Thema 1: Menselijk gedrag
Chapter I. An Invitation to Social Psychology
Sociale psychologie: de wetenschap die gevoelens, gedachten en gedrag van individuen in sociale
situaties bestudeert. De psychologie van het dagelijks leven
Affect
Behavior
Cognitie (ABC)
Sociologie: studie van sociale relaties tussen mensen, en in het bijzonder van de politieke, culturele,
religieuze en economische aspecten van menselijke samenlevingen
Persoonlijkheidsleer: studie van de verschillen en overeenkomsten in persoonlijkheid tussen
mensen, waarin persoonlijkheid inhoudt hoe het individu zich gedraagt ten opzichte van zijn sociale
omgeving, andere mensen en in verschillende situaties
Rode draad deze cursus zijn de twee centrale hypothesen
De kracht van de situatie
De kracht van het onbewuste
Persoonlijkheidspsychologie: dichtbij de sociale psychologie, maar legt meer de nadruk op
individuele verschillen in gedrag dan op de sociale situatie
o Persoonlijkheidspsychologen proberen een consistent patroon in het gedrag van een individu
te onderscheiden in verschillende situaties
o Sociaalpsychologen kijken naar de algemene situatie
Distale factoren: verder weg gelegen, moeilijk te veranderen
Proximale factoren: dichtbij. Bijvoorbeeld specifieke opvattingen en attitudes over gedragingen die
de gezondheid in gevaar brengen of bevorderen. Makkelijk te veranderen
Lewin was de grondlegger van de sociale psychologie, mensen altijd een functie is van het krachtveld
waarin zij zich bevinden. Ook kenmerken van de personen in kwestie zijn van belang als het gaat om
gedrag, maar deze interacteren altijd met de situatie
Kurt Lewin: G- f(P, S), gedrag functie van persoon en situatie
Mensen onderschatten de invloed van S
Seminaristen en Samaritanen
In een experiment van Darley en Batson werd aan participanten gevraagd een presentatie voor te
bereiden over de barmhartige Samaritaan. Wereldse factoren zoals haast maken blijken krachtige
situationele factoren te zijn (negeren nuttige neigingen)
Fundamentele attributie fout: neiging om gedrag toe te schrijven aan de persoon en niet aan de
situatie (overschatten van disposities)
Hoe 3 processen van Gilbert
1. Nemen gedrag waar (hij helpt niet) automatisch
2. Karakteriseren van het gedrag (asociaal) automatisch
3. Corrigeren van de situatie (hij had haast omdat hij per se ergens op tijd moest komen)
gecontroleerd proces
,Disposities: interne factoren zoals, overtuigingen, waarden, persoonlijkheidskenmerken en
vaardigheden de voornaamste oorzaak zijn van gedrag
De kracht van onbewuste processen
Channel factoren: kleine situationele omstandigheden die onbelangrijk ogen, maar een
grote consequentie voor gedrag kunnen hebben
o Nudging: kleine veranderingen om gedrag tot stand te laten komen
Schema’s: georganiseerde set kennis over een stimulus in lange-termijn geheugen
o Schema’s leggen de regulariteiten in het leven vast en zorgen voor bepaalde
verwachtingen waarop we kunnen bouwen, zodat we de wereld niet steeds
opnieuw hoeven te herontdekken
Priming: de automatische en onbewuste invloed van een stimulus op ons gedrag
Construal: (zingeving) van een bepaalde situatie of van bepaald gedrag verwijst naar onze
interpretatie van deze situatie/gedrag en naar de gevolgtrekkingen die we, vaak onbewust, met
betrekking tot hen maken (prisoners dilemma)
Gestaltpsychologie: mensen registreren niet automatisch, maar construeren een werkelijkheid
geheel onbewust
Automatische of gecontroleerde verwerking
De geest verwerkt informatie op twee manieren wanneer je een sociale situatie ondervindt.
Dual proces model:
1. Automatisch en onbewust: vaak gebaseerd op emotionele factoren, associatief,
onintentioneel, effortless
2. Systematisch en bewust: heeft een grotere kans gecontroleerd te worden door zorgvuldig na
te denken, bewust, langzaam, intentioneel, controle, effort (energie)
o Afhankelijk van motivatie en capaciteit
Feitelijk weten we (vaak/meestal) niet waarom we keuzes maken
Post-hoc redeneren: oorzaak en gevolg toekennen aan twee verschijnselen die zich beide
(tegelijkertijd) voordoen. Ook wel: een statistisch verband (correlatie) aanzien voor een causaal
verband. Geeft gevoel van controle en consistentie
Onderzoek van Devine toont aan hoe automatische en gecontroleerde verwerking kan resulteren in
onverenigbare houdingen t.o.v. mensen van outgroups. Mensen die niet openlijk vooroordelen
hebben over leden van een andere groepering, kunnen toch even hoog op een test naar
vooroordelen scoren als mensen die er openlijk voor uitkomen. Automatische processen leiden tot
impliciete attituden en overtuigingen die niet gecontroleerd kunnen worden door de bewuste geest
en gecontroleerde processen resulteren in expliciete attituden en overtuigingen waar we ons bewust
van zijn. Expliciete attituden kunnen na verloop van tijd wel impliciet en onbewust worden.
Typen onbewuste verwerking
Twee belangrijke typen van onbewuste verwerking kunnen worden onderscheiden.
James onderscheidde een type dat betrokken is bij het verwerven van vaardigheden.
Naarmate we iets geleerd hebben, kunnen we dit later onbewust uitvoeren.
Het andere type komt voor wanneer overtuigingen en gedragingen worden gegenereerd
zonder dat we ons bewust zijn van de cognitieve processen die hier een rol bij spelen. We
kunnen vaak niet uitleggen waarom we op een bepaalde manier denken
,Veel mentale verwerking vindt onbewust plaats, omdat dit efficiënt is
Bewuste processen zijn vaak langzaam en seriematig (one step at a time)
Automatische processen zijn veel sneller en kunnen parallel opereren
In het proces van menselijke evolutie hebben we universele basis gedragsneigingen verworven die
ons helpen aanpassen aan de fysieke en sociale omgeving.
Leven in een groep, taal en Theory of Mind
Het leven in een groep droeg bij aan overleving in vorige eeuwen, omdat groepen
bescherming bieden tegen plunderaars etc.
De vaardigheid om taal te produceren en te begrijpen heeft de mogelijkheid om in groepen
te leven gefaciliteerd
Door middel van taal worden niet alleen emoties en intenties, maar ook overtuigingen,
houdingen en complexe gedachten overgebracht
Er is een sterke overtuiging dat mensen worden geboren met de aanleg om taal te
verwerven, waarschijnlijk omdat taal zo belangrijk is wanneer er in groepen wordt geleefd
Theory of mind: mogelijkheid om te herkennen dat anderen overtuigingen en wensen hebben
o Kinderen herkennen al voor hun tweede levensjaar dat de manier om mensen te begrijpen is
om hun overtuigingen en wensen te begrijpen
o Naarmate een kind drie of vier jaar oud is, kan het herkennen of de overtuigingen van
mensen onecht zijn
o Bij mensen met autisme is dit niet altijd mogelijk, waardoor het interacteren en
communiceren met anderen niet altijd vlekkeloos verloopt.
Theorie van ouderlijke investering: in veel soorten hebben twee sekses verschillende kosten en
baten die geassocieerd zijn met het opvoeden van de nakomelingen, grotendeels omdat het aantal
nakomelingen dat een vrouw kan hebben in haar leven gelimiteerd is. Daarom is de waarde van elk
kind dat zij krijgt hoog en is het in belang van haar genen om te zien dat elk kind volwassen wordt.
o Een man kan weglopen na de daad en hoeft zijn kind daarna nooit meer te zien
o Ook als de man wel bij de vrouw van zijn kind blijft, dan nog investeert hij minder in zijn kind
dan de vrouw
Naturalistische bedrog: evolutionaire bewering dat het is zoals het móét zijn. De evolutietheorie
heeft ertoe geleid dat mensen deze misbruiken om de strijd van sommige groepen te rechtvaardigen
en om heerschappij te krijgen over andere groepen.
Cultuur en menselijk gedrag
Hoewel er universele menselijke neigingen bestaan, is er sprake van een grote flexibiliteit onder
mensen in de expressie van deze neigingen. Dit komt doordat mensen in vrijwel elk type ecosysteem
kunnen leven en zich daaraan moeten aanpassen om te kunnen overleven. Dit leidt tot grote
verschillen tussen verschillende culturen.
Culturele verschillen in sociale relaties en zelfbegrip
Recent werk heeft aangetoond dat culturele verschillen veel dieper gaan dat overtuigingen en
waarden. Ze strekken zich zelfs uit naar het niveau van fundamentele vormen van zelfconceptie en
het sociale bestaan en zelf tot de perceptuele en cognitieve processen die mensen gebruiken om
nieuwe gedachten en overtuigingen te ontwikkelen.
Individualistische/independent culturen: zien het Zelf als verschillend van anderen en hebben de
voorkeur voor egalitarisme en statussen die worden bepaald door bekwaamheden.
, Collectivistische culturen/interdependent: zien het Zelf als iets dat is gelinkt aan anderen en hebben
de voorkeur voor een hiërarchie en statussen gebaseerd op toeschrijving aan de hand van leeftijd,
groepslidmaatschap en andere attributen
Wie ben jij?
Kuhn en McPartland hebben een ‘Wie ben ik test’ ontwikkeld waarin aan mensen wordt gevraagd
om twintig uitspraken met betrekking tot henzelf te noteren
o Amerikaanse zelfbeschrijvingen zijn vaak contextvrij en verwijzen naar
persoonlijkheidskenmerken (ik ben netjes) en persoonlijke voorkeuren (ik hou van
ijs)
o Mensen uit onafhankelijke samenlevingen beschrijven zichzelf door middel van
relaties (ik ben Jan zijn vriend) en contextafhankelijk (ik ben serieus op het werk)
Individualisme versus collectivisme op de werkvloer
Mensen uit individualistische landen:
Willen de erkenning die ze verdienen wanneer ze hun werk goed doen
Willen enige vrijheid hebben en hun werk op hun eigen manier aanpakken
Willen hun vaardigheden optimaal benutten
Zijn van mening dat besluiten die worden gemaakt door individuen beter zijn dan besluiten
die worden gemaakt door groepen
Mensen uit collectivistische culturen:
Willen dat de werkgever grotendeels verantwoordelijk is voor hun gezondheid en welzijn
Willen in een vriendelijke en sympathieke omgeving werken
Willen loyaal zijn, geloven dat de beste managers het langst bij het bedrijf werken
Cultuur en genderrollen
Mannelijke dominantie is een van de meest variabele aspecten van genderrollen. Vroeger was de
overheersende mannelijke rol om te jagen; de vrouwelijke rol was om planten te verzamelen.
Hoewel deze scherpe rolverdeling bestond, waren mannen en vrouwen gelijk. De sociale structuur
werd gekenmerkt door een zwakke hiërarchie, waar leiders maar weinig te zeggen hadden.
In veel culturen zijn er verschillen tussen sociale klassen in de onafhankelijke versus afhankelijke
dimensie:
Mensen uit de arbeidersklasse in moderne samenlevingen zijn afhankelijker dan individuen
uit de middenklasse
Mensen uit de arbeidersklasse hebben meer interacties met families dan mensen uit de
middenklasse, hun opvoedingsstijlen leggen de nadruk meer op conformiteit en
gehoorzaamheid dan de opvoedingsstijlen van individuen uit de middenklasse
Daarnaast hechten mensen uit de arbeidersklasse minder waarde aan uniekheid.
Zowel evolutie en cultuur beïnvloeden hoe mensen de wereld zien en zich hierin gedragen. De twee
vullen elkaar aan in het begrijpen van sociale relaties.
Hannah Arendt: Eichmann is Jerusalem, The Banality of evil, iedereen is in staat tot kwaad
Chapter 2. The Methods of Social Psychology
Hindsight bias: wijsheid achteraf, waarbij iemand stelt dat een bepaalde gebeurtenis uit het verleden
volstrekt verklaarbaar en logisch was, terwijl dit vooraf - op basis van nuchtere feiten - in mindere
mate of zelfs geheel niet voorspeld had kunnen worden.
Chapter I. An Invitation to Social Psychology
Sociale psychologie: de wetenschap die gevoelens, gedachten en gedrag van individuen in sociale
situaties bestudeert. De psychologie van het dagelijks leven
Affect
Behavior
Cognitie (ABC)
Sociologie: studie van sociale relaties tussen mensen, en in het bijzonder van de politieke, culturele,
religieuze en economische aspecten van menselijke samenlevingen
Persoonlijkheidsleer: studie van de verschillen en overeenkomsten in persoonlijkheid tussen
mensen, waarin persoonlijkheid inhoudt hoe het individu zich gedraagt ten opzichte van zijn sociale
omgeving, andere mensen en in verschillende situaties
Rode draad deze cursus zijn de twee centrale hypothesen
De kracht van de situatie
De kracht van het onbewuste
Persoonlijkheidspsychologie: dichtbij de sociale psychologie, maar legt meer de nadruk op
individuele verschillen in gedrag dan op de sociale situatie
o Persoonlijkheidspsychologen proberen een consistent patroon in het gedrag van een individu
te onderscheiden in verschillende situaties
o Sociaalpsychologen kijken naar de algemene situatie
Distale factoren: verder weg gelegen, moeilijk te veranderen
Proximale factoren: dichtbij. Bijvoorbeeld specifieke opvattingen en attitudes over gedragingen die
de gezondheid in gevaar brengen of bevorderen. Makkelijk te veranderen
Lewin was de grondlegger van de sociale psychologie, mensen altijd een functie is van het krachtveld
waarin zij zich bevinden. Ook kenmerken van de personen in kwestie zijn van belang als het gaat om
gedrag, maar deze interacteren altijd met de situatie
Kurt Lewin: G- f(P, S), gedrag functie van persoon en situatie
Mensen onderschatten de invloed van S
Seminaristen en Samaritanen
In een experiment van Darley en Batson werd aan participanten gevraagd een presentatie voor te
bereiden over de barmhartige Samaritaan. Wereldse factoren zoals haast maken blijken krachtige
situationele factoren te zijn (negeren nuttige neigingen)
Fundamentele attributie fout: neiging om gedrag toe te schrijven aan de persoon en niet aan de
situatie (overschatten van disposities)
Hoe 3 processen van Gilbert
1. Nemen gedrag waar (hij helpt niet) automatisch
2. Karakteriseren van het gedrag (asociaal) automatisch
3. Corrigeren van de situatie (hij had haast omdat hij per se ergens op tijd moest komen)
gecontroleerd proces
,Disposities: interne factoren zoals, overtuigingen, waarden, persoonlijkheidskenmerken en
vaardigheden de voornaamste oorzaak zijn van gedrag
De kracht van onbewuste processen
Channel factoren: kleine situationele omstandigheden die onbelangrijk ogen, maar een
grote consequentie voor gedrag kunnen hebben
o Nudging: kleine veranderingen om gedrag tot stand te laten komen
Schema’s: georganiseerde set kennis over een stimulus in lange-termijn geheugen
o Schema’s leggen de regulariteiten in het leven vast en zorgen voor bepaalde
verwachtingen waarop we kunnen bouwen, zodat we de wereld niet steeds
opnieuw hoeven te herontdekken
Priming: de automatische en onbewuste invloed van een stimulus op ons gedrag
Construal: (zingeving) van een bepaalde situatie of van bepaald gedrag verwijst naar onze
interpretatie van deze situatie/gedrag en naar de gevolgtrekkingen die we, vaak onbewust, met
betrekking tot hen maken (prisoners dilemma)
Gestaltpsychologie: mensen registreren niet automatisch, maar construeren een werkelijkheid
geheel onbewust
Automatische of gecontroleerde verwerking
De geest verwerkt informatie op twee manieren wanneer je een sociale situatie ondervindt.
Dual proces model:
1. Automatisch en onbewust: vaak gebaseerd op emotionele factoren, associatief,
onintentioneel, effortless
2. Systematisch en bewust: heeft een grotere kans gecontroleerd te worden door zorgvuldig na
te denken, bewust, langzaam, intentioneel, controle, effort (energie)
o Afhankelijk van motivatie en capaciteit
Feitelijk weten we (vaak/meestal) niet waarom we keuzes maken
Post-hoc redeneren: oorzaak en gevolg toekennen aan twee verschijnselen die zich beide
(tegelijkertijd) voordoen. Ook wel: een statistisch verband (correlatie) aanzien voor een causaal
verband. Geeft gevoel van controle en consistentie
Onderzoek van Devine toont aan hoe automatische en gecontroleerde verwerking kan resulteren in
onverenigbare houdingen t.o.v. mensen van outgroups. Mensen die niet openlijk vooroordelen
hebben over leden van een andere groepering, kunnen toch even hoog op een test naar
vooroordelen scoren als mensen die er openlijk voor uitkomen. Automatische processen leiden tot
impliciete attituden en overtuigingen die niet gecontroleerd kunnen worden door de bewuste geest
en gecontroleerde processen resulteren in expliciete attituden en overtuigingen waar we ons bewust
van zijn. Expliciete attituden kunnen na verloop van tijd wel impliciet en onbewust worden.
Typen onbewuste verwerking
Twee belangrijke typen van onbewuste verwerking kunnen worden onderscheiden.
James onderscheidde een type dat betrokken is bij het verwerven van vaardigheden.
Naarmate we iets geleerd hebben, kunnen we dit later onbewust uitvoeren.
Het andere type komt voor wanneer overtuigingen en gedragingen worden gegenereerd
zonder dat we ons bewust zijn van de cognitieve processen die hier een rol bij spelen. We
kunnen vaak niet uitleggen waarom we op een bepaalde manier denken
,Veel mentale verwerking vindt onbewust plaats, omdat dit efficiënt is
Bewuste processen zijn vaak langzaam en seriematig (one step at a time)
Automatische processen zijn veel sneller en kunnen parallel opereren
In het proces van menselijke evolutie hebben we universele basis gedragsneigingen verworven die
ons helpen aanpassen aan de fysieke en sociale omgeving.
Leven in een groep, taal en Theory of Mind
Het leven in een groep droeg bij aan overleving in vorige eeuwen, omdat groepen
bescherming bieden tegen plunderaars etc.
De vaardigheid om taal te produceren en te begrijpen heeft de mogelijkheid om in groepen
te leven gefaciliteerd
Door middel van taal worden niet alleen emoties en intenties, maar ook overtuigingen,
houdingen en complexe gedachten overgebracht
Er is een sterke overtuiging dat mensen worden geboren met de aanleg om taal te
verwerven, waarschijnlijk omdat taal zo belangrijk is wanneer er in groepen wordt geleefd
Theory of mind: mogelijkheid om te herkennen dat anderen overtuigingen en wensen hebben
o Kinderen herkennen al voor hun tweede levensjaar dat de manier om mensen te begrijpen is
om hun overtuigingen en wensen te begrijpen
o Naarmate een kind drie of vier jaar oud is, kan het herkennen of de overtuigingen van
mensen onecht zijn
o Bij mensen met autisme is dit niet altijd mogelijk, waardoor het interacteren en
communiceren met anderen niet altijd vlekkeloos verloopt.
Theorie van ouderlijke investering: in veel soorten hebben twee sekses verschillende kosten en
baten die geassocieerd zijn met het opvoeden van de nakomelingen, grotendeels omdat het aantal
nakomelingen dat een vrouw kan hebben in haar leven gelimiteerd is. Daarom is de waarde van elk
kind dat zij krijgt hoog en is het in belang van haar genen om te zien dat elk kind volwassen wordt.
o Een man kan weglopen na de daad en hoeft zijn kind daarna nooit meer te zien
o Ook als de man wel bij de vrouw van zijn kind blijft, dan nog investeert hij minder in zijn kind
dan de vrouw
Naturalistische bedrog: evolutionaire bewering dat het is zoals het móét zijn. De evolutietheorie
heeft ertoe geleid dat mensen deze misbruiken om de strijd van sommige groepen te rechtvaardigen
en om heerschappij te krijgen over andere groepen.
Cultuur en menselijk gedrag
Hoewel er universele menselijke neigingen bestaan, is er sprake van een grote flexibiliteit onder
mensen in de expressie van deze neigingen. Dit komt doordat mensen in vrijwel elk type ecosysteem
kunnen leven en zich daaraan moeten aanpassen om te kunnen overleven. Dit leidt tot grote
verschillen tussen verschillende culturen.
Culturele verschillen in sociale relaties en zelfbegrip
Recent werk heeft aangetoond dat culturele verschillen veel dieper gaan dat overtuigingen en
waarden. Ze strekken zich zelfs uit naar het niveau van fundamentele vormen van zelfconceptie en
het sociale bestaan en zelf tot de perceptuele en cognitieve processen die mensen gebruiken om
nieuwe gedachten en overtuigingen te ontwikkelen.
Individualistische/independent culturen: zien het Zelf als verschillend van anderen en hebben de
voorkeur voor egalitarisme en statussen die worden bepaald door bekwaamheden.
, Collectivistische culturen/interdependent: zien het Zelf als iets dat is gelinkt aan anderen en hebben
de voorkeur voor een hiërarchie en statussen gebaseerd op toeschrijving aan de hand van leeftijd,
groepslidmaatschap en andere attributen
Wie ben jij?
Kuhn en McPartland hebben een ‘Wie ben ik test’ ontwikkeld waarin aan mensen wordt gevraagd
om twintig uitspraken met betrekking tot henzelf te noteren
o Amerikaanse zelfbeschrijvingen zijn vaak contextvrij en verwijzen naar
persoonlijkheidskenmerken (ik ben netjes) en persoonlijke voorkeuren (ik hou van
ijs)
o Mensen uit onafhankelijke samenlevingen beschrijven zichzelf door middel van
relaties (ik ben Jan zijn vriend) en contextafhankelijk (ik ben serieus op het werk)
Individualisme versus collectivisme op de werkvloer
Mensen uit individualistische landen:
Willen de erkenning die ze verdienen wanneer ze hun werk goed doen
Willen enige vrijheid hebben en hun werk op hun eigen manier aanpakken
Willen hun vaardigheden optimaal benutten
Zijn van mening dat besluiten die worden gemaakt door individuen beter zijn dan besluiten
die worden gemaakt door groepen
Mensen uit collectivistische culturen:
Willen dat de werkgever grotendeels verantwoordelijk is voor hun gezondheid en welzijn
Willen in een vriendelijke en sympathieke omgeving werken
Willen loyaal zijn, geloven dat de beste managers het langst bij het bedrijf werken
Cultuur en genderrollen
Mannelijke dominantie is een van de meest variabele aspecten van genderrollen. Vroeger was de
overheersende mannelijke rol om te jagen; de vrouwelijke rol was om planten te verzamelen.
Hoewel deze scherpe rolverdeling bestond, waren mannen en vrouwen gelijk. De sociale structuur
werd gekenmerkt door een zwakke hiërarchie, waar leiders maar weinig te zeggen hadden.
In veel culturen zijn er verschillen tussen sociale klassen in de onafhankelijke versus afhankelijke
dimensie:
Mensen uit de arbeidersklasse in moderne samenlevingen zijn afhankelijker dan individuen
uit de middenklasse
Mensen uit de arbeidersklasse hebben meer interacties met families dan mensen uit de
middenklasse, hun opvoedingsstijlen leggen de nadruk meer op conformiteit en
gehoorzaamheid dan de opvoedingsstijlen van individuen uit de middenklasse
Daarnaast hechten mensen uit de arbeidersklasse minder waarde aan uniekheid.
Zowel evolutie en cultuur beïnvloeden hoe mensen de wereld zien en zich hierin gedragen. De twee
vullen elkaar aan in het begrijpen van sociale relaties.
Hannah Arendt: Eichmann is Jerusalem, The Banality of evil, iedereen is in staat tot kwaad
Chapter 2. The Methods of Social Psychology
Hindsight bias: wijsheid achteraf, waarbij iemand stelt dat een bepaalde gebeurtenis uit het verleden
volstrekt verklaarbaar en logisch was, terwijl dit vooraf - op basis van nuchtere feiten - in mindere
mate of zelfs geheel niet voorspeld had kunnen worden.
