens u veel leesplezier toe.
Dorien de Pater
Amersfoort, 28 mei 2021
20
,Inhoud
Voorwoord ............................................................................................................................................ 20
Samenvatting......................................................................................................................................... 22
Inleiding ............................................................................................................................................. 22
Methode ............................................................................................................................................ 22
Resultaten ......................................................................................................................................... 22
Discussie en conclusie ....................................................................................................................... 22
Advies voor de praktijk ...................................................................................................................... 22
Inleiding ................................................................................................................................................. 23
Methode ................................................................................................................................................ 25
Onderzoeksdesign ............................................................................................................................. 25
Setting en doelgroep ......................................................................................................................... 25
Dataverzameling................................................................................................................................ 25
Data-analyse ...................................................................................................................................... 25
Ethische overwegingen ..................................................................................................................... 26
Resultaten ............................................................................................................................................. 27
Sociale steun vanuit het gezin ........................................................................................................... 27
Gezin .............................................................................................................................................. 27
School ................................................................................................................................................ 28
Schooluitval ....................................................................................................................................... 28
Oorzaken schooluitval korte termijn ............................................................................................. 29
Oorzaken schooluitval lange termijn............................................................................................. 29
Discussie en conclusie Discussie ........................................................................................................... 30
Betekenis resultaten...................................................................................................................... 30
Kritische beschouwing....................................................................................................................... 30
Betrouwbaarheid en validiteit....................................................................................................... 30
Sterke en zwakke punten .............................................................................................................. 31
Implicaties voor het verpleegkundige vak en suggesties voor vervolgonderzoek ........................ 31
Conclusie ........................................................................................................................................... 32
Advies voor de praktijk .......................................................................................................................... 33
Bibliografie ............................................................................................................................................ 34
21
,Samenvatting
Inleiding
Sinds een aantal jaren is een stijging te zien in schooluitval onder jongeren van 12-18 jaar op het
voortgezet onderwijs. Er zijn verschillende factoren die invloed hierop kunnen hebben, waaronder
sociale steun. De kenniswerkplaats Jeugd en Gezin Centraal is in samenwerking met het Trimbos
Instituut een grootschalig onderzoek gestart om verschillende risicofactoren van schooluitval in kaart
te brengen. Het doel van dit onderzoek is om inzicht te verkrijgen op de invloed van sociale steun van
het gezin op schooluitval onder jongeren van 12-18 jaar.
Methode
Dit is een kwalitatief onderzoek met semigestructureerde interviews om de onderzoeksvraag te
beantwoorden. De interviews zijn eerst getranscribeerd, daarna werden de interviews zowel open,
axiaal en selectief gecodeerd.
Resultaten
Er werden vier jongeren van 12-18 jaar geïnterviewd. Resultaten laten zien dat zowel sociale steun
vanuit het gezin, te weten ouders en broers/zussen, maar ook sociale steun vanuit school, zoals
klasgenoten en docenten bijdragen aan het verminderen van schooluitval. Tevens zijn er specifieke
risicofactoren in kaart gebracht die in relatie staan tot schooluitval op zowel korte- als lange termijn,
te weten gedrag, mentale- en sociale oorzaken.
Discussie en conclusie
Sociale steun vanuit het gezin en school dragen bij aan het verminderen van schooluitval.
Verschillende onderzoeken tonen aan dat sociale steun essentieel is bij het verminderen van
schooluitval, ook de positieve betrokkenheid en de belangrijke band tussen ouder en kind worden
geassocieerd met een verhoogde slagingskans, tevens werden betere schoolresultaten gezien, dit
kwam overeen bij de respondenten.
Advies voor de praktijk
Sociale steun van het gezin heeft invloed op het afmaken van school en is dus essentieel voor het
terugdringen van schooluitval. Naar aanleiding van het onderzoek zijn er verschillende adviezen voor
de praktijk: de jeugdverpleegkundige moet meer betrokken worden op de scholen en goed
geschoold zijn en sociale steun zou ingezet kunnen worden als interventie.
22
, Inleiding
Sinds 2016 is een stijging te zien van het aantal leerlingen dat op school uitvalt (Nederlands
Jeugdinstituut, 2020). In het schooljaar 2019-2020 zijn 22.785 jongeren uitgevallen op school
(Onderwijs in cijfers, z.d.), in het voorgezet onderwijs gaat dit om 0,4%. Onderzoek toont aan dat het
afronden van een middelbare schoolopleiding de positieve sociale en economische resultaten voor
jongeren zelf en de samenleving bevordert, zo hebben jongeren meer kans op het vinden van een
baan en het volgen van een vervolgstudie (Zaff et al., 2017). Schooluitval is vaak een langdurig proces
(Lusse, 2013), hieraan vooraf gaat dikwijls (langdurig) verzuim, blijven zitten en wisselen van niveau.
Wanneer een leerling zijn opleiding zonder diploma verlaat en niet doorstroomt naar een andere
onderwijssoort wordt er gesproken van schooluitval (Nederlands Jeugdinstituut, z.d.). De
Rijksoverheid heeft als doel schooluitval zoveel mogelijk terug te brengen naar maximaal 20.000
nieuwe voortijdige schoolverlaters per jaar in 2021 (Rijksoverheid, z.d.).
Verschillende factoren spelen een rol bij schooluitval, namelijk: drugmisbruik, blijven zitten, slechte
schoolresultaten, mentale (gezondheids-) problemen, het vertonen van antisociaal gedrag/cognities,
het hebben van een laag zelfbeeld en een negatieve houding tegenover school (Gubbels, Van der Put
& Assink, 2019). Tevens worden negatieve ervaringen uit de kindertijd in verband gebracht met een
verhoogd risico op schooluitval (Morrow & Villodas, 2018). Onderzoek wijst uit dat voortijdige
schoolverlaters tot vier keer meer kans hebben om gearresteerd of ontslagen te worden, een
slechtere gezondheid hebben en meer gebruik maken van illegale middelen (Lansford, Dodge, Pettit
& Bates, 2016). Door dit te voorkomen, kunnen verdere gezondheidsproblemen en maatschappelijke
problemen in de toekomst ondervangen worden. Daarnaast wordt een laag opleidingsniveau van
ouders sterk geassocieerd met schooluitval (Gubbels, Van der Put & Assink, 2019). Om schooluitval
te voorkomen moeten professionals niet wachten tot dreigende uitval, maar risicofactoren zo vroeg
mogelijk identificeren, aanpakken en actief benaderen (Theunissen, Bosma, Verdonk & Feron, 2015).
Daarbij is het belangrijk om een beter begrip te krijgen van de verschillende soorten studenten die
voortijdig school verlaten (Ogresta, Rezo, Kožljan, Paré & Ajduković, 2020). Hierbij is het van belang
om niet alleen naar de individuele factoren te kijken, omdat dit vaak samenhangt met een samenspel
van factoren (Santos, Nada, Macedo & Araújo, 2020). Dit kan zijn door het veranderen van de
woonsituatie van scholieren, het financieel niet meer kunnen voorzien van goed onderwijs, het
missen van sociale steun van de ouders of de verwachtingen niet waarmaken en aansluiting met het
onderwijs verliezen (Babinksi, Corra & Gifford, 2016).
Onderzoek wijst ook uit dat drie keer zoveel schooluitval bestaat bij adolescenten die acute
stressvolle situaties meemaken, door hier op het juiste moment op in te spelen met passende
interventies zou dit meer voorkomen kunnen worden (Dupéré et al., 2018).
Sociale steun vanuit het gezin is essentieel bij het verminderen van schooluitval (Gubbels, Van der
Put & Assink, 2019). Ouderbetrokkenheid kan het leren tijdens de middelbare schooljaren op een
andere manier ondersteunen, aangezien verschillende vaardigheden, zoals besluitvorming van
jongeren in opkomst zijn (Robinson & Meredith, 2013). De betrokkenheid en de band tussen ouder
en kind worden positief geassocieerd met een verhoogde slagingskans op de middelbare school (Zaff
et al., 2017). Tevens worden bij kinderen waarbij ouders betrokken zijn op school betere
schoolprestaties gezien (McDermott, Anderson & Zaff, 2018). Niet alleen sociale steun van ouders is
belangrijk, onderzoek laat zien dat jongeren ook toenadering zoeken bij leeftijdsgenoten en
docenten (Wang & Eccles, 2012). Een andere positieve factor is een prettig schoolklimaat, wanneer
er een goede band is tussen de leerlingen en docenten vallen minder leerlingen uit op school (Van
Eck, Johnson, Bettencourt & Lindstrom Johnson, 2017). Gezinnen moet ernaar streven om sociale
23
