Introductie in de geschiedenis
van de vroegmoderne tijd
GE2V14001
Week 3: Religie in vroegmodern Europa
Samenvatting Boek
Part III Religion
Kerk en mensen aan het einde van de Middeleeuwen – Beat Kümin en
Peter Marshall
De vorm van de kerk
De kerk van de 15e eeuw ziet eruit als een uniforme en goed gestructureerde hiërarchische instelling.
Maar naast de seculiere hiërarchie had de middeleeuwse kerk een vaste tak: een reeks orden van
monniken, nonnen en broeders. De middeleeuwse samenleving bevatte dus een groot aantal
professionele kerkgangers, die collectief het landgoed van de geestelijkheid vormden met
voorrechten zoals immuniteit tegen belastingheffing en het recht om te worden beoordeeld in
afzonderlijke kerkelijke rechtbanken. Aan de andere kant werden geestelijken aanvaard en zelfs vaak
geëerd, omdat ze essentieel waren voor het belangrijkste doel van het menselijk leven. Van cruciaal
belang was het Vierde Lateraans Concilie van 1215.
Parochiewerk rond 1500
De invloed van de kerk in het leven van mensen kan nauwelijks worden overschat: de perceptie van
tijd en overgangsriten door de kalender vormde de reis van wieg tot graf. Van mensen werd
verwacht dat ze basisgebeden kennen. Evenals het memoriseren van de Tien Geboden en de
geloofsverklaring die bekend staat als de Geloofsbelijdenis.
Voorbij de parochie
Het religieuze leven was niet volledig afgebakend door de grenzen van de parochie. Contact met de
wijdere werelden werd geleverd door visitaties van bisschoppen om na te gaan hoe de plaatselijke
omstandigheden waren en door de activiteiten van kerkhoven die werden ingesteld om eventuele
tekortkomingen, waaronder seksuele misdrijven zoals overspel en hoererij, aan te pakken. Het
fenomeen van pelgrimages was complex: geïnspireerd door spiritualiteit, maar ook niet vrij van
agressieve en commerciële elementen. Een van de belangrijkste bedevaart objecten was het
verkrijgen en aflaten van een document waarin enige verlossing van de voldoening voor zonden
wordt gespecificeerd. Reformatie religie wordt vaak gekenmerkt door historici als een reeks van
praktische probleemoplossende rituelen voor een grotendeels ongeletterde bevolking.
Uitdagingen en druk voor hervorming
De grote variëteit die tot nu toe is geschetst, is ongetwijfeld een getuigenis van de spirituele
vurigheid van de tijd, maar het enorme spectrum van ideeën en praktijken veroorzaakte ook veel
ongemakken van tijdgenoten. Er waren weinig of geen tekenen van atheïsme. Enkele van de meest
veelzeggende interne crises van de kerk kwamen van het humanisme, een beweging die erop gericht
is de wijsheid en de wetenschap van de oude klassieke wereld te heroveren. Humanisten vertrouwen
op het gebruik van zuivere en leerzame religieuze teksten.
, Beoordeling
Globaal genomen zijn wetenschappelijke interpretaties geëvolueerd van een eerdere karakterisering
van de periode als het afnemen van de middeleeuwen, een terugval van de spirituele en
organisatorische initiatieven van de Hoge Middeleeuwen naar een positievere kijk op de lange
termijn van hervorming met veel tekenen van vurige vroomheid en assertiviteit. Wat we met
zekerheid kunnen zeggen, is dat religie absoluut cruciaal was voor het dagelijks leven van mensen.
Weinig geleerden beweren nu dat het katholicisme moreel of geestelijk bankroet was aan het einde
van de Middeleeuwen of dat de Reformatie in sommigen onvermijdelijk was. De huidige mode is
inderdaad om de aanzienlijke vitaliteit en flexibiliteit van de kerk te benadrukken.
De lange Hervorming: Lutheraan – Henry Cohn
Duitsland - een speciale zaak?
In het Heilige Roomse rijk van de Duitse natie heeft de Reformatie snel plaatsgevonden en met een
grotere vroege volkssteun dan in andere Europese landen. In veel opzichten stond de kerk voor
dezelfde uitdagingen in Duitsland als elders: wijdverspreide ontevredenheid over het materialisme
waardoor het niet in staat was om de spirituele verlangens van de gelovigen te vervullen: beginnend
nationalisme gericht tegen buitenlanders; en de bedreiging voor aanvaarde ideeën vormt het
Christen-humanisme, met name door het schrijven van Erasmus. Toen verstoringen zich
vermenigvuldigden in de jaren 1520 voedde de Reformatie hen om steun te krijgen. Cultureel
onderscheidend vermogen begunstigde ook de adoptie van nieuwe ideeën.
Maarten Luther - de boodschap en de verspreiding ervan
In de vijfennegentig stellingen zijn eerste openbare meningsverschil met de kerk was over aflaten, de
verkoop door het pausdom van kwijtschelding van straffen opgelegd door God aan zielen in het
vagevuur. Luther viel niet alleen de pauselijke wreedheid aan maar ook de kromheid van de aflaten.
Omdat aflaten deel uitmaakten van de werken die de kerk essentieel achtte voor redding, groeide
het conflict uit tot een fundamenteel punt. Voor hem was rechtvaardiging alleen de gave van God.
Boeren- en stadshervormingen
Terwijl de boeren de heldhaftige figuur van Luther bewonderden die opkomt tegen paus en keizer,
en sommigen misschien zijn evangelische lering begrepen hebben, werd de meerderheid
aanvankelijk aangetrokken door de sociale berichten gelezen in Luthers geschriften van Thomas
Müntzer en andere lokale religieuze leiders die de bedoelingen van Luther aanzagen. Bovendien,
waar de stedelijke grondwetten democratischer waren met gildeparticipatie naast de erfelijke
patriciërs, werd er eerder een Zwinglian dan een Lutheraans Reformatie aangenomen.
Prinselijke Reformaties
De motieven van prinselijke heersers worden vaak verkeerd voorgesteld. Zij keurden de Reformatie
niet goeddeels goed om kerkhoven te veroveren of om zich tegen de keizer te verzetten. De meesten
waren terughoudend om de keizer over te steken. Religieuze veranderingen dienden soms prinselijke
politieke belangen. Vanaf de jaren 1530 lag het lot van de Reformatie bij de prinsen, die de
meerderheid van de Duitse bevolking regeerden en de Reformatie in de grootste aantallen begonnen
te aanvaarden. In 1520 wilde Luther niet dat de prinsen een nieuwe kerk bestuurden, alleen maar
om intieme hervormingen door te voeren. Maar tegen 1525, in Saksen stortten de oude instellingen
in elkaar, het inkomen van de kerk liep weg en er was stevige controle nodig om orde en trots te
herstellen voor de opleiding van geestelijken. Alleen de vorsten hadden de autoriteit en de
bureaucratische middelen om de inactieve bisschoppen te vervangen. Dit waren de belangrijkste
redenen van Luther om zich tot de heersers te wenden om nood-bisschoppen te worden, niet zijn
onbetwiste bezorgdheid over de schade veroorzaakt door de Boerenoorlog. Luther werd de deels
terughoudend aanhanger van de staatskerken, af en toe protesterend toen heersers de
van de vroegmoderne tijd
GE2V14001
Week 3: Religie in vroegmodern Europa
Samenvatting Boek
Part III Religion
Kerk en mensen aan het einde van de Middeleeuwen – Beat Kümin en
Peter Marshall
De vorm van de kerk
De kerk van de 15e eeuw ziet eruit als een uniforme en goed gestructureerde hiërarchische instelling.
Maar naast de seculiere hiërarchie had de middeleeuwse kerk een vaste tak: een reeks orden van
monniken, nonnen en broeders. De middeleeuwse samenleving bevatte dus een groot aantal
professionele kerkgangers, die collectief het landgoed van de geestelijkheid vormden met
voorrechten zoals immuniteit tegen belastingheffing en het recht om te worden beoordeeld in
afzonderlijke kerkelijke rechtbanken. Aan de andere kant werden geestelijken aanvaard en zelfs vaak
geëerd, omdat ze essentieel waren voor het belangrijkste doel van het menselijk leven. Van cruciaal
belang was het Vierde Lateraans Concilie van 1215.
Parochiewerk rond 1500
De invloed van de kerk in het leven van mensen kan nauwelijks worden overschat: de perceptie van
tijd en overgangsriten door de kalender vormde de reis van wieg tot graf. Van mensen werd
verwacht dat ze basisgebeden kennen. Evenals het memoriseren van de Tien Geboden en de
geloofsverklaring die bekend staat als de Geloofsbelijdenis.
Voorbij de parochie
Het religieuze leven was niet volledig afgebakend door de grenzen van de parochie. Contact met de
wijdere werelden werd geleverd door visitaties van bisschoppen om na te gaan hoe de plaatselijke
omstandigheden waren en door de activiteiten van kerkhoven die werden ingesteld om eventuele
tekortkomingen, waaronder seksuele misdrijven zoals overspel en hoererij, aan te pakken. Het
fenomeen van pelgrimages was complex: geïnspireerd door spiritualiteit, maar ook niet vrij van
agressieve en commerciële elementen. Een van de belangrijkste bedevaart objecten was het
verkrijgen en aflaten van een document waarin enige verlossing van de voldoening voor zonden
wordt gespecificeerd. Reformatie religie wordt vaak gekenmerkt door historici als een reeks van
praktische probleemoplossende rituelen voor een grotendeels ongeletterde bevolking.
Uitdagingen en druk voor hervorming
De grote variëteit die tot nu toe is geschetst, is ongetwijfeld een getuigenis van de spirituele
vurigheid van de tijd, maar het enorme spectrum van ideeën en praktijken veroorzaakte ook veel
ongemakken van tijdgenoten. Er waren weinig of geen tekenen van atheïsme. Enkele van de meest
veelzeggende interne crises van de kerk kwamen van het humanisme, een beweging die erop gericht
is de wijsheid en de wetenschap van de oude klassieke wereld te heroveren. Humanisten vertrouwen
op het gebruik van zuivere en leerzame religieuze teksten.
, Beoordeling
Globaal genomen zijn wetenschappelijke interpretaties geëvolueerd van een eerdere karakterisering
van de periode als het afnemen van de middeleeuwen, een terugval van de spirituele en
organisatorische initiatieven van de Hoge Middeleeuwen naar een positievere kijk op de lange
termijn van hervorming met veel tekenen van vurige vroomheid en assertiviteit. Wat we met
zekerheid kunnen zeggen, is dat religie absoluut cruciaal was voor het dagelijks leven van mensen.
Weinig geleerden beweren nu dat het katholicisme moreel of geestelijk bankroet was aan het einde
van de Middeleeuwen of dat de Reformatie in sommigen onvermijdelijk was. De huidige mode is
inderdaad om de aanzienlijke vitaliteit en flexibiliteit van de kerk te benadrukken.
De lange Hervorming: Lutheraan – Henry Cohn
Duitsland - een speciale zaak?
In het Heilige Roomse rijk van de Duitse natie heeft de Reformatie snel plaatsgevonden en met een
grotere vroege volkssteun dan in andere Europese landen. In veel opzichten stond de kerk voor
dezelfde uitdagingen in Duitsland als elders: wijdverspreide ontevredenheid over het materialisme
waardoor het niet in staat was om de spirituele verlangens van de gelovigen te vervullen: beginnend
nationalisme gericht tegen buitenlanders; en de bedreiging voor aanvaarde ideeën vormt het
Christen-humanisme, met name door het schrijven van Erasmus. Toen verstoringen zich
vermenigvuldigden in de jaren 1520 voedde de Reformatie hen om steun te krijgen. Cultureel
onderscheidend vermogen begunstigde ook de adoptie van nieuwe ideeën.
Maarten Luther - de boodschap en de verspreiding ervan
In de vijfennegentig stellingen zijn eerste openbare meningsverschil met de kerk was over aflaten, de
verkoop door het pausdom van kwijtschelding van straffen opgelegd door God aan zielen in het
vagevuur. Luther viel niet alleen de pauselijke wreedheid aan maar ook de kromheid van de aflaten.
Omdat aflaten deel uitmaakten van de werken die de kerk essentieel achtte voor redding, groeide
het conflict uit tot een fundamenteel punt. Voor hem was rechtvaardiging alleen de gave van God.
Boeren- en stadshervormingen
Terwijl de boeren de heldhaftige figuur van Luther bewonderden die opkomt tegen paus en keizer,
en sommigen misschien zijn evangelische lering begrepen hebben, werd de meerderheid
aanvankelijk aangetrokken door de sociale berichten gelezen in Luthers geschriften van Thomas
Müntzer en andere lokale religieuze leiders die de bedoelingen van Luther aanzagen. Bovendien,
waar de stedelijke grondwetten democratischer waren met gildeparticipatie naast de erfelijke
patriciërs, werd er eerder een Zwinglian dan een Lutheraans Reformatie aangenomen.
Prinselijke Reformaties
De motieven van prinselijke heersers worden vaak verkeerd voorgesteld. Zij keurden de Reformatie
niet goeddeels goed om kerkhoven te veroveren of om zich tegen de keizer te verzetten. De meesten
waren terughoudend om de keizer over te steken. Religieuze veranderingen dienden soms prinselijke
politieke belangen. Vanaf de jaren 1530 lag het lot van de Reformatie bij de prinsen, die de
meerderheid van de Duitse bevolking regeerden en de Reformatie in de grootste aantallen begonnen
te aanvaarden. In 1520 wilde Luther niet dat de prinsen een nieuwe kerk bestuurden, alleen maar
om intieme hervormingen door te voeren. Maar tegen 1525, in Saksen stortten de oude instellingen
in elkaar, het inkomen van de kerk liep weg en er was stevige controle nodig om orde en trots te
herstellen voor de opleiding van geestelijken. Alleen de vorsten hadden de autoriteit en de
bureaucratische middelen om de inactieve bisschoppen te vervangen. Dit waren de belangrijkste
redenen van Luther om zich tot de heersers te wenden om nood-bisschoppen te worden, niet zijn
onbetwiste bezorgdheid over de schade veroorzaakt door de Boerenoorlog. Luther werd de deels
terughoudend aanhanger van de staatskerken, af en toe protesterend toen heersers de
