BIJZONDERE OVEREENKOMSTEN
HC AANTEKENINGEN
HOORCOLLEGE 1 – 7 SEPTEMBER
Nietigheid
Nietigheid = de overeenkomst wordt geacht nooit te hebben bestaan
(ver)nietig(d) en nu? moet door de rechter worden uitgesproken
Opheffen nadeel
Beperking gevolgen nietigheid
Partiële nietigheid / gedeeltelijke vernietiging
Conversie
Subsidiair beroep op aanvullend recht/ambtshalve aanvulling
o Aanvullend recht als er niks is geregeld
(Bevestiging)
(Bekrachtiging)
Gevolgen van nietigheid
Nietigheid = fictie met ingrijpende gevolgen
Genuanceerde benadering (gevolgen van) nulliteiten
De overtreding van een rechtsnorm behoort niet meer gevolgen te hebben dan voor
het bereiken van het doel van de norm nodig en wenselijk is.
HR 17 februari 2006, NJ 2006/378 (Royal & Sun c.s./ Universal Pictures), r.o. 4.7
(beroep op vervalbeding in strijd met art. 6:248 lid 2 BW); “Mede in aanmerking
genomen het aan het Burgerlijk Wetboek ten grondslag liggende uitgangspunt dat
nietigheden in beginsel niet verder reiken dan de strekking daarvan meebrengt, welk
uitgangspunt mede van belang is bij de beoordeling van een beroep op het
onderhavige vervalbeding, is het hof ook niet in zijn motiveringsplicht
tekortgeschoten.”
o Niet meet gevolgen hebben dan nodig is om het doel van de norm te bereiken
o Matiging zou als gevolg van nietigheid kunnen worden gezien, maar is ook
een volwaardig alternatief
o Zie ook: ECLI:NL:HR:2007:AZ2224, r.o. 3.4.2.
Wettelijk stelsel van aanpassings- en wijzigingsbevoegdheden
Terugdringen nietigheden en gevolgen hiervan
ECLI:NL:HR:2019:1046 (renteswap), r.o. 3.6.8: ‘stelsel van de wet en de daarin
geregelde gevallen’ => wetsartikelen die de remedie van vernietiging tot
aanvaardbare proporties terugbrengt.
Er zijn twee opties
Zoeken naar een tussenoplossing
o Nadeel opheffen vernietiging: art. 3:54 lid 2 en 6:230 lid 2 BW
o Beperken gevolgen vernietiging: art. 3:53 lid 2 BW Asser/Sieburgh 6-III
2022/614
o Partiële nietigheid: art. 3:41 BW
, Beoogde resultaat toch (op geldige wijze) bereiken:
o Conversie: art. 3:42 = een alternatief bedenken dat wel kan
o Bevestiging door vernietigingsbevoegde: art. 3:55 BW Asser/Sieburgh 6-III
2022/625
Afstand/verval van recht op vernietiging (bedreigde rechtshandeling)
Rechtshandeling onaantastbaar
o Bekrachtiging/ convalescentie: art. 3:58 BW (Asser/Sieburgh 6-III
2022/659)
Nietige rechtshandeling wordt (van rechtswege) alsnog als geldig
aangemerkt
Snippers q.q./Rabobank r.o. 3.6.2: ruime benadering
Grenzen aan soepele omgang met nulliteiten: heeft te maken met de aard en strekking van
de norm
Arbeidsrecht; mededingingsrecht; consumentenrecht; staatssteun
Ingekleurd door Europese regelgeving
Belangrijke rol Europees recht (verdrag en rechtspraak Hof van Justitie)
Regulatory private law: preventief effect nietigheid
o Werking interne markt
o Bescherming zwakke partij
Opheffen nadeel (3:54)
Asser/Sieburgh 6-III 2022/629
Lid 1: voorstel wederpartij (declaratoir)
o Eenzijdige rechtshandeling
o Wanneer ‘tijdig’?
Onverwijld na de buitengerechtelijke vernietigingsverklaring
(Asser/Sieburgh 6-III 2022/630)
Niet als al is gehandeld in vertrouwen op de vernietigingsverklaring
Niet zo laat dat benadeelde niet meer gebaat is
Lid 2: door rechter, op verlangen van één van de partijen: ’kan’ (constitutief)
o Discretionaire bevoegdheid van de rechter: ruime beoordelingsruimte (vgl.
ECLI:NL:HR:2019:1910)
o Niet ambtshalve (verzoek partijen)
En bij dwaling: art. 6:230 lid 1 en 2 BW Mogelijkheid om ook schadevergoeding te vragen
Vernietiging gaat niet door (opheffing komt i.p.v. vernietiging)
Niet bij bedrog/bedreiging, alleen bij misbruik van omstandigheden
Geen opheffing van ‘alomvattend nadeel’ mogelijk: alleen opheffing indien
aannemelijk is dat de overeenkomst anders wél tot stand was gekomen (zij het maar
onder andere voorwaarden).
Let op: bij vernietiging geen schadevergoeding o.g.v. wanprestatie (Vano-arrest), wel
o.g.v. OD.
o Beroep op nadeel net zo begroten als een beroep op onrechtmatige daad
,Hoe wordt het nadeel vastgesteld?
Kan het nadeel wel worden opgeheven?
Vergelijken met de situatie waarin niet is gedwaald zou er een hypothetische
overeenkomst zijn gesloten, en zo ja, onder welke voorwaarden?
Is het voorstel afdoende?
‘Het wijzigingsvoorstel moet leiden tot een situatie die identiek is aan de gevolgen
van de overeenkomst die de vernietigingsbevoegde zou hebben gesloten bij een vrije
resp. juiste afweging.’ (Van Schaik).
Ook gevolg- en vertragingsschade? Niet toevallige waardedaling.
o NJ 2002/106: Ruinemans en Heijmeijer zijn beiden uitgegaan van de onjuiste
veronderstelling dat de grond niet was verontreinigd
o Hoe zit het met kosten na het sluiten van de overeenkomst
(sanering/bodemonderzoek)? Tijdstip begroting?
o Gevolgschade kan bij het nadeel worden meegerekend afhankelijk van het
tijdstip van de begroting
HR 6 december 2019, ECLI:NL:HR:2019:1910, NJ 2020/18
Vernietiging was geen optie, omdat de gekochte vennootschappen door een fusie
zijn opgehouden te bestaan, zodat feitelijke teruglevering niet kan.
R.o. 3.2: “Acht de rechter een door een partij voorgestane wijze van berekening van
het nadeel niet geschikt (o.g.v. art. 6:230 BW), dan betekent dit nog niet dat hij het
verlangen van die partij tot wijziging kan passeren; hij zal de omvang van het nadeel
eventueel zelfstandig moeten vaststellen, al dan niet na nader onderzoek en zo nodig
bij wege van schatting.” (art. 6:97 BW)
Overeenkomst staat hier niet aan in de weg!
Hoewel dwalingsnadeel geen schade betreft, kan uit dit arrest worden afgeleid dat de
Hoge Raad de regels die gelden bij schadebegroting (BR3) ook van toepassing heeft
verklaard op de situatie waarin een rechter het dwalingsnadeel moet vaststellen.
Beperken gevolgen vernietiging (3:53 lid 2)
Ontzegging terugwerkende kracht na de vernietiging/fase van de ongedaanmaking
(Asser/Sieburgh 6-III 2022/638): ‘bezwaarlijk’ (6:210 lid 2)
ECLI:NL:PHR:2023:658
Zie ook 6:278 lid 2: beperking van de gevolgen van de ongedaanmaking van een
overeenkomst indien aan de keuze van een partij om de overeenkomst te ontbinden of op
andere wijze ongedaan te maken, mede ten grondslag ligt dat de verhouding in de waarde
van de prestaties inmiddels in haar voordeel is veranderd (Asser/Sieburgh 6-III 2022/708)
Omstandigheden van het beroep op een wilsgebrek dicteren de ‘mate’ van
vernietiging
Zou zonder wijziging van de oorspronkelijke waardeverhouding ook zijn vernietigd?
Zou ook voor opheffing nadeel/schadevergoeding kunnen worden gekozen?
Huis met gebrek + waardedaling => voor rekening van de koper?
Schending zorgplicht + lagere rente => voor rekening van de koper?
LET OP! Kijken naar aanleiding voor vernietiging!
, Gelijktrekken gevolgen vernietiging/onverschuldigde betaling enerzijds en
OD/schadevergoeding anderzijds door beperking omvang ongedaanmaking (‘scherpe
randjes eraf’).
Vergelijking maken
HR houdt niet van cherry-picking (denk aan rechtspraak inzake verrekening BR3)
Renteswap-arrest 2019: ECLI:NL:HR:2019:1046
Grenzen: strekking van de norm
Gratis Mobieltjes II, r.o. 3.16: geen vergoeding genot toestel o.g.v. 6:278 (want geen
tegenprestatie); spanning met effectiviteitsbeginsel
Art. 1:89 BW (geen beroep op 6:278 mogelijk: ECLI:NL:HR:2008:BC2837)
Partiële nietigheid (3:41)
Nietigheid blijft beperkt tot een deel van de rechtshandeling (overeenkomst, beding)
Toets: staat het restant (het niet nietige deel) gelet op inhoud en strekking van de handeling,
in onverbrekelijke verband met nietige deel?
Zo ja: geen partiële nietigheid
Zo nee: partiële nietigheid mogelijk
Arrest Gratis mobieltjes I (r.o. 3.6) partiële vernietiging van de overeenkomst
In voorkomend geval zal de consument een overeenkomst die aangemerkt kan worden als
een telefoonabonnement inclusief toestel (zoals hiervoor in 3.2 omschreven), kunnen
vernietigen wegens strijd met de in verband met koop op afbetaling, krediettransactie dan
wel kredietovereenkomst geldende wettelijke bepalingen. Opmerking verdient dat de
overeenkomst in zodanig geval, indien aan de voorwaarden van art. 3:41 BW is voldaan (vgl.
HR 20 december 2013, ECLI:NL:HR:2013:2123, rov. 3.7.3), in stand kan blijven voor zover
deze betrekking heeft op de door de consument te benutten telecommunicatiediensten van
de aanbieder
Norm voor het bepalen van het “onverbrekelijke verband”: blijft de overeenkomst geldig als
je er wat uit haalt? Zou er nog een zinvol en doelmatig contract achterblijven als er een deel
van het contract wegvalt?
Kwestie van uitleg
(Overwegend) subjectief: zouden pp. de ovk ook zonder het beding hebben
gesloten? vroeger
(Overwegend) objectief (artikel Hijma):
o Betreft het restant een voor pp. zinvolle (doelmatige) regeling?
o Is de gedeeltelijke instandhouding van de rechtshandeling gerechtvaardigd
gelet op omstandigheden van het geval?
HR Buena vista-arrest
Partijen hadden een zwart geld-beding opgenomen nietig
Noot AAe Nieuwenhuis (p. 218 e.v.): subjectief bepalen
o Causa
o Autonomie
HC AANTEKENINGEN
HOORCOLLEGE 1 – 7 SEPTEMBER
Nietigheid
Nietigheid = de overeenkomst wordt geacht nooit te hebben bestaan
(ver)nietig(d) en nu? moet door de rechter worden uitgesproken
Opheffen nadeel
Beperking gevolgen nietigheid
Partiële nietigheid / gedeeltelijke vernietiging
Conversie
Subsidiair beroep op aanvullend recht/ambtshalve aanvulling
o Aanvullend recht als er niks is geregeld
(Bevestiging)
(Bekrachtiging)
Gevolgen van nietigheid
Nietigheid = fictie met ingrijpende gevolgen
Genuanceerde benadering (gevolgen van) nulliteiten
De overtreding van een rechtsnorm behoort niet meer gevolgen te hebben dan voor
het bereiken van het doel van de norm nodig en wenselijk is.
HR 17 februari 2006, NJ 2006/378 (Royal & Sun c.s./ Universal Pictures), r.o. 4.7
(beroep op vervalbeding in strijd met art. 6:248 lid 2 BW); “Mede in aanmerking
genomen het aan het Burgerlijk Wetboek ten grondslag liggende uitgangspunt dat
nietigheden in beginsel niet verder reiken dan de strekking daarvan meebrengt, welk
uitgangspunt mede van belang is bij de beoordeling van een beroep op het
onderhavige vervalbeding, is het hof ook niet in zijn motiveringsplicht
tekortgeschoten.”
o Niet meet gevolgen hebben dan nodig is om het doel van de norm te bereiken
o Matiging zou als gevolg van nietigheid kunnen worden gezien, maar is ook
een volwaardig alternatief
o Zie ook: ECLI:NL:HR:2007:AZ2224, r.o. 3.4.2.
Wettelijk stelsel van aanpassings- en wijzigingsbevoegdheden
Terugdringen nietigheden en gevolgen hiervan
ECLI:NL:HR:2019:1046 (renteswap), r.o. 3.6.8: ‘stelsel van de wet en de daarin
geregelde gevallen’ => wetsartikelen die de remedie van vernietiging tot
aanvaardbare proporties terugbrengt.
Er zijn twee opties
Zoeken naar een tussenoplossing
o Nadeel opheffen vernietiging: art. 3:54 lid 2 en 6:230 lid 2 BW
o Beperken gevolgen vernietiging: art. 3:53 lid 2 BW Asser/Sieburgh 6-III
2022/614
o Partiële nietigheid: art. 3:41 BW
, Beoogde resultaat toch (op geldige wijze) bereiken:
o Conversie: art. 3:42 = een alternatief bedenken dat wel kan
o Bevestiging door vernietigingsbevoegde: art. 3:55 BW Asser/Sieburgh 6-III
2022/625
Afstand/verval van recht op vernietiging (bedreigde rechtshandeling)
Rechtshandeling onaantastbaar
o Bekrachtiging/ convalescentie: art. 3:58 BW (Asser/Sieburgh 6-III
2022/659)
Nietige rechtshandeling wordt (van rechtswege) alsnog als geldig
aangemerkt
Snippers q.q./Rabobank r.o. 3.6.2: ruime benadering
Grenzen aan soepele omgang met nulliteiten: heeft te maken met de aard en strekking van
de norm
Arbeidsrecht; mededingingsrecht; consumentenrecht; staatssteun
Ingekleurd door Europese regelgeving
Belangrijke rol Europees recht (verdrag en rechtspraak Hof van Justitie)
Regulatory private law: preventief effect nietigheid
o Werking interne markt
o Bescherming zwakke partij
Opheffen nadeel (3:54)
Asser/Sieburgh 6-III 2022/629
Lid 1: voorstel wederpartij (declaratoir)
o Eenzijdige rechtshandeling
o Wanneer ‘tijdig’?
Onverwijld na de buitengerechtelijke vernietigingsverklaring
(Asser/Sieburgh 6-III 2022/630)
Niet als al is gehandeld in vertrouwen op de vernietigingsverklaring
Niet zo laat dat benadeelde niet meer gebaat is
Lid 2: door rechter, op verlangen van één van de partijen: ’kan’ (constitutief)
o Discretionaire bevoegdheid van de rechter: ruime beoordelingsruimte (vgl.
ECLI:NL:HR:2019:1910)
o Niet ambtshalve (verzoek partijen)
En bij dwaling: art. 6:230 lid 1 en 2 BW Mogelijkheid om ook schadevergoeding te vragen
Vernietiging gaat niet door (opheffing komt i.p.v. vernietiging)
Niet bij bedrog/bedreiging, alleen bij misbruik van omstandigheden
Geen opheffing van ‘alomvattend nadeel’ mogelijk: alleen opheffing indien
aannemelijk is dat de overeenkomst anders wél tot stand was gekomen (zij het maar
onder andere voorwaarden).
Let op: bij vernietiging geen schadevergoeding o.g.v. wanprestatie (Vano-arrest), wel
o.g.v. OD.
o Beroep op nadeel net zo begroten als een beroep op onrechtmatige daad
,Hoe wordt het nadeel vastgesteld?
Kan het nadeel wel worden opgeheven?
Vergelijken met de situatie waarin niet is gedwaald zou er een hypothetische
overeenkomst zijn gesloten, en zo ja, onder welke voorwaarden?
Is het voorstel afdoende?
‘Het wijzigingsvoorstel moet leiden tot een situatie die identiek is aan de gevolgen
van de overeenkomst die de vernietigingsbevoegde zou hebben gesloten bij een vrije
resp. juiste afweging.’ (Van Schaik).
Ook gevolg- en vertragingsschade? Niet toevallige waardedaling.
o NJ 2002/106: Ruinemans en Heijmeijer zijn beiden uitgegaan van de onjuiste
veronderstelling dat de grond niet was verontreinigd
o Hoe zit het met kosten na het sluiten van de overeenkomst
(sanering/bodemonderzoek)? Tijdstip begroting?
o Gevolgschade kan bij het nadeel worden meegerekend afhankelijk van het
tijdstip van de begroting
HR 6 december 2019, ECLI:NL:HR:2019:1910, NJ 2020/18
Vernietiging was geen optie, omdat de gekochte vennootschappen door een fusie
zijn opgehouden te bestaan, zodat feitelijke teruglevering niet kan.
R.o. 3.2: “Acht de rechter een door een partij voorgestane wijze van berekening van
het nadeel niet geschikt (o.g.v. art. 6:230 BW), dan betekent dit nog niet dat hij het
verlangen van die partij tot wijziging kan passeren; hij zal de omvang van het nadeel
eventueel zelfstandig moeten vaststellen, al dan niet na nader onderzoek en zo nodig
bij wege van schatting.” (art. 6:97 BW)
Overeenkomst staat hier niet aan in de weg!
Hoewel dwalingsnadeel geen schade betreft, kan uit dit arrest worden afgeleid dat de
Hoge Raad de regels die gelden bij schadebegroting (BR3) ook van toepassing heeft
verklaard op de situatie waarin een rechter het dwalingsnadeel moet vaststellen.
Beperken gevolgen vernietiging (3:53 lid 2)
Ontzegging terugwerkende kracht na de vernietiging/fase van de ongedaanmaking
(Asser/Sieburgh 6-III 2022/638): ‘bezwaarlijk’ (6:210 lid 2)
ECLI:NL:PHR:2023:658
Zie ook 6:278 lid 2: beperking van de gevolgen van de ongedaanmaking van een
overeenkomst indien aan de keuze van een partij om de overeenkomst te ontbinden of op
andere wijze ongedaan te maken, mede ten grondslag ligt dat de verhouding in de waarde
van de prestaties inmiddels in haar voordeel is veranderd (Asser/Sieburgh 6-III 2022/708)
Omstandigheden van het beroep op een wilsgebrek dicteren de ‘mate’ van
vernietiging
Zou zonder wijziging van de oorspronkelijke waardeverhouding ook zijn vernietigd?
Zou ook voor opheffing nadeel/schadevergoeding kunnen worden gekozen?
Huis met gebrek + waardedaling => voor rekening van de koper?
Schending zorgplicht + lagere rente => voor rekening van de koper?
LET OP! Kijken naar aanleiding voor vernietiging!
, Gelijktrekken gevolgen vernietiging/onverschuldigde betaling enerzijds en
OD/schadevergoeding anderzijds door beperking omvang ongedaanmaking (‘scherpe
randjes eraf’).
Vergelijking maken
HR houdt niet van cherry-picking (denk aan rechtspraak inzake verrekening BR3)
Renteswap-arrest 2019: ECLI:NL:HR:2019:1046
Grenzen: strekking van de norm
Gratis Mobieltjes II, r.o. 3.16: geen vergoeding genot toestel o.g.v. 6:278 (want geen
tegenprestatie); spanning met effectiviteitsbeginsel
Art. 1:89 BW (geen beroep op 6:278 mogelijk: ECLI:NL:HR:2008:BC2837)
Partiële nietigheid (3:41)
Nietigheid blijft beperkt tot een deel van de rechtshandeling (overeenkomst, beding)
Toets: staat het restant (het niet nietige deel) gelet op inhoud en strekking van de handeling,
in onverbrekelijke verband met nietige deel?
Zo ja: geen partiële nietigheid
Zo nee: partiële nietigheid mogelijk
Arrest Gratis mobieltjes I (r.o. 3.6) partiële vernietiging van de overeenkomst
In voorkomend geval zal de consument een overeenkomst die aangemerkt kan worden als
een telefoonabonnement inclusief toestel (zoals hiervoor in 3.2 omschreven), kunnen
vernietigen wegens strijd met de in verband met koop op afbetaling, krediettransactie dan
wel kredietovereenkomst geldende wettelijke bepalingen. Opmerking verdient dat de
overeenkomst in zodanig geval, indien aan de voorwaarden van art. 3:41 BW is voldaan (vgl.
HR 20 december 2013, ECLI:NL:HR:2013:2123, rov. 3.7.3), in stand kan blijven voor zover
deze betrekking heeft op de door de consument te benutten telecommunicatiediensten van
de aanbieder
Norm voor het bepalen van het “onverbrekelijke verband”: blijft de overeenkomst geldig als
je er wat uit haalt? Zou er nog een zinvol en doelmatig contract achterblijven als er een deel
van het contract wegvalt?
Kwestie van uitleg
(Overwegend) subjectief: zouden pp. de ovk ook zonder het beding hebben
gesloten? vroeger
(Overwegend) objectief (artikel Hijma):
o Betreft het restant een voor pp. zinvolle (doelmatige) regeling?
o Is de gedeeltelijke instandhouding van de rechtshandeling gerechtvaardigd
gelet op omstandigheden van het geval?
HR Buena vista-arrest
Partijen hadden een zwart geld-beding opgenomen nietig
Noot AAe Nieuwenhuis (p. 218 e.v.): subjectief bepalen
o Causa
o Autonomie
