Laagland: Cursus 14
1. Historische context
- Midden-Oosten sinds de jaren ’70 middelpunt van de wereldpolitiek: Situatie tussen Israël
en Egypte ontspande na de vrede van Camp David in ’78. In ‘79 kwam de prowesterse sjah
ten val en veranderde Iran in een islamitische republiek. In 1980 viel Saddam Hoessein
(dictator Irak) het land binnen. De spanningen tussen Israël en de Palestijnen werden erger
- De in ’85 aan de macht gekomen Gorbatsjov luidde met z’n politiek van glasnost en
perestrojka het einde van de Sovjet-Unie in. Met de val van de Berlijnse Muur kwam er een
einde aan de Koude Oorlog. Duitsland werd herenigd en in ’91 viel de SU uiteen
- Nederland had in deze jaren te maken met een groeiende economie. Toen echter de
olieproducerende landen in ’73-’74 de oliekraan dichtdraaiden ontstond de oliecrisis
- In ’75 kwam de computer voor privégebruik op de markt. Ook konden steeds meer mensen
een kleuren-tv betalen. Sindsdien is technologie niet meer uit de samenleving weg te denken
- Jaren ’60 - tweede feministische golf: vooral beïnvloed door Franse schrijfster en filosofe
Simone de Beauvoir. De deling tussen mannelijk en vrouwelijk en bijbehorende rolpatronen
is volgens De Beauvoir het gevolg van opvoeding en geschiedenis. In Nederland werd deze
golf in literair opzicht vooral door Anja Meulenbelts De schaamte voorbij belichaamd
2. Culturele context
2.1 Filosofie: wetenschap of postmodernisme
In de filosofie van de jaren ’70 valt versplintering op. Een toenemend belang werd toegekend
aan wetenschapsfilosofie; vooral Karl R. Popper was invloedrijk: bij het vaststellen van
wetenschappelijke kennis moest niet worden uitgegaan van het verificatie-principe, maar van
het falsificatiebeginsel (onwaarheid moest worden bewezen)
De periode vanaf de jaren ’80 wordt wel aangeduid als de periode van het postmodernisme:
de opvatting van de filosofie is voorbij als streven naar een allesomvattende theorie van de
werkelijkheid. Jean Francois Lyotard: ‘grote verhalen’ (marxisme, liberalisme, christendom)
over betere toekomst van de mensheid zijn achterhaald, omdat ze zijn gefaald. Tegenover
hem staat Jürgen Habermas: hij benadrukt het belang van rationaliteit en waarheid als basis
voor consensus, wat hij in de theorie van het communicatieve handelen uiteenzet
2.2 Kunst in de jaren zeventig en tachtig
Kunst in deze jaren wordt gekenmerkt door heterogeniteit in media- en materiaalgebruik; er
was dan ook geen dominante stijl of stroming. Ten opzichte van de onpersoonlijke
massakunst van de jaren ’60 was sprake van een verschuiving naar meer filosofische
uitingsvormen; individuele persoonlijkheid, traditie en ambachtelijkheid werd belangrijker
vb. Joseph Beuys: representant van op de persoonlijkheid van de maker gerichte kunst; voor
Beuys was alle kunst hogere vorm van denken, inspiratie en verbeelding; hij deed ook aan:
Performance: een soort voorstelling gemaakt vanuit vast, vooropgezet plan. Achterliggende
gedachte hierbij voor Beuys: performance was plaats- en tijdgebonden, waardoor het
commercieel niet aantrekkelijk is - past bij z’n anticommercialiteit en kritiek op massakunst
Landart: nadrukkelijk afwenden van het stadsleven; gericht op ongerepte natuur en ecologie
vb. Richard Long: African Red Stone Circle (p. 189, afbeelding 2)
Marinus Boezem houdt zich meer vanuit filosofische concept bezig met landschap: Groene
Kathedraal (grondplan van gotische kathedraal in bomen)
, In Duitsland begon men weer ambachtelijk gemaakte schilderijen met herkenbare
voorstellingen, bijvoorbeeld van Anselm Kiefer: hij schilderde onderwerpen die te maken
hadden met door de Tweede Wereldoorlog besmet geraakte Duitse geschiedenis
2.3 Muziek
Popmuziek maakte na de jaren ’60 grote ontwikkeling door: apparatuur ging rol spelen en
ook de opkomst van de videoclip was cruciaal. In de jaren zeventig waren er verschillende
stijlen naast elkaar: glitterrock (kleding en lichtshows waren hierbij belangrijk), hardrock,
discomuziek, punk en new wave
3. Literaire ontwikkelingen
3.1 Schrijver en publiek
Literatuur in de jaren ’70-’80 waren niet zoals in de jaren ’50-’60 norm verleggend en
taboedoorbrekend. De literatuur is niet langer non-conformistisch of provocerend. Veel
literatuur kreeg kenmerken van het ik-tijdperk: individualisme, zoektocht naar eigen
identiteit en zelfontplooiing - hiervoor leende de autobiografie zich goed
3.2 Van vijftig naar zeventig
Het afscheid van provocerende literatuur blijkt duidelijk uit de romans van de jaren ’70- ’80:
- Harry Mulisch:
- Twee vrouwen (eerste boek na z’n reportages over politiek) gaat over de
liefdesrelatie tussen twee vrouwen; het boek is op meerdere niveaus te lezen:
liefdesroman en machteloosheid (vergelijking met Orpheus en Euridyke)
- De Aanslag is zowel een oorlogsroman als een filosofisch (over de schuldvraag van
de aanslag op z’n ouders))/psychologische roman, waarin het verhaal van Anton
Steenwijk wordt verteld die jarenlang moeite heeft met de verwerking van de oorlog
Zowel Twee vrouwen als De Aanslag zijn gelaagde romans: romans die op meerdere niveaus
te lezen zijn. Beide boeken zijn verder nadrukkelijk niet-provocerend
- J. Bernlef in de jaren ‘70 (pseudoniem van H.J. Marsman); veelal eenzaamheid als thema:
- Sneeuw: gaat over een man die alleen met zijn dochter blijft, nadat zijn vrouw bij
auto-ongeluk omkomt
- Meeuwen: roman met 2 verhaallijnen; enerzijds gaat het verhaal over de aan keel-
kanker lijdende Arend Wijtman die naar een eiland reist om z’n ziekte te verwerken,
anderzijds gaat het over rechercheur Leo Wigman die een verdwijning moet oplossen
In de jaren ’80 schreef Bernlef werken waarin mentale avonturen centraal staan,
bijvoorbeeld: Hersenschimmen, Vallende ster en Onder ijsbergen
3.3 Journalistiek als literatuur
Toen Simon Carmiggelt (geen romanschrijver, maar publiceerde dagelijks kort krantverhaal)
PC Hooftprijs won werden krantenstukjes als literair medium erkend. Belangrijk opvolger
van Carmiggelt is Kees van Kooten. In de jaren ’70 komt ook de column op
3.4 Korte verhalen
In de jaren ’70 was meer dan in voorgaande perioden (bij schrijvers zowel als lezers)
duidelijke voorkeur voor het korte verhaal; twee vormen:
- verhalen die tamelijk abrupt beginnen en zonder ontknoping eindigen, bv. Tsjechov
- verhalen waarbij nadruk meer op taal in plaats van realistisme wordt gelegd, bv. Borges
1. Historische context
- Midden-Oosten sinds de jaren ’70 middelpunt van de wereldpolitiek: Situatie tussen Israël
en Egypte ontspande na de vrede van Camp David in ’78. In ‘79 kwam de prowesterse sjah
ten val en veranderde Iran in een islamitische republiek. In 1980 viel Saddam Hoessein
(dictator Irak) het land binnen. De spanningen tussen Israël en de Palestijnen werden erger
- De in ’85 aan de macht gekomen Gorbatsjov luidde met z’n politiek van glasnost en
perestrojka het einde van de Sovjet-Unie in. Met de val van de Berlijnse Muur kwam er een
einde aan de Koude Oorlog. Duitsland werd herenigd en in ’91 viel de SU uiteen
- Nederland had in deze jaren te maken met een groeiende economie. Toen echter de
olieproducerende landen in ’73-’74 de oliekraan dichtdraaiden ontstond de oliecrisis
- In ’75 kwam de computer voor privégebruik op de markt. Ook konden steeds meer mensen
een kleuren-tv betalen. Sindsdien is technologie niet meer uit de samenleving weg te denken
- Jaren ’60 - tweede feministische golf: vooral beïnvloed door Franse schrijfster en filosofe
Simone de Beauvoir. De deling tussen mannelijk en vrouwelijk en bijbehorende rolpatronen
is volgens De Beauvoir het gevolg van opvoeding en geschiedenis. In Nederland werd deze
golf in literair opzicht vooral door Anja Meulenbelts De schaamte voorbij belichaamd
2. Culturele context
2.1 Filosofie: wetenschap of postmodernisme
In de filosofie van de jaren ’70 valt versplintering op. Een toenemend belang werd toegekend
aan wetenschapsfilosofie; vooral Karl R. Popper was invloedrijk: bij het vaststellen van
wetenschappelijke kennis moest niet worden uitgegaan van het verificatie-principe, maar van
het falsificatiebeginsel (onwaarheid moest worden bewezen)
De periode vanaf de jaren ’80 wordt wel aangeduid als de periode van het postmodernisme:
de opvatting van de filosofie is voorbij als streven naar een allesomvattende theorie van de
werkelijkheid. Jean Francois Lyotard: ‘grote verhalen’ (marxisme, liberalisme, christendom)
over betere toekomst van de mensheid zijn achterhaald, omdat ze zijn gefaald. Tegenover
hem staat Jürgen Habermas: hij benadrukt het belang van rationaliteit en waarheid als basis
voor consensus, wat hij in de theorie van het communicatieve handelen uiteenzet
2.2 Kunst in de jaren zeventig en tachtig
Kunst in deze jaren wordt gekenmerkt door heterogeniteit in media- en materiaalgebruik; er
was dan ook geen dominante stijl of stroming. Ten opzichte van de onpersoonlijke
massakunst van de jaren ’60 was sprake van een verschuiving naar meer filosofische
uitingsvormen; individuele persoonlijkheid, traditie en ambachtelijkheid werd belangrijker
vb. Joseph Beuys: representant van op de persoonlijkheid van de maker gerichte kunst; voor
Beuys was alle kunst hogere vorm van denken, inspiratie en verbeelding; hij deed ook aan:
Performance: een soort voorstelling gemaakt vanuit vast, vooropgezet plan. Achterliggende
gedachte hierbij voor Beuys: performance was plaats- en tijdgebonden, waardoor het
commercieel niet aantrekkelijk is - past bij z’n anticommercialiteit en kritiek op massakunst
Landart: nadrukkelijk afwenden van het stadsleven; gericht op ongerepte natuur en ecologie
vb. Richard Long: African Red Stone Circle (p. 189, afbeelding 2)
Marinus Boezem houdt zich meer vanuit filosofische concept bezig met landschap: Groene
Kathedraal (grondplan van gotische kathedraal in bomen)
, In Duitsland begon men weer ambachtelijk gemaakte schilderijen met herkenbare
voorstellingen, bijvoorbeeld van Anselm Kiefer: hij schilderde onderwerpen die te maken
hadden met door de Tweede Wereldoorlog besmet geraakte Duitse geschiedenis
2.3 Muziek
Popmuziek maakte na de jaren ’60 grote ontwikkeling door: apparatuur ging rol spelen en
ook de opkomst van de videoclip was cruciaal. In de jaren zeventig waren er verschillende
stijlen naast elkaar: glitterrock (kleding en lichtshows waren hierbij belangrijk), hardrock,
discomuziek, punk en new wave
3. Literaire ontwikkelingen
3.1 Schrijver en publiek
Literatuur in de jaren ’70-’80 waren niet zoals in de jaren ’50-’60 norm verleggend en
taboedoorbrekend. De literatuur is niet langer non-conformistisch of provocerend. Veel
literatuur kreeg kenmerken van het ik-tijdperk: individualisme, zoektocht naar eigen
identiteit en zelfontplooiing - hiervoor leende de autobiografie zich goed
3.2 Van vijftig naar zeventig
Het afscheid van provocerende literatuur blijkt duidelijk uit de romans van de jaren ’70- ’80:
- Harry Mulisch:
- Twee vrouwen (eerste boek na z’n reportages over politiek) gaat over de
liefdesrelatie tussen twee vrouwen; het boek is op meerdere niveaus te lezen:
liefdesroman en machteloosheid (vergelijking met Orpheus en Euridyke)
- De Aanslag is zowel een oorlogsroman als een filosofisch (over de schuldvraag van
de aanslag op z’n ouders))/psychologische roman, waarin het verhaal van Anton
Steenwijk wordt verteld die jarenlang moeite heeft met de verwerking van de oorlog
Zowel Twee vrouwen als De Aanslag zijn gelaagde romans: romans die op meerdere niveaus
te lezen zijn. Beide boeken zijn verder nadrukkelijk niet-provocerend
- J. Bernlef in de jaren ‘70 (pseudoniem van H.J. Marsman); veelal eenzaamheid als thema:
- Sneeuw: gaat over een man die alleen met zijn dochter blijft, nadat zijn vrouw bij
auto-ongeluk omkomt
- Meeuwen: roman met 2 verhaallijnen; enerzijds gaat het verhaal over de aan keel-
kanker lijdende Arend Wijtman die naar een eiland reist om z’n ziekte te verwerken,
anderzijds gaat het over rechercheur Leo Wigman die een verdwijning moet oplossen
In de jaren ’80 schreef Bernlef werken waarin mentale avonturen centraal staan,
bijvoorbeeld: Hersenschimmen, Vallende ster en Onder ijsbergen
3.3 Journalistiek als literatuur
Toen Simon Carmiggelt (geen romanschrijver, maar publiceerde dagelijks kort krantverhaal)
PC Hooftprijs won werden krantenstukjes als literair medium erkend. Belangrijk opvolger
van Carmiggelt is Kees van Kooten. In de jaren ’70 komt ook de column op
3.4 Korte verhalen
In de jaren ’70 was meer dan in voorgaande perioden (bij schrijvers zowel als lezers)
duidelijke voorkeur voor het korte verhaal; twee vormen:
- verhalen die tamelijk abrupt beginnen en zonder ontknoping eindigen, bv. Tsjechov
- verhalen waarbij nadruk meer op taal in plaats van realistisme wordt gelegd, bv. Borges
