Psychiatrie voor de sociaal
werker
3.5 Cluster-B-persoonlijkheidsstoornissen
3.5.1 Algemene aspecten
Als het gaat om persoonlijkheidsstoornissen krijgen de cluster-B-persoonlijkheidsstoornissen
vaak de meeste aandacht. Niet voor niets wordt cluster B ook wel het ‘dramatische cluster’
genoemd. Vaak verwijten ze de problemen die ze hebben aan iedereen om hen heen
behalve aan zichzelf. De kunst is vooral om in de relatie met deze cliënten uit de strijd te
blijven en de cliënt het gevoel te geven naast hem te staan, zonder hem per se gelijk te
geven. Een betrouwbare houding van de hulpverlener, zonder in de driehoekdrama terecht
te komen, is de basis van behandeling en verandering. Het goed kunnen hanteren van de
eigen tegenoverdracht is bij cluster-B-patiënten cruciaal.
3.5.2 Borderline-persoonlijkheidsstoornis
De borderline-persoonlijkheidsstoornis is de persoonlijkheidsstoornis die het meest in de
belangstelling staat. Een pervasief patroon van instabiliteit van de interpersoonlijke relaties,
van het zelfbeeld en van affecten, en duidelijke impulsiviteit, beginnend op jongvolwassen
leeftijd en aanwezig in uiteenlopende contexten, blijkt uit vijf (of meer) van de volgende
kenmerken:
1. Verwoede pogingen om feitelijke of vermeende verlating te voorkomen.
2. Een patroon van instabiele en intense interpersoonlijke relaties gekenmerkt door
afwisselingen tussen extreem idealiseren en kleineren.
3. Een identiteitsstoornis: een duidelijk persisterend instabiel zelfbeeld of zelfgevoel.
4. Impulsief op minstens twee gebieden, die de betrokkene in potentie zelf kunnen
schaden.
5. Recidiverende suïcidale gedragingen, gestes of dreigingen, of automutilatie.
6. Affectieve instabiliteit als gevolg van duidelijke reactiviteit van de stemming.
7. Chronisch gevoel van leegte.
8. Inadequate, intense woede of moeite hebben met boosheid te beheersen.
9. Voorbijgaande, stressgerelateerde paranoïde ideeën of ernstige dissociatieve
symptomen.
Psychotherapie bij borderlinepatiënten richt zich enerzijds op het leren aangaan van een
vertrouwensrelatie waarbij de ander ‘goed genoeg’ mag zijn. Anderzijds richt een belangrijk
deel van de therapie zich op het corrigeren van de overtuigingen, de disfunctionele schema’s
van de borderlinepatiënt.
De borderline-persoonlijkheidsstoornis komt veel vaker bij vrouwen voor dan bij mannen
(ongeveer 75% is vrouw). Rond het veertigste jaar neemt vaak de stabiliteit toe.
3.5.5 Antisociale-persoonlijkheidsstoornis
Een pervasief patroon van een gebrek aan respect voor en schending van de rechten van
anderen, aanwezig vanaf de leeftijd van 15 jaar, zoals blijkt uit drie (of meer) van de
volgende kenmerken.
1. Niet in staat zich te conformeren aan sociale normen over wat volgens de wet is
toegestaan.
2. Onbetrouwbaarheid.
3. Impulsiviteit of niet vooruit kunnen plannen.
4. Prikkelbaarheid en agressiviteit.
5. Roekeloze onverschilligheid voor de veiligheid van zichzelf of anderen.
6. Constante onverantwoordelijkheid.
7. Ontbreken van berouw.
, Een wezenlijk verschil is dat er bij de antisociale-persoonlijkheidsstoornis al op kinderleeftijd
gedragsproblemen geweest moeten zijn. Het gaat dan om agressie ten opzichte van mensen
of dieren, het vernielen van eigendommen, liegen of stelen en serieuze schending van de
rechten van anderen, dit alles voor het vijftiende jaar. Misleiding, liegen en manipulatie staan
centraal bij deze stoornis, waardoor het van groot belang is dat ook wordt gesproken met
mensen uit de omgeving van de cliënt.
Een subgroep van de cliënten met een antisociale-persoonlijkheidsstoornis heeft een veel
minder chaotisch en gewelddadig opvoedingsklimaat meegemaakt, maar lijkt een
aangeboren onvermogen tot empathie met anderen te bezitten.
Bovendien is het zo dat mensen die middelen misbruiken vaak antisociaal gedrag vertonen
om voldoende geld voor deze middelen bij elkaar te krijgen (‘junkiesyndroom’): ze beliegen
en bestelen hun ouders, vrienden en familieleden, gedragen zich onbetrouwbaar.
De antisociale-persoonlijkheidsstoornis komt vaker voor in sociaal-economisch
achtergestelde milieus in de steden, en komt veel vaker voor bij mannen dan bij vrouwen. In
de geestelijke gezondheidszorg komt de stoornis bij ongeveer 30% van de cliënten voor. Na
het veertigste jaar worden personen met een antisociale-persoonlijkheidsstoornis vaak iets
rustiger en is de stoornis minder op de voorgrond aanwezig. Mensen zijn vaak moeilijk te
behandelen. Cognitieve gedragstherapie lijkt de beste aanpak, waarbij mensen leren welke
gevolgen hun daden of delicten hebben (gehad) op anderen en leren beter te functioneren i
de maatschappij. Vaak gaat het dan om het versterken van de cognitieve controle op de
impulsiviteit, waarbij mensen leren dat kortetermijnbevrediging vaak langetermijnverlies
betekent. Het fundamentele gebrek aan empathie lijkt hiermee echter niet echt te
veranderen.
3.5.6 Benadering bij cluster B
Algemene benadering cluster B
In cluster B zijn de persoonlijkheidsstoornissen ondergebracht waarbij het dramatische en
emotionele aspect in het oog springt. Opvallend aanwezig zijn de heftige wisselingen in
stemming en/of gedrag, impulsiviteit en prikkelhonger. Een consequente en zelfverzekerde
houding ten opzichte van de cliënt, met empathie en begrip, zal bijdragen aan een optimale
werkrelatie. In overtuiging dat deze cliënten zeker ander gedrag zouden laten zien als ze
zouden weten hoe dat moest, hoort bij iedere hulpverlener voorop te staan. Deze visie zal
bijdragen aan acceptatie en dat is voor deze gevoelige groep cliënten vaak een nieuwe
beleving.
Uitleg aan en ondersteuning van familieleden is dan ook bij cliënten uit dit cluster een van de
kerntaken van de sociaal werker. Daarnaast kan de sociaal werker de familieleden
aanmoedigen om een bijdrage te leveren aan de behandeling. Dit zal het in stand houden
van de relaties ten goede komen.
3.5.7 Sociaal-pedagogische aandachtsgebieden cluster B
Doelbewuste handelingen die schade toebrengen aan het lichaam en die buiten de grenzen
liggen van het sociaal aanvaardbare, oftewel automutilatie, komen voornamelijk voor bij
vrouwen met een borderlinestoornis die als kind zijn misbruikt. Automutilatie verschilt van
suïcidaal gedrag en dient een ander doel. Op lichamelijk niveau kan automutilatie troostend
werken omdat het automatisch de productie van endorfinen op gang brengt, waardoor een
slechte stemming verbetert. Automutilatie is te zien als een middel tot zelfbehoud en een
manier om emoties te reguleren.
De sociaal professional heeft de kerntaak een veilige omgeving voor de cliënten te creëren
en hen aan te sporen verantwoordelijkheid voor hun gedrag te nemen. Door cliënten te
helpen hun gedrag te verklaren is het voor hen mogelijk zelf iets te doen aan hun herstel.
Cliënten hebben baat bij een hulpverlener die met hen praat, naar hen luistert, het zoeken
van afleiding actief bevordert en basale troostende technieken inzet, zoals ondersteuning,
geruststelling en respect. Zelfzorg en zelftroost zijn vaardigheden die de cliënt kan leren.
werker
3.5 Cluster-B-persoonlijkheidsstoornissen
3.5.1 Algemene aspecten
Als het gaat om persoonlijkheidsstoornissen krijgen de cluster-B-persoonlijkheidsstoornissen
vaak de meeste aandacht. Niet voor niets wordt cluster B ook wel het ‘dramatische cluster’
genoemd. Vaak verwijten ze de problemen die ze hebben aan iedereen om hen heen
behalve aan zichzelf. De kunst is vooral om in de relatie met deze cliënten uit de strijd te
blijven en de cliënt het gevoel te geven naast hem te staan, zonder hem per se gelijk te
geven. Een betrouwbare houding van de hulpverlener, zonder in de driehoekdrama terecht
te komen, is de basis van behandeling en verandering. Het goed kunnen hanteren van de
eigen tegenoverdracht is bij cluster-B-patiënten cruciaal.
3.5.2 Borderline-persoonlijkheidsstoornis
De borderline-persoonlijkheidsstoornis is de persoonlijkheidsstoornis die het meest in de
belangstelling staat. Een pervasief patroon van instabiliteit van de interpersoonlijke relaties,
van het zelfbeeld en van affecten, en duidelijke impulsiviteit, beginnend op jongvolwassen
leeftijd en aanwezig in uiteenlopende contexten, blijkt uit vijf (of meer) van de volgende
kenmerken:
1. Verwoede pogingen om feitelijke of vermeende verlating te voorkomen.
2. Een patroon van instabiele en intense interpersoonlijke relaties gekenmerkt door
afwisselingen tussen extreem idealiseren en kleineren.
3. Een identiteitsstoornis: een duidelijk persisterend instabiel zelfbeeld of zelfgevoel.
4. Impulsief op minstens twee gebieden, die de betrokkene in potentie zelf kunnen
schaden.
5. Recidiverende suïcidale gedragingen, gestes of dreigingen, of automutilatie.
6. Affectieve instabiliteit als gevolg van duidelijke reactiviteit van de stemming.
7. Chronisch gevoel van leegte.
8. Inadequate, intense woede of moeite hebben met boosheid te beheersen.
9. Voorbijgaande, stressgerelateerde paranoïde ideeën of ernstige dissociatieve
symptomen.
Psychotherapie bij borderlinepatiënten richt zich enerzijds op het leren aangaan van een
vertrouwensrelatie waarbij de ander ‘goed genoeg’ mag zijn. Anderzijds richt een belangrijk
deel van de therapie zich op het corrigeren van de overtuigingen, de disfunctionele schema’s
van de borderlinepatiënt.
De borderline-persoonlijkheidsstoornis komt veel vaker bij vrouwen voor dan bij mannen
(ongeveer 75% is vrouw). Rond het veertigste jaar neemt vaak de stabiliteit toe.
3.5.5 Antisociale-persoonlijkheidsstoornis
Een pervasief patroon van een gebrek aan respect voor en schending van de rechten van
anderen, aanwezig vanaf de leeftijd van 15 jaar, zoals blijkt uit drie (of meer) van de
volgende kenmerken.
1. Niet in staat zich te conformeren aan sociale normen over wat volgens de wet is
toegestaan.
2. Onbetrouwbaarheid.
3. Impulsiviteit of niet vooruit kunnen plannen.
4. Prikkelbaarheid en agressiviteit.
5. Roekeloze onverschilligheid voor de veiligheid van zichzelf of anderen.
6. Constante onverantwoordelijkheid.
7. Ontbreken van berouw.
, Een wezenlijk verschil is dat er bij de antisociale-persoonlijkheidsstoornis al op kinderleeftijd
gedragsproblemen geweest moeten zijn. Het gaat dan om agressie ten opzichte van mensen
of dieren, het vernielen van eigendommen, liegen of stelen en serieuze schending van de
rechten van anderen, dit alles voor het vijftiende jaar. Misleiding, liegen en manipulatie staan
centraal bij deze stoornis, waardoor het van groot belang is dat ook wordt gesproken met
mensen uit de omgeving van de cliënt.
Een subgroep van de cliënten met een antisociale-persoonlijkheidsstoornis heeft een veel
minder chaotisch en gewelddadig opvoedingsklimaat meegemaakt, maar lijkt een
aangeboren onvermogen tot empathie met anderen te bezitten.
Bovendien is het zo dat mensen die middelen misbruiken vaak antisociaal gedrag vertonen
om voldoende geld voor deze middelen bij elkaar te krijgen (‘junkiesyndroom’): ze beliegen
en bestelen hun ouders, vrienden en familieleden, gedragen zich onbetrouwbaar.
De antisociale-persoonlijkheidsstoornis komt vaker voor in sociaal-economisch
achtergestelde milieus in de steden, en komt veel vaker voor bij mannen dan bij vrouwen. In
de geestelijke gezondheidszorg komt de stoornis bij ongeveer 30% van de cliënten voor. Na
het veertigste jaar worden personen met een antisociale-persoonlijkheidsstoornis vaak iets
rustiger en is de stoornis minder op de voorgrond aanwezig. Mensen zijn vaak moeilijk te
behandelen. Cognitieve gedragstherapie lijkt de beste aanpak, waarbij mensen leren welke
gevolgen hun daden of delicten hebben (gehad) op anderen en leren beter te functioneren i
de maatschappij. Vaak gaat het dan om het versterken van de cognitieve controle op de
impulsiviteit, waarbij mensen leren dat kortetermijnbevrediging vaak langetermijnverlies
betekent. Het fundamentele gebrek aan empathie lijkt hiermee echter niet echt te
veranderen.
3.5.6 Benadering bij cluster B
Algemene benadering cluster B
In cluster B zijn de persoonlijkheidsstoornissen ondergebracht waarbij het dramatische en
emotionele aspect in het oog springt. Opvallend aanwezig zijn de heftige wisselingen in
stemming en/of gedrag, impulsiviteit en prikkelhonger. Een consequente en zelfverzekerde
houding ten opzichte van de cliënt, met empathie en begrip, zal bijdragen aan een optimale
werkrelatie. In overtuiging dat deze cliënten zeker ander gedrag zouden laten zien als ze
zouden weten hoe dat moest, hoort bij iedere hulpverlener voorop te staan. Deze visie zal
bijdragen aan acceptatie en dat is voor deze gevoelige groep cliënten vaak een nieuwe
beleving.
Uitleg aan en ondersteuning van familieleden is dan ook bij cliënten uit dit cluster een van de
kerntaken van de sociaal werker. Daarnaast kan de sociaal werker de familieleden
aanmoedigen om een bijdrage te leveren aan de behandeling. Dit zal het in stand houden
van de relaties ten goede komen.
3.5.7 Sociaal-pedagogische aandachtsgebieden cluster B
Doelbewuste handelingen die schade toebrengen aan het lichaam en die buiten de grenzen
liggen van het sociaal aanvaardbare, oftewel automutilatie, komen voornamelijk voor bij
vrouwen met een borderlinestoornis die als kind zijn misbruikt. Automutilatie verschilt van
suïcidaal gedrag en dient een ander doel. Op lichamelijk niveau kan automutilatie troostend
werken omdat het automatisch de productie van endorfinen op gang brengt, waardoor een
slechte stemming verbetert. Automutilatie is te zien als een middel tot zelfbehoud en een
manier om emoties te reguleren.
De sociaal professional heeft de kerntaak een veilige omgeving voor de cliënten te creëren
en hen aan te sporen verantwoordelijkheid voor hun gedrag te nemen. Door cliënten te
helpen hun gedrag te verklaren is het voor hen mogelijk zelf iets te doen aan hun herstel.
Cliënten hebben baat bij een hulpverlener die met hen praat, naar hen luistert, het zoeken
van afleiding actief bevordert en basale troostende technieken inzet, zoals ondersteuning,
geruststelling en respect. Zelfzorg en zelftroost zijn vaardigheden die de cliënt kan leren.
