Overheidsbeleid: een inleiding in de beleidswetenschap
Hoogerwerf en Herweijer
H1. Beleid, processen en effecten. Hoogerwerf
Beleid= streven naar het bereiken van bepaalde doeleinden met bepaalde middelen en
bepaalde tijdskeuzes.
Beleidswetenschap= studie van de inhoud, processen en effecten van beleid in hun politieke
en maatschappelijke omgeving.
Voorloper beleidswetenschap: Machiavelli (1469-1527). Hij gaf in Il Principe advies aan de
vorst over voeren van beleid. Na WOII verzelfstandiging beleidswetenschap. Bij beleid is aan
ene kant besef van wenselijkheden en aan andere kant besef van mogelijkheden en
onmogelijkheden (willens en wetens handelen). Het overheidsbeleid staat in wisselwerking
met het beleid van allerlei maatschappelijke groepen en individuele burgers.
Binnen dit boek met empirisch-analytische benadering verschillende theoretische
invalshoeken: microbenadering (stelt individuele beleidsvoerder en kleine groep
beleidsvoerder centraal), mesobenadering (concentreert zich op beleid van een organisatie of
groepering) en macrobenadering (beschouwt beleid voor een samenleving als geheel in relatie
tot het politieke stelsel). Dit boek beschouwt beleid als een streven, dus zowel gedragingen
als opvattingen. Doeleinden en middelen vormen de grondstructuur van elk beleid.
Beleidsdenken= denken in termen van doeleinden en middelen, = finaal denken.
In dit boek veronderstellen we ook dat beleid niet altijd rationeel is. Het is juist belangrijk te
onderzoeken in hoeverre beleid feitelijk rationeel is en hoe dit te verklaren valt. Rationeel=
redelijk, berustend op houdbare argumenten. Doelrationaal= doelgericht, doeltreffend en
doelmatig.
Beleid heeft twee gezichten: samenstel van doeleinden en middelen en tijdskeuzes. Tegelijk
ook antwoord op een probleem.
Probleem= verschil tussen norm en een voorstelling van de bestaande of verwachte situatie.
Wat wij als een probleem zien hangt dus af van onze normen en voorstelling van de situatie.
Beleidsprobleem= probleem dat op de beleidsagenda van de overheid staat.
Beleidsveld= relatie tussen het beleid en het deel van de maatschappij waarop het beleid zich
richt. Omdat het beleid een probleem in de maatschappij wil bestrijden, kan men het beleid
niet goed begrijpen zonder kennis van dat deel van de maatschappij.
Beleidsmiddel/instrument= alles wat een actor gebruikt of kan gebruiken om de doeleinden te
bereiken. Bestuursinstrument= specifiek soort instrument gericht op coördinatie tussen
beleidspalende en beleidsuitvoerende instanties. Bv oprichting van organisaties,
medebewindwetgeving, centrale financiering en toezicht op uitvoering. De keuze voor
beleidsinstrumenten berust op veronderstellingen, onder meer over kenmerken en oorzaken
van het probleem. Beleidstheorie= geheel van veronderstellingen waarop het beleid rust. Deze
veronderstellingen kunnen drie verschillende relaties betreffen: relaties tussen middelen en
doelen (finale relatie), tussen oorzaken en gevolgen (causale relatie) en tussen beginselen of
waarden en in het beleid gebruikte normen (normatieve relatie).
1
, Beleidsproces= verloop van gebeurtenissen rond het beleid/ dynamische verloop van
handelingen, argumenten en interacties met betrekking tot beleid. Kenmerken van het
beleidsproces: - De dynamiek: er is een reeks van onderling samenhangende handelingen.
- De wederzijdse beïnvloeding (interactie) tussen de factoren die tot het proces behoren.
Bv ministers, Kamerleden, belangengroepen, woordvoerders. Altijd multi-actorproces.
- Proces is een verloop, opeenvolging van gebeurtenissen. Proces wordt ook aangeduid
als een verloop van een samenhangende reeks van gebeurtenissen tussen 2 tijdstippen.
- De opeenvolging van gebeurtenissen heeft een herkenbaar verloop.
Het beleidsproces van overheidsbeleid maakt deel uit van de politieke kringloop tussen het
politieke systeem en zijn omgeving. Politiek systeem= geheel van interacties waardoor de
gezaghebbende toedeling van waarden (overheidsbeleid) voor een samenleving plaats heeft.
Andere definitie: geheel van opvattingen, gedragingen en posities die tot doel hebben de
inhoud, processen en effecten van het overheidsbeleid te beïnvloeden.
Politieke kringloop: politieke invloeden die vanuit nationale en internationale omgeving op
het politieke systeem inwerken, resulteren in een aanvoer (input) voor het politieke systeem.
Input bestaat uit steun en eisen. Politieke eisen komen voort uit behoeften. Sluiswachters
spelen een belangrijke rol bij het articuleren van eisen (belangengroepen, media,
adviesorganen, politieke partijen). Gatekeepers kunnen eisen aanvaarden, combineren,
reduceren of afwijzen. De input wordt in het politieke systeem omgezet in overheidsbeleid.
De gekozen maatregelen zijn de beleidsprestatie (output) van het politieke systeem. Omzetten
van eisen en steun in een overheidsbeleid is het beleidsproces.
Deelprocessen binnen het beleidsproces:
1. Agendavorming= proces waardoor maatschappelijke problemen de aandacht van het
publiek en de beleidsbepalers krijgen.
2. Beleidsvoorbereiding= verzamelen van informatie en formuleren van adviezen
ontwerpen van beleid.
3. Beleidsbepaling= nemen van beslissingen (besluitvorming) over de inhoud van beleid.
Vooral kiezen en specificeren van doelen, middelen en tijdstippen.
4. Beleidsinvoering en –uitvoering (implementatie)= toepassen van beleid.
5. Naleven van beleid en beleidshandhaving.
6. Beleidsevaluatie.
7. Terugkoppeling (feedback): verwerken van de bevindingen van de evaluatie en op
basis daarvan opnieuw bepalen van het beleid.
8. Beleidsbeëindiging= staken van gevoerd beleid.
De verschillende kenmerken van de actoren zijn voor het verloop van de deelprocessen van
belang: doelgerichtheid (willen), informatie (weten), macht (kunnen), taakverdeling (mogen)
en coördinatie (moeten) van de actoren.
In elk beleidsveld (gedeelte van de samenleving waarop een beleid zich richt) voltrekken zich
processen, dit zijn veldprocessen. Bv productieproces, migratieproces, onderwijsproces.
Overheidsbeleid= een streven om deze maatschappelijke processen (veldprocessen) in een
2
Hoogerwerf en Herweijer
H1. Beleid, processen en effecten. Hoogerwerf
Beleid= streven naar het bereiken van bepaalde doeleinden met bepaalde middelen en
bepaalde tijdskeuzes.
Beleidswetenschap= studie van de inhoud, processen en effecten van beleid in hun politieke
en maatschappelijke omgeving.
Voorloper beleidswetenschap: Machiavelli (1469-1527). Hij gaf in Il Principe advies aan de
vorst over voeren van beleid. Na WOII verzelfstandiging beleidswetenschap. Bij beleid is aan
ene kant besef van wenselijkheden en aan andere kant besef van mogelijkheden en
onmogelijkheden (willens en wetens handelen). Het overheidsbeleid staat in wisselwerking
met het beleid van allerlei maatschappelijke groepen en individuele burgers.
Binnen dit boek met empirisch-analytische benadering verschillende theoretische
invalshoeken: microbenadering (stelt individuele beleidsvoerder en kleine groep
beleidsvoerder centraal), mesobenadering (concentreert zich op beleid van een organisatie of
groepering) en macrobenadering (beschouwt beleid voor een samenleving als geheel in relatie
tot het politieke stelsel). Dit boek beschouwt beleid als een streven, dus zowel gedragingen
als opvattingen. Doeleinden en middelen vormen de grondstructuur van elk beleid.
Beleidsdenken= denken in termen van doeleinden en middelen, = finaal denken.
In dit boek veronderstellen we ook dat beleid niet altijd rationeel is. Het is juist belangrijk te
onderzoeken in hoeverre beleid feitelijk rationeel is en hoe dit te verklaren valt. Rationeel=
redelijk, berustend op houdbare argumenten. Doelrationaal= doelgericht, doeltreffend en
doelmatig.
Beleid heeft twee gezichten: samenstel van doeleinden en middelen en tijdskeuzes. Tegelijk
ook antwoord op een probleem.
Probleem= verschil tussen norm en een voorstelling van de bestaande of verwachte situatie.
Wat wij als een probleem zien hangt dus af van onze normen en voorstelling van de situatie.
Beleidsprobleem= probleem dat op de beleidsagenda van de overheid staat.
Beleidsveld= relatie tussen het beleid en het deel van de maatschappij waarop het beleid zich
richt. Omdat het beleid een probleem in de maatschappij wil bestrijden, kan men het beleid
niet goed begrijpen zonder kennis van dat deel van de maatschappij.
Beleidsmiddel/instrument= alles wat een actor gebruikt of kan gebruiken om de doeleinden te
bereiken. Bestuursinstrument= specifiek soort instrument gericht op coördinatie tussen
beleidspalende en beleidsuitvoerende instanties. Bv oprichting van organisaties,
medebewindwetgeving, centrale financiering en toezicht op uitvoering. De keuze voor
beleidsinstrumenten berust op veronderstellingen, onder meer over kenmerken en oorzaken
van het probleem. Beleidstheorie= geheel van veronderstellingen waarop het beleid rust. Deze
veronderstellingen kunnen drie verschillende relaties betreffen: relaties tussen middelen en
doelen (finale relatie), tussen oorzaken en gevolgen (causale relatie) en tussen beginselen of
waarden en in het beleid gebruikte normen (normatieve relatie).
1
, Beleidsproces= verloop van gebeurtenissen rond het beleid/ dynamische verloop van
handelingen, argumenten en interacties met betrekking tot beleid. Kenmerken van het
beleidsproces: - De dynamiek: er is een reeks van onderling samenhangende handelingen.
- De wederzijdse beïnvloeding (interactie) tussen de factoren die tot het proces behoren.
Bv ministers, Kamerleden, belangengroepen, woordvoerders. Altijd multi-actorproces.
- Proces is een verloop, opeenvolging van gebeurtenissen. Proces wordt ook aangeduid
als een verloop van een samenhangende reeks van gebeurtenissen tussen 2 tijdstippen.
- De opeenvolging van gebeurtenissen heeft een herkenbaar verloop.
Het beleidsproces van overheidsbeleid maakt deel uit van de politieke kringloop tussen het
politieke systeem en zijn omgeving. Politiek systeem= geheel van interacties waardoor de
gezaghebbende toedeling van waarden (overheidsbeleid) voor een samenleving plaats heeft.
Andere definitie: geheel van opvattingen, gedragingen en posities die tot doel hebben de
inhoud, processen en effecten van het overheidsbeleid te beïnvloeden.
Politieke kringloop: politieke invloeden die vanuit nationale en internationale omgeving op
het politieke systeem inwerken, resulteren in een aanvoer (input) voor het politieke systeem.
Input bestaat uit steun en eisen. Politieke eisen komen voort uit behoeften. Sluiswachters
spelen een belangrijke rol bij het articuleren van eisen (belangengroepen, media,
adviesorganen, politieke partijen). Gatekeepers kunnen eisen aanvaarden, combineren,
reduceren of afwijzen. De input wordt in het politieke systeem omgezet in overheidsbeleid.
De gekozen maatregelen zijn de beleidsprestatie (output) van het politieke systeem. Omzetten
van eisen en steun in een overheidsbeleid is het beleidsproces.
Deelprocessen binnen het beleidsproces:
1. Agendavorming= proces waardoor maatschappelijke problemen de aandacht van het
publiek en de beleidsbepalers krijgen.
2. Beleidsvoorbereiding= verzamelen van informatie en formuleren van adviezen
ontwerpen van beleid.
3. Beleidsbepaling= nemen van beslissingen (besluitvorming) over de inhoud van beleid.
Vooral kiezen en specificeren van doelen, middelen en tijdstippen.
4. Beleidsinvoering en –uitvoering (implementatie)= toepassen van beleid.
5. Naleven van beleid en beleidshandhaving.
6. Beleidsevaluatie.
7. Terugkoppeling (feedback): verwerken van de bevindingen van de evaluatie en op
basis daarvan opnieuw bepalen van het beleid.
8. Beleidsbeëindiging= staken van gevoerd beleid.
De verschillende kenmerken van de actoren zijn voor het verloop van de deelprocessen van
belang: doelgerichtheid (willen), informatie (weten), macht (kunnen), taakverdeling (mogen)
en coördinatie (moeten) van de actoren.
In elk beleidsveld (gedeelte van de samenleving waarop een beleid zich richt) voltrekken zich
processen, dit zijn veldprocessen. Bv productieproces, migratieproces, onderwijsproces.
Overheidsbeleid= een streven om deze maatschappelijke processen (veldprocessen) in een
2
