Kunsttechnieken en Visuele Analyse II
Aantekeningen
College I – 29 oktober 2018
Pigmenten en verf
Historische bronnen
Er zijn veel kunst technologische bronnen.
Informatie op oude schilderijen van ateliers e.d. zijn erg interessant.
Waar kwamen de pigmenten vandaan?
In de 15e, 16e en 17e eeuw worden sommige dingen gemaakt door de
kunstenaar in het atelier, maar ook veel materiaal werd gekocht bij de
apotheker.
Dure pigmenten werden in kleine hoeveelheden verkocht door de specialist.
In oude schilderkisten kun je analyseren wat voor pigmenten er werden
gebruikt.
Lady Pictura schilders
Hierop wordt een atelier afgebeeld, waarbij allerlei mensen portretten aan
het maken zijn.
o Achterin zie je de assistenten de verf voorbereiden.
In de 19 en 20e eeuw is er een enorme verandering in de manier waarop
e
pigmenten worden gemaakt.
Er ontstaan echte fabrikanten, eveneens als winkels voor verf en kwasten.
o Belangrijke bron – meer objecten waaruit je informatie haalt.
De tube die wij kennen kwam pas rond 1841.
Eerste metalen tubes worden uitgeprobeerd, ontwikkeld zich verder met
beter materiaal en betere sluiting.
o In 1842 werd de tube exclusief door Winsor & Newton verkocht als
‘Rand’s Patent Collapsible Tube’.
Kunstenaar mengt niet meer zelf: dit wordt al voor ze gedaan.
Voor informatie over hoe pigmenten werden gebruikt, kun je raadplegen:
Alchemie boeken, recepten, handschriften en brieven van kunstenaars,
handboeken van fabrikanten.
o Eikelenberg manuscript (1704), heel erg gericht op 17e eeuw.
Bezit ook veel oudere recepten.
Met de dwarsdoorsnede van een kunstwerk, kun je achterhalen welke pigmenten
een schilder heeft gebruikt.
Door een SEM wordt het gescand en onderzocht op welke stoffen erin het
pigment zitten.
o Je neemt monster met een scalpel, wordt met stukje hars ingebed,
dit kun je afslijpen.
Draai het om onder de microscoop en je kan de laagopbouw
zien.
Bindmiddelen
Een aantal bindmiddelen die voor verf werden gebruikt:
Ei > tempera
o Met name de dooier, voor de 15e eeuw.
Lijnzaad > lijnolie
Walnoten > walnootolie
Papaver zaad > papaver olie
Konijnenlijm > distemper
Olie viel ook te manipuleren.
Lijnzaadolie kon je koud personen en in de zon plaatsen (etc).
,Brekingsindex (RI) zorgt ervoor dat bijvoorbeeld in water het lijkt alsof een
rietje wordt afgebogen.
Hoe groter het verschil van de brekingsindex is, hoe beter iets zichtbaar is.
o Voor transparante verven wil je dus dat de brekingsindex zo dicht
mogelijk bij elkaar ligt.
De meeste kunstenaars gebruikten de brekingsindex om glacis te maken.
Dit is een transparante verflaag – het heft een hoog oliebestanddeel en
minder pigment, zodat de verf een transparante laag vormt.
o Dit gaat het beste met pigmenten die een brekingsindex hebben die
dicht bij die van olie ligt.
Voorbeeld: lichte stuk van hoofddoek van meisje met de
parel.
Duurzaamheid
Pigmenten en bindmiddelen kunnen van kleur veranderden door blootselling aan
licht.
Voorbeeld: verbleken bij de Irissen van Van Gogh.
Witte pigmenten
Loodwit
Basisch loodcarbonaat
Wordt gemaakt door corrosie proces van loodcarbonaat.
o Er ontstaat een witte laag op strips, dit werd eraf gekrabd en
gewassen en zodoende had je je loodwit pigment.
Giftig werk – werd door vrouwen gedaan (fun…)
Kan tot dikke opake verf verwerkt worden.
Krijtwit (calciumcarbonaat, CaCO3)
Weinig kleurkracht in olie
o Daarom alleen met waterige binmiddelen (ei, gom en lijm)
Vaak in grondering
Herkenbaar aan element calcium (Ca)
Zwarte pigmenten
Gecarboniseerd materiaal of roet:
o Ivoor of beenderzwart (calciumfosfaat).
Beenderen worden verbrandt – zwart. Komt veel voor in
Rembrandt.
o Lampzwart en roet.
Rook werd opgevangen, kleur afgeschraapt aan de
binnenkant.
o Houtskoolzwart
Te vinden in gronderingslagen als toon.
o Wijnrankenzwart (puur koolstof met kalium- en natriumzouten)
Geel
Verschil met anorganische en organische pigmenten.
Loodtingeel (loodtinoxide, PbSnO3)
o Veel gebruikt vanaf de 14de eeuw tot in de 18de eeuw.
o Sterke overeenkomst met gele glazuurlagen op keramiek, geel
email en glas.
Een variant die ook antimoon bevat en een waremre gele
kleur geeft kwam rond 1610 op de markt (Pottenbakkersgeel,
wegens overeenkomst met gele glazuurlagen op majolica).
o In olie geeft loodtingeel een mayonaise-achtige verf (PATAT
MAYONAIS)
Dat is ideaal voor fijn impasto zoals op de citroenen.
Schietgeel (schijtgeel)
, Kleurstof gewonnen uit wouw of wegedoorn bessen
Je kunt het tot 15 augustus tot groen gebruiken, daarna voor geel.
o Sinds de oudheid gebruikt.
In de 17de eeuw veel gebruikt voor o.a. groen (geen glacis
over blauw of gemengd met blauw).
Geel lakpigment van wouw
Ingrediënten
Kleurstof uit plant extract
o Aluin (kalium aluminium sulfaat) gebruikt als substraat voor
kleurstof.
Calcium in water: hydroxide > loog.
Geel werd vaak gemengd met blauw.
De gele lak verbleekt en alles wordt dan blauw.
Blauw pigment
Lapis lazuli
Moet vervoerd worden over land en zee en moet bewerkt worden (= duur)
o Bevat lazuriet als kleurend bestanddeel (25 – 40%).
Verder bevat het calciet (wit), sodaliteit (blauw) en pyriet
(metallic geel).
Cennino Cennini, Il Libro Dell’Arte: heel belangrijk handboek voor kleur.
Schrijft over ultramarijn - mooiste kleur ever etc.
Werd gemaakt met pastillus: bijenwas, colofonium, mastiek.
Verhit totdat het een kneedbaar bolletje wordt. Smelt ingrediënten en voeg
het blauwe poeder toe.
o Bolletje moet je heel lang kleden voor minstens twee weken,
dagelijks in loog.
Blauw residu op de bodem, eerste actie > beste kwaliteit.
In Venetië was een hele industrie.
Azuriet
Basisch kopercarbonaat
Mineraal gedelfd in kopermijnen samen met het groene malachiet.
o Meer groenig blauw dan ultramarijn, wat meer paarsig is.
Vaak gebruikt in plaats van ultramarijn.
Bevat groene kristallen van malachiet.
Levigatieproces
Door mengen met water en roeren, splitsen de zwaardere deeltjes zich af van de
lichtere deeltjes.
De verontreiniging van zand etc.
o Iedere keer is de kwaliteit iets minder: je gaat steeds naar een
bleker pigment.
Hoe fijner gemalen, hoe minder kleurintensief en hoe
goedkoper.
Tijdens het wrijven van het azuriet met water zie je de groene
deeltjes van het malachiet zich afsplitsen.
Smalt (Kaliumcobaltsilicaat)
Wordt gemaakt door cobaltoxide te mengen met gesmolten glas.
Kalium in de vorm van (…)
Smalt werd veel gebruikt, vooral in de 17de eeuw
Goedkoper dan ultramarijn of azuriet, maar smalt verkleurt in olie
Organische materialen
Indigo (indigotine)
, Al in de oudheid wordt het beschreven door Plinius en Vitruvius.
Azië: indigofera tinctoria sinds eind 15de eeuw import naar Europa.
Nieuwe zeeroute direct naar India ontdekt door de Portugese
ontdekkingsreiziger Vasco de Gama).
Bundels van bladeren werden in groot vat van warm water erg lange tijd
geweekt en gekookt, maar het koken kwam doordat de bladeren gingen
fermenteren. Gebeurde uit zichzelf. Steeds afgegoten – rottende massa
bladeren werd naar volgend vat overgebracht, om steeds verder het
product te intensiveren.
o Werd gevormd in cakes/kleine balletjes en werd verhandeld en
geëxporteerd.
Pruisisch of Berlijn blauw (C18Fe7N18)
Ontdekt door een verfstof fabrikant Jacob Fiesbach in Berlijn in 1704
Werkte aan een nieuwe cochenilleachtig rood. Een van de ingrediënten
was in contact gekomen met dierlijk bloed, dat een onverwachte
chemische reactie veroorzaakte en de kleur veranderde in blauw: ijzer
ferrocyanide.
o Als pigment voor het eerst in een oliverschilderij in 1709
Nog steeds in gebruik (Hokusai – Great wave of Kanagawa).
Cobalt blauw
Cobalt(II)oxide-aluminium oxide of cobalt(II)aluminate (CoAl2O4).
Gemaakt door cobaltoxide met aluminiumhydroxide te roosteren op een
temperatuur van 1200 graden celcius.
o Uitgevonden door de Franse scheikundige Louis-Jacques (…)
Groen
Malachiet
Mineraal, basisch kopercarbonaat (Cu2CO3(OH)2)
o Gebruikt sinds de oudheid tot de 16e eeuw – veel gebruikt voor
sierraden.
Lastig verwerkbaar met verdigris als het alternatief.
Ook met levigatieproces gewassen – lastig om te verwerken,
niet erg populair.
Verdigris
Alternatief van malachiet, basisch koperacetaat (Cu(CH3COO)2).
Gebruikt vana de oudheid tot op heden, vooral in de 15 e en 17e eeuw.
o Verdigris wordt gemaakt door koper aan azijndampen bloot te
stellen.
Kan verkleuren: verdonkeren in olie.
Als glacis dikwijls met doekje aangebracht wegens viscositeit.
College II – 1 november 2018
Fresco’s
Fresco schilderingen zou volgens Vasari een mannelijkere, doeltreffendere
techniek zijn.
Fresco: vers, in natte kalk.
o Affresco: frescoschildering
Secco: droog, op droge kalk
In de kerk van Franciscus van Assisi (Assisi) is ook gekozen voor fresco.
Heel goede weergave – verhaal moet dichtbij de gelovigen staan.
o Behoefte om realisme te maken: alles zo dichtbij mogelijk d.m.v.
fresco.
Meestal vrij goedkope techniek, veel werk, maar minder duur
dan mozaïek.
Il Libro dell’Arte, Cennino Cennini (geschreven ca. 1400)
Aantekeningen
College I – 29 oktober 2018
Pigmenten en verf
Historische bronnen
Er zijn veel kunst technologische bronnen.
Informatie op oude schilderijen van ateliers e.d. zijn erg interessant.
Waar kwamen de pigmenten vandaan?
In de 15e, 16e en 17e eeuw worden sommige dingen gemaakt door de
kunstenaar in het atelier, maar ook veel materiaal werd gekocht bij de
apotheker.
Dure pigmenten werden in kleine hoeveelheden verkocht door de specialist.
In oude schilderkisten kun je analyseren wat voor pigmenten er werden
gebruikt.
Lady Pictura schilders
Hierop wordt een atelier afgebeeld, waarbij allerlei mensen portretten aan
het maken zijn.
o Achterin zie je de assistenten de verf voorbereiden.
In de 19 en 20e eeuw is er een enorme verandering in de manier waarop
e
pigmenten worden gemaakt.
Er ontstaan echte fabrikanten, eveneens als winkels voor verf en kwasten.
o Belangrijke bron – meer objecten waaruit je informatie haalt.
De tube die wij kennen kwam pas rond 1841.
Eerste metalen tubes worden uitgeprobeerd, ontwikkeld zich verder met
beter materiaal en betere sluiting.
o In 1842 werd de tube exclusief door Winsor & Newton verkocht als
‘Rand’s Patent Collapsible Tube’.
Kunstenaar mengt niet meer zelf: dit wordt al voor ze gedaan.
Voor informatie over hoe pigmenten werden gebruikt, kun je raadplegen:
Alchemie boeken, recepten, handschriften en brieven van kunstenaars,
handboeken van fabrikanten.
o Eikelenberg manuscript (1704), heel erg gericht op 17e eeuw.
Bezit ook veel oudere recepten.
Met de dwarsdoorsnede van een kunstwerk, kun je achterhalen welke pigmenten
een schilder heeft gebruikt.
Door een SEM wordt het gescand en onderzocht op welke stoffen erin het
pigment zitten.
o Je neemt monster met een scalpel, wordt met stukje hars ingebed,
dit kun je afslijpen.
Draai het om onder de microscoop en je kan de laagopbouw
zien.
Bindmiddelen
Een aantal bindmiddelen die voor verf werden gebruikt:
Ei > tempera
o Met name de dooier, voor de 15e eeuw.
Lijnzaad > lijnolie
Walnoten > walnootolie
Papaver zaad > papaver olie
Konijnenlijm > distemper
Olie viel ook te manipuleren.
Lijnzaadolie kon je koud personen en in de zon plaatsen (etc).
,Brekingsindex (RI) zorgt ervoor dat bijvoorbeeld in water het lijkt alsof een
rietje wordt afgebogen.
Hoe groter het verschil van de brekingsindex is, hoe beter iets zichtbaar is.
o Voor transparante verven wil je dus dat de brekingsindex zo dicht
mogelijk bij elkaar ligt.
De meeste kunstenaars gebruikten de brekingsindex om glacis te maken.
Dit is een transparante verflaag – het heft een hoog oliebestanddeel en
minder pigment, zodat de verf een transparante laag vormt.
o Dit gaat het beste met pigmenten die een brekingsindex hebben die
dicht bij die van olie ligt.
Voorbeeld: lichte stuk van hoofddoek van meisje met de
parel.
Duurzaamheid
Pigmenten en bindmiddelen kunnen van kleur veranderden door blootselling aan
licht.
Voorbeeld: verbleken bij de Irissen van Van Gogh.
Witte pigmenten
Loodwit
Basisch loodcarbonaat
Wordt gemaakt door corrosie proces van loodcarbonaat.
o Er ontstaat een witte laag op strips, dit werd eraf gekrabd en
gewassen en zodoende had je je loodwit pigment.
Giftig werk – werd door vrouwen gedaan (fun…)
Kan tot dikke opake verf verwerkt worden.
Krijtwit (calciumcarbonaat, CaCO3)
Weinig kleurkracht in olie
o Daarom alleen met waterige binmiddelen (ei, gom en lijm)
Vaak in grondering
Herkenbaar aan element calcium (Ca)
Zwarte pigmenten
Gecarboniseerd materiaal of roet:
o Ivoor of beenderzwart (calciumfosfaat).
Beenderen worden verbrandt – zwart. Komt veel voor in
Rembrandt.
o Lampzwart en roet.
Rook werd opgevangen, kleur afgeschraapt aan de
binnenkant.
o Houtskoolzwart
Te vinden in gronderingslagen als toon.
o Wijnrankenzwart (puur koolstof met kalium- en natriumzouten)
Geel
Verschil met anorganische en organische pigmenten.
Loodtingeel (loodtinoxide, PbSnO3)
o Veel gebruikt vanaf de 14de eeuw tot in de 18de eeuw.
o Sterke overeenkomst met gele glazuurlagen op keramiek, geel
email en glas.
Een variant die ook antimoon bevat en een waremre gele
kleur geeft kwam rond 1610 op de markt (Pottenbakkersgeel,
wegens overeenkomst met gele glazuurlagen op majolica).
o In olie geeft loodtingeel een mayonaise-achtige verf (PATAT
MAYONAIS)
Dat is ideaal voor fijn impasto zoals op de citroenen.
Schietgeel (schijtgeel)
, Kleurstof gewonnen uit wouw of wegedoorn bessen
Je kunt het tot 15 augustus tot groen gebruiken, daarna voor geel.
o Sinds de oudheid gebruikt.
In de 17de eeuw veel gebruikt voor o.a. groen (geen glacis
over blauw of gemengd met blauw).
Geel lakpigment van wouw
Ingrediënten
Kleurstof uit plant extract
o Aluin (kalium aluminium sulfaat) gebruikt als substraat voor
kleurstof.
Calcium in water: hydroxide > loog.
Geel werd vaak gemengd met blauw.
De gele lak verbleekt en alles wordt dan blauw.
Blauw pigment
Lapis lazuli
Moet vervoerd worden over land en zee en moet bewerkt worden (= duur)
o Bevat lazuriet als kleurend bestanddeel (25 – 40%).
Verder bevat het calciet (wit), sodaliteit (blauw) en pyriet
(metallic geel).
Cennino Cennini, Il Libro Dell’Arte: heel belangrijk handboek voor kleur.
Schrijft over ultramarijn - mooiste kleur ever etc.
Werd gemaakt met pastillus: bijenwas, colofonium, mastiek.
Verhit totdat het een kneedbaar bolletje wordt. Smelt ingrediënten en voeg
het blauwe poeder toe.
o Bolletje moet je heel lang kleden voor minstens twee weken,
dagelijks in loog.
Blauw residu op de bodem, eerste actie > beste kwaliteit.
In Venetië was een hele industrie.
Azuriet
Basisch kopercarbonaat
Mineraal gedelfd in kopermijnen samen met het groene malachiet.
o Meer groenig blauw dan ultramarijn, wat meer paarsig is.
Vaak gebruikt in plaats van ultramarijn.
Bevat groene kristallen van malachiet.
Levigatieproces
Door mengen met water en roeren, splitsen de zwaardere deeltjes zich af van de
lichtere deeltjes.
De verontreiniging van zand etc.
o Iedere keer is de kwaliteit iets minder: je gaat steeds naar een
bleker pigment.
Hoe fijner gemalen, hoe minder kleurintensief en hoe
goedkoper.
Tijdens het wrijven van het azuriet met water zie je de groene
deeltjes van het malachiet zich afsplitsen.
Smalt (Kaliumcobaltsilicaat)
Wordt gemaakt door cobaltoxide te mengen met gesmolten glas.
Kalium in de vorm van (…)
Smalt werd veel gebruikt, vooral in de 17de eeuw
Goedkoper dan ultramarijn of azuriet, maar smalt verkleurt in olie
Organische materialen
Indigo (indigotine)
, Al in de oudheid wordt het beschreven door Plinius en Vitruvius.
Azië: indigofera tinctoria sinds eind 15de eeuw import naar Europa.
Nieuwe zeeroute direct naar India ontdekt door de Portugese
ontdekkingsreiziger Vasco de Gama).
Bundels van bladeren werden in groot vat van warm water erg lange tijd
geweekt en gekookt, maar het koken kwam doordat de bladeren gingen
fermenteren. Gebeurde uit zichzelf. Steeds afgegoten – rottende massa
bladeren werd naar volgend vat overgebracht, om steeds verder het
product te intensiveren.
o Werd gevormd in cakes/kleine balletjes en werd verhandeld en
geëxporteerd.
Pruisisch of Berlijn blauw (C18Fe7N18)
Ontdekt door een verfstof fabrikant Jacob Fiesbach in Berlijn in 1704
Werkte aan een nieuwe cochenilleachtig rood. Een van de ingrediënten
was in contact gekomen met dierlijk bloed, dat een onverwachte
chemische reactie veroorzaakte en de kleur veranderde in blauw: ijzer
ferrocyanide.
o Als pigment voor het eerst in een oliverschilderij in 1709
Nog steeds in gebruik (Hokusai – Great wave of Kanagawa).
Cobalt blauw
Cobalt(II)oxide-aluminium oxide of cobalt(II)aluminate (CoAl2O4).
Gemaakt door cobaltoxide met aluminiumhydroxide te roosteren op een
temperatuur van 1200 graden celcius.
o Uitgevonden door de Franse scheikundige Louis-Jacques (…)
Groen
Malachiet
Mineraal, basisch kopercarbonaat (Cu2CO3(OH)2)
o Gebruikt sinds de oudheid tot de 16e eeuw – veel gebruikt voor
sierraden.
Lastig verwerkbaar met verdigris als het alternatief.
Ook met levigatieproces gewassen – lastig om te verwerken,
niet erg populair.
Verdigris
Alternatief van malachiet, basisch koperacetaat (Cu(CH3COO)2).
Gebruikt vana de oudheid tot op heden, vooral in de 15 e en 17e eeuw.
o Verdigris wordt gemaakt door koper aan azijndampen bloot te
stellen.
Kan verkleuren: verdonkeren in olie.
Als glacis dikwijls met doekje aangebracht wegens viscositeit.
College II – 1 november 2018
Fresco’s
Fresco schilderingen zou volgens Vasari een mannelijkere, doeltreffendere
techniek zijn.
Fresco: vers, in natte kalk.
o Affresco: frescoschildering
Secco: droog, op droge kalk
In de kerk van Franciscus van Assisi (Assisi) is ook gekozen voor fresco.
Heel goede weergave – verhaal moet dichtbij de gelovigen staan.
o Behoefte om realisme te maken: alles zo dichtbij mogelijk d.m.v.
fresco.
Meestal vrij goedkope techniek, veel werk, maar minder duur
dan mozaïek.
Il Libro dell’Arte, Cennino Cennini (geschreven ca. 1400)
