Hoofdstuk 7
Positieve verplichtingen = bij klassieke grondrechten de overheid tot actie overgaan
(tegenovergestelde van wat klassieke grondrechten zijn) en soms bij sociale grondrechten
verplichten overheid bepaald handelen achterwege laten (tegenovergestelde van wat sociale
grondrechten zijn).
In de praktijk komt het zelden voor dat de rechter de klassieke grondrechten van de Grondwet uitlegt
dat de overheid verplicht is tot actief scheppen van voorwaarden. Dat sluit aan bij de traditie dat de
rechter voorzichtig is met het interpreteren van grondwettelijke normen. In beginsel wacht hij een
nadere regeling van de wetgever af. Diens interpretatie van de Grondwet is gezien het
toetsingsverbod van artikel 120 Gw doorslaggevend. Een tweede verklaring voor de terughoudende
opstelling van de rechter is dat het afleiden van positieve verplichtingen voor de overheid uit de
Grondwet niet onomstreden is. Zij zouden in ieder geval niet geschikt zijn als leidraad voor de
rechter.
Het onderscheid tussen klassieke en sociale grondrechten is ook op internationaal niveau bekend.
Binnen de Verenigde Naties zijn in 1966 twee verschillende verdragen inzake grondrechten tot stand
gekomen: het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten (klassieke
grondrechten) en het Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten
(sociale grondrechten). Dezelfde tweedeling zien we in het verdragsrecht van de Raad van Europa.
Tegenover het Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens van 1950 (klassieke
grondrechten) staat het Europees Sociaal Handvest van 1961 (sociale grondrechten).
De rechtsfilosoof Shue schreef dat ieder fundamenteel recht, klassiek of sociaal, correspondeert met
zowel positieve als negatieve verplichtingen. Geen enkel recht kan goed functioneren wanneer
slechts één verplichting serieus wordt genomen. Shue formuleerde een drietal verplichtingen voor de
overheid, globaal te omschrijven als de plicht tot het vermijden van inbreuken, de plicht tot het
bieden van bescherming tegen inbreuken door particulieren en een plicht om de burgers in staat te
stellen daadwerkelijk gebruikt van hun rechten (respect, protect and fulfil).
Positieve verplichtingen bij het EVRM zijn soms met zoveel woorden in het verdrag vastgelegd
(voorbeeld art. 13). Inmiddels is het vaste jurisprudentie van het EHRM dat positieve verplichtingen
‘inherent’ zijn aan het verdrag. Degelijke verplichtingen kunnen verbonden zijn aan bepalingen die op
het eerste gezicht alleen een afweerrecht bevatten. Positieve verplichtingen kunnen in de eerste
plaats rusten op de schouders van een bestuursorgaan. In de tweede plaats moet de wetgever
rekening houden met positieve verplichtingen. Tenslotte zijn positieve verplichtingen belangrijk voor
de rechter. Dat geldt niet alleen in geschillen waarbij de overheid betrokken is, maar ook voor de
burgerlijke rechter die een geschil tussen particulieren beslist.
Wat betreft de vraag of al dan niet sprake is van een positieve verplichting heeft het EHRM een eigen
criterium ontwikkeld: bij de afweging van de betrokken belangen hebben de nationale autoriteiten
een zekere beoordelingsvrijheid, die afhankelijk is van de omstandigheden van het geval. Als het gaat
om de inzet van schaarse middelen is de ‘margin of appreciation’ betrekkelijk groot. Het EHRM gaat
ervan uit dat nationale overheden beter in staat zijn te beoordelen welke uitgaven en inspanningen
prioriteit moeten krijgen.
Hoofdstuk 8
Als grondrechten in meerdere of mindere mate betekenis hebben in de rechtsbetrekking tussen
burgers onderling, spreken we van ‘horizontale werking’.
Voor horizontale werking: schade die iemand lijdt door het handelen van een particulier even groot
kan zijn als wanneer de overheid beperkingen oplegt. Daarnaast ontstaan geschiedenis wijst op
onvervreemdbare natuurlijke rechten. En het zijn uitdrukking van een fundamenteel rechtsbeginsel.
Positieve verplichtingen = bij klassieke grondrechten de overheid tot actie overgaan
(tegenovergestelde van wat klassieke grondrechten zijn) en soms bij sociale grondrechten
verplichten overheid bepaald handelen achterwege laten (tegenovergestelde van wat sociale
grondrechten zijn).
In de praktijk komt het zelden voor dat de rechter de klassieke grondrechten van de Grondwet uitlegt
dat de overheid verplicht is tot actief scheppen van voorwaarden. Dat sluit aan bij de traditie dat de
rechter voorzichtig is met het interpreteren van grondwettelijke normen. In beginsel wacht hij een
nadere regeling van de wetgever af. Diens interpretatie van de Grondwet is gezien het
toetsingsverbod van artikel 120 Gw doorslaggevend. Een tweede verklaring voor de terughoudende
opstelling van de rechter is dat het afleiden van positieve verplichtingen voor de overheid uit de
Grondwet niet onomstreden is. Zij zouden in ieder geval niet geschikt zijn als leidraad voor de
rechter.
Het onderscheid tussen klassieke en sociale grondrechten is ook op internationaal niveau bekend.
Binnen de Verenigde Naties zijn in 1966 twee verschillende verdragen inzake grondrechten tot stand
gekomen: het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten (klassieke
grondrechten) en het Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten
(sociale grondrechten). Dezelfde tweedeling zien we in het verdragsrecht van de Raad van Europa.
Tegenover het Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens van 1950 (klassieke
grondrechten) staat het Europees Sociaal Handvest van 1961 (sociale grondrechten).
De rechtsfilosoof Shue schreef dat ieder fundamenteel recht, klassiek of sociaal, correspondeert met
zowel positieve als negatieve verplichtingen. Geen enkel recht kan goed functioneren wanneer
slechts één verplichting serieus wordt genomen. Shue formuleerde een drietal verplichtingen voor de
overheid, globaal te omschrijven als de plicht tot het vermijden van inbreuken, de plicht tot het
bieden van bescherming tegen inbreuken door particulieren en een plicht om de burgers in staat te
stellen daadwerkelijk gebruikt van hun rechten (respect, protect and fulfil).
Positieve verplichtingen bij het EVRM zijn soms met zoveel woorden in het verdrag vastgelegd
(voorbeeld art. 13). Inmiddels is het vaste jurisprudentie van het EHRM dat positieve verplichtingen
‘inherent’ zijn aan het verdrag. Degelijke verplichtingen kunnen verbonden zijn aan bepalingen die op
het eerste gezicht alleen een afweerrecht bevatten. Positieve verplichtingen kunnen in de eerste
plaats rusten op de schouders van een bestuursorgaan. In de tweede plaats moet de wetgever
rekening houden met positieve verplichtingen. Tenslotte zijn positieve verplichtingen belangrijk voor
de rechter. Dat geldt niet alleen in geschillen waarbij de overheid betrokken is, maar ook voor de
burgerlijke rechter die een geschil tussen particulieren beslist.
Wat betreft de vraag of al dan niet sprake is van een positieve verplichting heeft het EHRM een eigen
criterium ontwikkeld: bij de afweging van de betrokken belangen hebben de nationale autoriteiten
een zekere beoordelingsvrijheid, die afhankelijk is van de omstandigheden van het geval. Als het gaat
om de inzet van schaarse middelen is de ‘margin of appreciation’ betrekkelijk groot. Het EHRM gaat
ervan uit dat nationale overheden beter in staat zijn te beoordelen welke uitgaven en inspanningen
prioriteit moeten krijgen.
Hoofdstuk 8
Als grondrechten in meerdere of mindere mate betekenis hebben in de rechtsbetrekking tussen
burgers onderling, spreken we van ‘horizontale werking’.
Voor horizontale werking: schade die iemand lijdt door het handelen van een particulier even groot
kan zijn als wanneer de overheid beperkingen oplegt. Daarnaast ontstaan geschiedenis wijst op
onvervreemdbare natuurlijke rechten. En het zijn uitdrukking van een fundamenteel rechtsbeginsel.
