AANTEKENINGEN & UITWERKINGEN COLLEGES VIW
DEEL I
, Week 1. Verdieping onrechtmatige daad
Onrechtmatige daad 1: Verdieping onrechtmatige daad en Europees
aansprakelijkheidsrecht
Tijdens het eerste college wordt ingegaan op het leerstuk van de onrechtmatige daad in algemene zin (art.
6:162 e.v. BW). De voorgeschreven literatuur beoogt verdieping aan te brengen ten aanzien van het begrip
onrechtmatigheid: hoe wordt die in de praktijk vastgesteld? Welke hulpmiddelen worden daarbij gebruikt? Hoe
gaat de rechter om met veranderende opvattingen (‘beweging’) in de loop des tijds? Hoe wordt het leerstuk van
de onrechtmatige daad beïnvloed door Europa (zowel het EU-recht als het EVRM)? Aan de hand van recente
voorbeelden uit de rechtspraak worden deze voorbeelden beantwoord.
(I) INTRODUCTIE AANSPRAKELIJKHEIDSRECHT
Voorvraag: wat is ‘aansprakelijkheidsrecht’?
‘Aansprakelijkheid’ volgens Van Dale:
(1) Vervolgbaarheid wegens veroorzaakte schade (schadeplichtigheid)
(2) Verplichting om zich desverlangd wegens zijn handelingen te verantwoorden (verantwoordelijkheid)
Volgens Lindenbergh (2021) is het aansprakelijkheidsrecht aansprakenrecht: het gaat over aanspraken die
iemand in rechte geldend kan maken op grond van een onrechtmatige daad, een overeenkomst of een
subjectief recht. Het aansprakelijkheidsrecht is dus breder dan het onrechtmatige daadsrecht én breder dan het
verbintenissenrecht: het gaat over verbintenissen en andere rechtsplichten. Volgens Lindenbergh is art. 3:296
BW de kern van het aansprakelijkheidsrecht (rechtshandhaving) en niet art. 6:95 e.v. BW (schadevergoeding).
Systematiek van het aansprakelijkheidsrecht
Eerst: vestiging van aansprakelijkheid (grondslag)
Contractuele aansprakelijkheid:
* Wanprestatie (art. 6:74 BW)
Buitencontractuele aansprakelijkheid:
* Onrechtmatige daad (art. 6:162 e.v. BW)
* Kwalitatieve aansprakelijkheid (art. 6:169 e.v. BW)
Dan: omvang van aansprakelijkheid (‘schadevergoedingsrecht’)
* Schade (art. 6:95 e.v. BW)
* Causaal verband (art. 6:98 e.v. BW)
* Eigen schuld c.a. (art. 6:101 e.v. BW)
Remedies: wat kan de benadeelde vorderen?
Als OD of wanprestatie is gepleegd (genoegdoening):
* Schadevergoeding (art. 6:74/6:162 BW); evt. collectieve actie (art. 3:305a BW)
* Verklaring voor recht (art. 3:302 BW); nuttig in schadestaatprocedure/schikking
* Rectificatie (art. 6:167 BW); nuttig bij onjuiste/misleidende (pers)publicaties
Als OD of wanprestatie dreigt of voortduurt (preventie):
* Verbod/bevel (art. 3:296 BW); bijv. vordering tot nakoming overeenkomst of verbod OD; evt. versterkt met
dwangsom (art. 611a Rv).
1
, ⟶ Een voorbeeld hiervan is het verbod op gebruik van bestrijdingsmiddelen in Drenthe wat onrust bij
lelietelers heeft veroorzaakt. Dit brengt de rechter in een lastige positie, aangezien hij preventief als een soort
‘beleidsmaker’ moet gaan handelen.
De vereisten voor een verbod/bevel ex art. 3:296 BW zijn:
(1) (tenminste) reële dreiging van OD of wanprestatie;
(2) voldoende belang bij verbod/bevel (art. 3:303 BW).
⟶ In zijn artikel stelt Jansen (2020) dat betoogd kan worden dat art. 6:162 BW niet nodig is ter fundering van
preventieve verbods- en bevelsacties. Je hoeft immers niet aan alle vereisten van art. 6:162 BW te voldoen bij
een beroep op art. 3:296 BW. Toch denkt Jansen dat art. 6:162 BW, ook bij het uitspreken van een op art. 3:296
BW gebaseerd verbod of bevel dat strekt ter voorkoming van onrechtmatig handelen, een nuttige rol kan
vervullen als referentiekader. De bestaansreden van een dergelijk verbod of bevel is immers, niet de in het
geding zijnde rechtsplicht als zodanig, maar de dreigende schending daarvan: de te voorkomen onrechtmatige
daad. Het is nuttig om te blijven kijken naar rechtspraak over de onrechtmatige daad, want het biedt nuance en
ruimte voor casuïstische oplossingen. Het gaat namelijk altijd om een belangenafweging (aan de hand van de
Kelderluikfactoren) en de omstandigheden van het geval. Dit kan een soort ‘haakje’ zijn om een wat
genuanceerder beeld te krijgen van een verbod of bevel. Dat is de meerwaarde van art. 6:162 BW. Kortom: art.
6:162 BW is niet nodig, maar wel nuttig voor een verbod of bevel.
Eventueel afwijzing op grond van de wet, aard, verplichting of rechtshandeling (art. 3:296 BW) of in verband
met zwaarwegende maatschappelijke belangen (art. 6:168 BW). Zie tenzij-clausule. Een voorbeeld hiervan is
het geven van toestemming voor een bepaalde rechtshandeling, zoals een medische behandeling.
(II) AANSPRAKELIJKHEID UIT ONRECHTMATIGE DAAD (ART. 6:162 BW)
Vereisten voor aansprakelijkheid uit OD
Art. 6:162 lid 1 BW:
‘Hij die jegens een ander [5] een onrechtmatige daad [1] pleegt, welke hem kan worden toegerekend [2], is
verplicht de schade [3] die de ander dientengevolge lijdt [4], te vergoeden.’
(1) Onrechtmatigheid (art. 6:162 lid 2 BW)
(2) Toerekenbaarheid (art. 6:162 lid 3 BW)
(3) Schade (art. 6:95 e.v. BW)
(4) Causaal verband (c.s.q.n. + art. 6:98 BW)
(5) Relativiteit (art. 6:163 BW)
Drie typen onrechtmatigheid (art. 6:162 lid 2 BW)
(1) Rechtsinbreuk: inbreuk op een subjectief recht.
* Subjectief recht ⟶ twee hoofdrubrieken:
- absolute vermogensrechten (eigendom, IE-rechten)
- persoonlijkheidsrechten (lichamelijke integriteit, eer & goede naam)
* Inbreuk ⟶ niet iedere aantasting, drie benaderingen:
a. beperking tot directe/opzettelijke inbreuk
b. beperking tot gedrag dat zélf inbreuk maakt
c. beperking tot onzorgvuldige inbreuk
(2) Wetsschending: doen/nalaten in strijd met een ‘wettelijke plicht’ (= wet in materiële zin: iedere
algemeenverbindendverklaring, inclusief verdragen) ⟶ relativiteit is bij deze categorie het belangrijkst!
2
DEEL I
, Week 1. Verdieping onrechtmatige daad
Onrechtmatige daad 1: Verdieping onrechtmatige daad en Europees
aansprakelijkheidsrecht
Tijdens het eerste college wordt ingegaan op het leerstuk van de onrechtmatige daad in algemene zin (art.
6:162 e.v. BW). De voorgeschreven literatuur beoogt verdieping aan te brengen ten aanzien van het begrip
onrechtmatigheid: hoe wordt die in de praktijk vastgesteld? Welke hulpmiddelen worden daarbij gebruikt? Hoe
gaat de rechter om met veranderende opvattingen (‘beweging’) in de loop des tijds? Hoe wordt het leerstuk van
de onrechtmatige daad beïnvloed door Europa (zowel het EU-recht als het EVRM)? Aan de hand van recente
voorbeelden uit de rechtspraak worden deze voorbeelden beantwoord.
(I) INTRODUCTIE AANSPRAKELIJKHEIDSRECHT
Voorvraag: wat is ‘aansprakelijkheidsrecht’?
‘Aansprakelijkheid’ volgens Van Dale:
(1) Vervolgbaarheid wegens veroorzaakte schade (schadeplichtigheid)
(2) Verplichting om zich desverlangd wegens zijn handelingen te verantwoorden (verantwoordelijkheid)
Volgens Lindenbergh (2021) is het aansprakelijkheidsrecht aansprakenrecht: het gaat over aanspraken die
iemand in rechte geldend kan maken op grond van een onrechtmatige daad, een overeenkomst of een
subjectief recht. Het aansprakelijkheidsrecht is dus breder dan het onrechtmatige daadsrecht én breder dan het
verbintenissenrecht: het gaat over verbintenissen en andere rechtsplichten. Volgens Lindenbergh is art. 3:296
BW de kern van het aansprakelijkheidsrecht (rechtshandhaving) en niet art. 6:95 e.v. BW (schadevergoeding).
Systematiek van het aansprakelijkheidsrecht
Eerst: vestiging van aansprakelijkheid (grondslag)
Contractuele aansprakelijkheid:
* Wanprestatie (art. 6:74 BW)
Buitencontractuele aansprakelijkheid:
* Onrechtmatige daad (art. 6:162 e.v. BW)
* Kwalitatieve aansprakelijkheid (art. 6:169 e.v. BW)
Dan: omvang van aansprakelijkheid (‘schadevergoedingsrecht’)
* Schade (art. 6:95 e.v. BW)
* Causaal verband (art. 6:98 e.v. BW)
* Eigen schuld c.a. (art. 6:101 e.v. BW)
Remedies: wat kan de benadeelde vorderen?
Als OD of wanprestatie is gepleegd (genoegdoening):
* Schadevergoeding (art. 6:74/6:162 BW); evt. collectieve actie (art. 3:305a BW)
* Verklaring voor recht (art. 3:302 BW); nuttig in schadestaatprocedure/schikking
* Rectificatie (art. 6:167 BW); nuttig bij onjuiste/misleidende (pers)publicaties
Als OD of wanprestatie dreigt of voortduurt (preventie):
* Verbod/bevel (art. 3:296 BW); bijv. vordering tot nakoming overeenkomst of verbod OD; evt. versterkt met
dwangsom (art. 611a Rv).
1
, ⟶ Een voorbeeld hiervan is het verbod op gebruik van bestrijdingsmiddelen in Drenthe wat onrust bij
lelietelers heeft veroorzaakt. Dit brengt de rechter in een lastige positie, aangezien hij preventief als een soort
‘beleidsmaker’ moet gaan handelen.
De vereisten voor een verbod/bevel ex art. 3:296 BW zijn:
(1) (tenminste) reële dreiging van OD of wanprestatie;
(2) voldoende belang bij verbod/bevel (art. 3:303 BW).
⟶ In zijn artikel stelt Jansen (2020) dat betoogd kan worden dat art. 6:162 BW niet nodig is ter fundering van
preventieve verbods- en bevelsacties. Je hoeft immers niet aan alle vereisten van art. 6:162 BW te voldoen bij
een beroep op art. 3:296 BW. Toch denkt Jansen dat art. 6:162 BW, ook bij het uitspreken van een op art. 3:296
BW gebaseerd verbod of bevel dat strekt ter voorkoming van onrechtmatig handelen, een nuttige rol kan
vervullen als referentiekader. De bestaansreden van een dergelijk verbod of bevel is immers, niet de in het
geding zijnde rechtsplicht als zodanig, maar de dreigende schending daarvan: de te voorkomen onrechtmatige
daad. Het is nuttig om te blijven kijken naar rechtspraak over de onrechtmatige daad, want het biedt nuance en
ruimte voor casuïstische oplossingen. Het gaat namelijk altijd om een belangenafweging (aan de hand van de
Kelderluikfactoren) en de omstandigheden van het geval. Dit kan een soort ‘haakje’ zijn om een wat
genuanceerder beeld te krijgen van een verbod of bevel. Dat is de meerwaarde van art. 6:162 BW. Kortom: art.
6:162 BW is niet nodig, maar wel nuttig voor een verbod of bevel.
Eventueel afwijzing op grond van de wet, aard, verplichting of rechtshandeling (art. 3:296 BW) of in verband
met zwaarwegende maatschappelijke belangen (art. 6:168 BW). Zie tenzij-clausule. Een voorbeeld hiervan is
het geven van toestemming voor een bepaalde rechtshandeling, zoals een medische behandeling.
(II) AANSPRAKELIJKHEID UIT ONRECHTMATIGE DAAD (ART. 6:162 BW)
Vereisten voor aansprakelijkheid uit OD
Art. 6:162 lid 1 BW:
‘Hij die jegens een ander [5] een onrechtmatige daad [1] pleegt, welke hem kan worden toegerekend [2], is
verplicht de schade [3] die de ander dientengevolge lijdt [4], te vergoeden.’
(1) Onrechtmatigheid (art. 6:162 lid 2 BW)
(2) Toerekenbaarheid (art. 6:162 lid 3 BW)
(3) Schade (art. 6:95 e.v. BW)
(4) Causaal verband (c.s.q.n. + art. 6:98 BW)
(5) Relativiteit (art. 6:163 BW)
Drie typen onrechtmatigheid (art. 6:162 lid 2 BW)
(1) Rechtsinbreuk: inbreuk op een subjectief recht.
* Subjectief recht ⟶ twee hoofdrubrieken:
- absolute vermogensrechten (eigendom, IE-rechten)
- persoonlijkheidsrechten (lichamelijke integriteit, eer & goede naam)
* Inbreuk ⟶ niet iedere aantasting, drie benaderingen:
a. beperking tot directe/opzettelijke inbreuk
b. beperking tot gedrag dat zélf inbreuk maakt
c. beperking tot onzorgvuldige inbreuk
(2) Wetsschending: doen/nalaten in strijd met een ‘wettelijke plicht’ (= wet in materiële zin: iedere
algemeenverbindendverklaring, inclusief verdragen) ⟶ relativiteit is bij deze categorie het belangrijkst!
2
