Leereenheid 5 Het maatschappelijk contract
Leerkern
In de vorige leereenheid hebben we gezien hoe keer op keer geprobeerd wordt om het
recht te rechtvaardigen door een beroep te doen op een hogere rechtsbron. In de 17e
eeuw is een nieuwe poging ondernomen om aan de cirkel te ontkomen. Dit is de
zogenaamde ‘contracttheorie’. In dit hoofdstuk worden de contracttheorieën van Hugo
de Groot en van John Locke besproken. Zij probeerden de gelding van het natuurrecht
onafhankelijk te maken van veronderstellingen omtrent de rol van God en Gods wil. De
Groot en Locke leefden in een tijd dat er veel oorlogen ontstonden als gevolg van
meningsverschillen over de rol en de wil van God.
De Groot en Locke vonden een nieuwe grondslag in een hypothetisch wederzijds
contract dat mensen met elkaar sluiten om hun eigen doelstellingen te kunnen
realiseren. Dit contract houdt in dat mensen onder voorwaarden, maar vrijwillig
instemmen met een rechtsorde. Deze nieuwe benadering heeft geleid tot een traditie
waarin het natuurrecht werd omgevormd tot de idee van natuurlijke rechten. En deze
ideeën liggen weer ten grondslag aan het hedendaagse concept van mensenrechten.
De leereenheid sluit af met een kritische beschouwing van de Amerikaanse filosoof
Zwiebach, die betwijfelt of op deze manier de gesignaleerde cirkel doorbroken kan
worden.
1/7
, INLEIDING
De cirkel van het droit divin = recht van de goden en het hogere recht = het
natuurrecht: de vraag is steeds of het hoger recht nu begrepen moet worden als
voortvloeiend uit de wil van God of dat de wil van God nu begrepen moet worden
als onderworpen aan het hogere recht. Bij de wil van God is de vraag of het
hogere recht ook redelijk is en bij het natuurrecht is de vraag of er geen afbreuk
wordt gedaan aan de almacht van God.
Hugo de Groot en John Lock deden een poging om deze cirkel te doorbreken
door middel van de contracttheorie. Zij trachtten het natuurrecht zo
onafhankelijk mogelijk te maken van aannamen omtrent de rol van God en
omtrent de verhouding tussen natuurrecht en de Wil van God. Het natuurrecht
werd omgevormd tot die van natuurlijke rechten van de mens.
HUGO DE GROOT
Hugo de Groot wilde het natuurrecht gebruiken, niet ter rechtvaardiging van het
overheidsgezag, maar voor de grondslag van een nieuw volkenrecht.
In de tijd van Hugo de Groot waren er veel godsdienstoorlogen. De vraag was
dan welke God wordt bedoeld? Het natuurrecht had een meer universele aard en
een neutrale kader dan het goddelijk recht = een meer intellectualistische kader.
De vraag welke menselijke neiging tot X moet worden vervuld, was de zwakke
schakel bij Aquino. Aquino vulde deze in door te verwijzen naar God. Door Hugo
de Groot wordt de rol van God gereduceerd als onderdaan. Hoe kan God ons dan
verplichten te leven volgens de natuur? We kunnen namelijk alleen maar zeggen
dat er van nature een neiging bestaat tot X, maar daaruit volgt niet dat ook
volgens die natuur dient te worden geleefd.
Hugo de Groot legde de nadruk op de eigenschap die de mens deelt met de
dieren = de neiging tot zelfbehoud en dus niet als de uitwerking van Gods
bouwplan. Onder zelfbehoud wordt verstaan het behoud van eigendom
waaronder ook lijf en leden.
Volgens Hugo de Groot mag de mens zelf vrij beschikken over zichzelf alsof het
zijn eigendom is. Deze gedachte is vandaag de dag nog te zien in beginselen als
zelfbeschikkingsrecht en de onaantastbaarheid van het menselijk lichaam. Dat
betekent dat de plichten van mensen niet worden afgedwongen door een
Goddelijke wetgever maar dat mensen elkaar verplichten.
2/7
Leerkern
In de vorige leereenheid hebben we gezien hoe keer op keer geprobeerd wordt om het
recht te rechtvaardigen door een beroep te doen op een hogere rechtsbron. In de 17e
eeuw is een nieuwe poging ondernomen om aan de cirkel te ontkomen. Dit is de
zogenaamde ‘contracttheorie’. In dit hoofdstuk worden de contracttheorieën van Hugo
de Groot en van John Locke besproken. Zij probeerden de gelding van het natuurrecht
onafhankelijk te maken van veronderstellingen omtrent de rol van God en Gods wil. De
Groot en Locke leefden in een tijd dat er veel oorlogen ontstonden als gevolg van
meningsverschillen over de rol en de wil van God.
De Groot en Locke vonden een nieuwe grondslag in een hypothetisch wederzijds
contract dat mensen met elkaar sluiten om hun eigen doelstellingen te kunnen
realiseren. Dit contract houdt in dat mensen onder voorwaarden, maar vrijwillig
instemmen met een rechtsorde. Deze nieuwe benadering heeft geleid tot een traditie
waarin het natuurrecht werd omgevormd tot de idee van natuurlijke rechten. En deze
ideeën liggen weer ten grondslag aan het hedendaagse concept van mensenrechten.
De leereenheid sluit af met een kritische beschouwing van de Amerikaanse filosoof
Zwiebach, die betwijfelt of op deze manier de gesignaleerde cirkel doorbroken kan
worden.
1/7
, INLEIDING
De cirkel van het droit divin = recht van de goden en het hogere recht = het
natuurrecht: de vraag is steeds of het hoger recht nu begrepen moet worden als
voortvloeiend uit de wil van God of dat de wil van God nu begrepen moet worden
als onderworpen aan het hogere recht. Bij de wil van God is de vraag of het
hogere recht ook redelijk is en bij het natuurrecht is de vraag of er geen afbreuk
wordt gedaan aan de almacht van God.
Hugo de Groot en John Lock deden een poging om deze cirkel te doorbreken
door middel van de contracttheorie. Zij trachtten het natuurrecht zo
onafhankelijk mogelijk te maken van aannamen omtrent de rol van God en
omtrent de verhouding tussen natuurrecht en de Wil van God. Het natuurrecht
werd omgevormd tot die van natuurlijke rechten van de mens.
HUGO DE GROOT
Hugo de Groot wilde het natuurrecht gebruiken, niet ter rechtvaardiging van het
overheidsgezag, maar voor de grondslag van een nieuw volkenrecht.
In de tijd van Hugo de Groot waren er veel godsdienstoorlogen. De vraag was
dan welke God wordt bedoeld? Het natuurrecht had een meer universele aard en
een neutrale kader dan het goddelijk recht = een meer intellectualistische kader.
De vraag welke menselijke neiging tot X moet worden vervuld, was de zwakke
schakel bij Aquino. Aquino vulde deze in door te verwijzen naar God. Door Hugo
de Groot wordt de rol van God gereduceerd als onderdaan. Hoe kan God ons dan
verplichten te leven volgens de natuur? We kunnen namelijk alleen maar zeggen
dat er van nature een neiging bestaat tot X, maar daaruit volgt niet dat ook
volgens die natuur dient te worden geleefd.
Hugo de Groot legde de nadruk op de eigenschap die de mens deelt met de
dieren = de neiging tot zelfbehoud en dus niet als de uitwerking van Gods
bouwplan. Onder zelfbehoud wordt verstaan het behoud van eigendom
waaronder ook lijf en leden.
Volgens Hugo de Groot mag de mens zelf vrij beschikken over zichzelf alsof het
zijn eigendom is. Deze gedachte is vandaag de dag nog te zien in beginselen als
zelfbeschikkingsrecht en de onaantastbaarheid van het menselijk lichaam. Dat
betekent dat de plichten van mensen niet worden afgedwongen door een
Goddelijke wetgever maar dat mensen elkaar verplichten.
2/7
