Samenvatting Vijf eeuwen opvoeden in Nederland

Hoofdstuk 1

Renaissance en Humanisme
Renaissance: Periode van vernieuwing (wedergeboorte)
Humanisme: Niet religieuze levensbeschouwing
De Renaissance (wedergeboorte) ontstond in de Italiaanse steden van de vijftiende
eeuw. In de loop van de zestiende eeuw ook in Europa. De ideale van de renaissance
worden belichaamd in Leonardo da Vinci, kunstenaar, wetenschapsman, dichter en
uitvinder. Hij is het prototype van de universele mens, de uomo universale. De
Renaissance was een brede culturele vernieuwingsbeweging waarvan het vijftiende en
zestiende-eeuwse Humanisme een deel van uitmaakte. Humanisme is een intellectuele
stroming. Humanisme; fundament van de moderne culturele traditie. Ontwikkeling en
opvoeding zijn centrale categorieën in het humanisch denken. Humanisten legde de
grondslag voor de klassieke filologie ( de wetenschappelijke studie van de letteren uit de
oudheid.)

Erasmus
Rotterdammer Desiderius Erasmus was een van de invloedrijkste humanisten die
uitgesproken aandacht had voor opleiding en onderwijs. Klassiek culturele vorming was
volgens Erasmus de kern van alle echte opvoeding. Het onderwijs was voor Erasmus zo
belangrijk dat het onderwijs uit handen zou moeten worden genomen van de kerk en
moest worden gedragen door de overheid. Een mens is volgens Erasmus zonder
vorming slechter dan een dier. Een dier word nog geleid door instinct maar een mens
dat niet doordrenkt is met de beste kennis is gevaarlijker dan welk dier dan ook.

Montaigne
Fransman Michel de Montaigne was voor oorsprong jurist. Totdat hij bundels Essays
begon te schrijven met een verzameling van citaten uit de klassieke literatuur,
overpeinzingen en korte filosofische verhandelingen. Hij werd net als zijn vader
burgemeester van Bordeaux. Voor hem betekende humanisme vooral verzet tegen
dogma’s en intellectuele afhankelijk. Montaigne was kosmopoliet. Karakteristiek voor
diens opvoeding is de telkens herhaalde nadruk op deugd en wijsheid, zoveel
belangrijker dan louter weten.

Vives
Spanjaard Juan Luis Vives was een pionier en had oog voor de opvoeding van meisjes.
Zijn gedachte over opvoeding en onderwijs liep in veel opzichten parallel aan Erasmus.
Wel zag hij schep de noodzaak van de inductieve methode in het proces van
kenniswerving. Hij was ook meer dan de andere geïnteresseerd in het psychologische
proces van kenniswerving. Hij had speciale belangstelling voor verstandelijk
gehandicapte, doofstomme en blinde kinderen.

, Hervorming
Godsdiensten: Lutheranisme, Calvinisme, Anglicanisme
Na de Renaissance en het Humanisme is de Hervorming of Reformatie een beweging
met vergaande gevolgen voor de pedagogiek. Het optreden van Luther en Calvijn in de
vroege zestiende eeuw betekende een kerkscheuring met bloedige godsdienstoorlogen.
Lutheranisme (Noord-Duitsland en Scandinavië), Calvinisme (Frankrijk, Duitsland,
Zwitserland), Anglicanisme (Engeland) waren de belangrijkste richtingen. In Nederland
was Calvinisme dominant. Persoonlijke geloofsbeleving was in de ogen van de
hervormers belangrijker dan humanistische geleerdheid, de verhouding tussen deze
twee was dan ook complex. Volgens de calvinistische leer was de mens uit zichzelf tot
niets in staat. Hij was volledig afhankelijk van de goddelijke genade. Essentieel in de
hervorming is de noodzaak van opvoeden tot godzaligheid. De Nederlandse calvinist
Marnix van Sint Aldegonde schreef ons Wilhelmus maar was ook een geleerde en
staatsman in dienst van Willem van Oranje. Hij wilde aansluiten bij het
bevattingsvermogen van zijn pupillen en bij hun eigen ondervinding. De gehele
opvoeding moest gericht zijn op praktische kennis en vaardigheden die onmisbaar
waren voor een betrekking in handel, bestuur of diplomatie.

Pedagogisch realisme en piëtisme in de zeventiende eeuw
Filosofische stromingen als het empirisme en rationalisme poneerden het ‘natuurlijke’
kenvermogen van de mens, het vermogen om met behulp van de zintuigen en het
verstand de waarheid te kennen. Het pedagogisch realisme, dat zich keerde tegen de
eenzijdige aandacht van de taal ten gunste van zaakkennis. Het piëtisme dat eenvoudige
vroomheid hoger aansloeg dan geleerdheid.

Empirisme en rationalisme
Het empirisme en rationalisme waren belangrijke stromingen voor de ontwikkeling van
pedagogiek. Bij beide stromingen stond de vraag naar het ontstaan en de aard van de
menselijke kennis centraal. De mens wordt van nature in staan geacht om te komen tot
zekere, wetenschappelijke kennis, die niet in strijd kan zijn met de fundamentele
geloofswaarheden. Volgens beide opvattingen staan traditie en vooroordeel de
menselijke vooruitgang in de weg.

Pedagogisch realisme van de Comenius
De eerste grote systematicus in de westerse pedagogiek was Tjech Jan Amos Comenius
(Komensky in zijn landtaal). Hij achtte kennis van de wereld om zich heen, zaakkennis,
voor kinderen en primair belang. Hij heeft ook een grote belangstelling voor het
volksonderwijs in de moedertaal. De mens was volgens hem verdwaalt in een labyrint
door de godsdienstige verdeeldheid. Comenius was een van de grondleggers van het
platenboek en daarmee van het gebruikt van illustraties in het onderwijs. Essentieel in
Comenius pedagogiek is het begrip pansofie(al-wijsheid). De pansofie biedt inzicht in de
universele ordeningsbeginselen waarvan de gehele werkelijkheid is doortrokken. Het
relativeert de grenzen tussen verschillende kengebieden. Comenius hield rekening met
de beperkte vermogens van kinderen.