Hoofdstuk 11 Modernisering
§1 Context: traditioneel of modern
Rationaliserin Het proces van het ordenen en systematiseren van de
g werkelijkheid met de bedoeling haar voorspelbaar en
beheersbaar te maken en van het doelgericht inzetten van
middelen om zo efficiënt en effectief mogelijke resultaten te
bereiken.
Staatsvormin De institutionalisering van politieke macht tot een staat.
g
Institutionalis Het proces waarbij een complex van waarden en min of meer
ering geformaliseerde regels vastgelegd wordt in standaard
gedragspatronen, die het gedrag van mensen en hun
onderlinge relaties reguleren.
Democratiseri Het proces van verandering van de machts- en
ng gezagsverhoudingen door een grotere inspraak en
medezeggenschap van degenen met minder macht.
Rationalisering is het meest kenmerkende proces van een samenleving die
verandert van traditioneel naar modern. Dit proces houdt in dat traditionele
opvattingen en handelswijzen worden vervangen door een doelgericht handelen,
waarbij de werkelijkheid via theorievorming voorspelbaar en beheersbaar wordt
gemaakt. In landen die lang zijn beïnvloed door rationalisering worden
aardbevingen bijvoorbeeld verklaard vanuit de natuurwetenschap i.p.v.
mythische denkbeelden.
Staatsvorming, institutionalisering, democratisering en rationalisering zijn een
belangrijk onderdeel van modernisering: ontwikkeling van traditioneel naar
modern. Traditionele samenlevingen vertonen veel variatie in de omgang met
elkaar, maar moderne samenlevingen lijken meer op elkaar.
Kenmerkend voor rationalisering, vanaf de 17e eeuw, was de toename van
doelmatige productieprocessen (industrialisatie, wetenschappelijk denken).
Technisch vernuft (verstand) en wetenschappelijk denken verdrogen traditionele
opvattingen en handelswijzen.
Bij rationalisering in de economie wordt er gestreefd naar een berekenbare en
bestendige winst. Denk hierbij aan rentabiliteit: gemaakte winst t.o.v.
geïnvesteerd vermogen. In de tijd van de VOC zorgde rationalisering voor
slavenhandel en oorlogvoering. Tegenwoordig leidt dit tot ellendige
werkomstandigheden, onder het mom van doelmatigheid en schaalvergroting.
Rationalisering kenmerkte de overgang van een traditionele naar een
kapitalistische economie (afschaffing gilden), met vrijheid van beroep en bedrijf.
Arbeidsprocessen werden gedifferentieerd, voor een efficiëntere productie. Zo
zorgde Henri Ford voor arbeidsdeling (lopende band), wat zorgde voor
verregaande specialisaties. Negatieve gevolgen van rationalisering in de
economie zijn vervreemding van werknemers op werk en onderlinge tot grote
machtsverschillen.
Ook sociale processen worden doelmatig (efficiënt) en doeltreffend (effectief)
georganiseerd en uitkomsten worden gemeten. De verhouding tussen de te
, realiseren doelen en ingezette middelen speelde een cruciale rol bij de
beoordeling van sociale processen. Denk bijvoorbeeld aan het onderwijs (cijferlijsten,
CITO-scores). Een nadeel van het continue ‘meten is weten’ is de hoge mate van
ervaren stress, waardoor mensen ziek worden en er dreigt ook uitsluiting bij
mensen die niet mee kunnen komen.
Natuurwetenschappen werden steeds groter waarbij logische redeneringen en
experimentele bewijsvoering belangrijk is. De natuurwetenschappen had hun nut
bewezen door gerealiseerde technologische vooruitgang (krachtenleer van
Newton).
Het bedrijven van wetenschap werd steeds bedrijfsmatiger: focus op productie,
wat kan leiden tot plagiaat en wetenschapsfraude. De uitkomst werd in
verhouding tot de investering steeds meer van belang. Rationalisering heeft ook
effect op de technieken die in de kunst worden gebruikt. Perspectieftekenen werd
zo toegepast en er kwam een notenschrift in de muziek.
In politiek en bestuur ontstonden rationaliseringsprocessen van
bureaucratisering, waarbij protocollen en regels werden vastgelegd en er
gearchiveerd werd (proces waarbij een wet tot stand komt). Door staatsvorming
en democratisering is een politieke leider niet verheven boven de wet en moet hij
zich houden aan wetten en regels. Door rationalisering zijn regels en wetten
algemeen geldig geworden. Het zou moeten leiden tot gelijke behandeling in
gelijke gevallen, maar daarvan is niet altijd sprake (toeslagaffaire). Gelijke
gevallen moeten gelijke behandelingen krijgen, waarbij affectieve binding en
emoties geen rol mogen spelen in de beoordeling (‘zonder aanzien des
persoons’). Om bestuurder te worden moet iemand een passende opleiding,
ervaringen of meetbare vaardigheden hebben.
Rationalisering leidde tot stijgende welvaart en een andere kijk (aardbevinden).
Socioloog Max Weber omschreef deze processen als de ‘onttovering van de
wereld’: door rationalisering gaan mensen steeds meer geloven dat alles
herkenbaar en daardoor voorspelbaar is, waardoor er geen ruimte meer is voor
geheimzinnige en mystieke zaken (afname gelovigen in moderne samenleving).
In de moderne tijd verminderde het belang van tradities, emotionele bindingen,
opvattingen en was er minder aandacht voor het bovennatuurlijke.
Paradigma’s en rationalisering
Functionali Rationalisering vormde volgens Weber het cement van de
sme- ontwikkeling van de kapitalistische economie en leidde tot groei
paradigma van materiële welvaart. Arbeidsdeling en specialisering worden
als belangrijke functiedifferentiatie gezien. Een mensenleven
kan op basis van nut worden afgewogen tegenover het andere.
Conflict- Rationalisering werkt ongelijkheid in de hand. Kapitalisme leidt
paradigma tot een ongelijke verdeling van de welvaart en ongelijke
verhoudingen in de samenleving. Ook vervreemden mensen:
dat duidt op het isolement van een individu die geen
zeggenschap heeft over wat en hoe er geproduceerd wordt en
die in feite machteloos is. Rationalisering draagt bij aan deze
vervreemding.
Rationele- Rationalisering zorgt ervoor dat actoren in toenemende mate
actor- het proces kunnen beheersen om de eigen doelen te bereiken.
paradigma Denk aan opleiding volgen, netwerken, relaties, etc. Mensen
ontwikkelen een samenhangend geheel van doelen die men in
het leven wil realiseren en waarop het gedrag wordt afgestemd.
§1 Context: traditioneel of modern
Rationaliserin Het proces van het ordenen en systematiseren van de
g werkelijkheid met de bedoeling haar voorspelbaar en
beheersbaar te maken en van het doelgericht inzetten van
middelen om zo efficiënt en effectief mogelijke resultaten te
bereiken.
Staatsvormin De institutionalisering van politieke macht tot een staat.
g
Institutionalis Het proces waarbij een complex van waarden en min of meer
ering geformaliseerde regels vastgelegd wordt in standaard
gedragspatronen, die het gedrag van mensen en hun
onderlinge relaties reguleren.
Democratiseri Het proces van verandering van de machts- en
ng gezagsverhoudingen door een grotere inspraak en
medezeggenschap van degenen met minder macht.
Rationalisering is het meest kenmerkende proces van een samenleving die
verandert van traditioneel naar modern. Dit proces houdt in dat traditionele
opvattingen en handelswijzen worden vervangen door een doelgericht handelen,
waarbij de werkelijkheid via theorievorming voorspelbaar en beheersbaar wordt
gemaakt. In landen die lang zijn beïnvloed door rationalisering worden
aardbevingen bijvoorbeeld verklaard vanuit de natuurwetenschap i.p.v.
mythische denkbeelden.
Staatsvorming, institutionalisering, democratisering en rationalisering zijn een
belangrijk onderdeel van modernisering: ontwikkeling van traditioneel naar
modern. Traditionele samenlevingen vertonen veel variatie in de omgang met
elkaar, maar moderne samenlevingen lijken meer op elkaar.
Kenmerkend voor rationalisering, vanaf de 17e eeuw, was de toename van
doelmatige productieprocessen (industrialisatie, wetenschappelijk denken).
Technisch vernuft (verstand) en wetenschappelijk denken verdrogen traditionele
opvattingen en handelswijzen.
Bij rationalisering in de economie wordt er gestreefd naar een berekenbare en
bestendige winst. Denk hierbij aan rentabiliteit: gemaakte winst t.o.v.
geïnvesteerd vermogen. In de tijd van de VOC zorgde rationalisering voor
slavenhandel en oorlogvoering. Tegenwoordig leidt dit tot ellendige
werkomstandigheden, onder het mom van doelmatigheid en schaalvergroting.
Rationalisering kenmerkte de overgang van een traditionele naar een
kapitalistische economie (afschaffing gilden), met vrijheid van beroep en bedrijf.
Arbeidsprocessen werden gedifferentieerd, voor een efficiëntere productie. Zo
zorgde Henri Ford voor arbeidsdeling (lopende band), wat zorgde voor
verregaande specialisaties. Negatieve gevolgen van rationalisering in de
economie zijn vervreemding van werknemers op werk en onderlinge tot grote
machtsverschillen.
Ook sociale processen worden doelmatig (efficiënt) en doeltreffend (effectief)
georganiseerd en uitkomsten worden gemeten. De verhouding tussen de te
, realiseren doelen en ingezette middelen speelde een cruciale rol bij de
beoordeling van sociale processen. Denk bijvoorbeeld aan het onderwijs (cijferlijsten,
CITO-scores). Een nadeel van het continue ‘meten is weten’ is de hoge mate van
ervaren stress, waardoor mensen ziek worden en er dreigt ook uitsluiting bij
mensen die niet mee kunnen komen.
Natuurwetenschappen werden steeds groter waarbij logische redeneringen en
experimentele bewijsvoering belangrijk is. De natuurwetenschappen had hun nut
bewezen door gerealiseerde technologische vooruitgang (krachtenleer van
Newton).
Het bedrijven van wetenschap werd steeds bedrijfsmatiger: focus op productie,
wat kan leiden tot plagiaat en wetenschapsfraude. De uitkomst werd in
verhouding tot de investering steeds meer van belang. Rationalisering heeft ook
effect op de technieken die in de kunst worden gebruikt. Perspectieftekenen werd
zo toegepast en er kwam een notenschrift in de muziek.
In politiek en bestuur ontstonden rationaliseringsprocessen van
bureaucratisering, waarbij protocollen en regels werden vastgelegd en er
gearchiveerd werd (proces waarbij een wet tot stand komt). Door staatsvorming
en democratisering is een politieke leider niet verheven boven de wet en moet hij
zich houden aan wetten en regels. Door rationalisering zijn regels en wetten
algemeen geldig geworden. Het zou moeten leiden tot gelijke behandeling in
gelijke gevallen, maar daarvan is niet altijd sprake (toeslagaffaire). Gelijke
gevallen moeten gelijke behandelingen krijgen, waarbij affectieve binding en
emoties geen rol mogen spelen in de beoordeling (‘zonder aanzien des
persoons’). Om bestuurder te worden moet iemand een passende opleiding,
ervaringen of meetbare vaardigheden hebben.
Rationalisering leidde tot stijgende welvaart en een andere kijk (aardbevinden).
Socioloog Max Weber omschreef deze processen als de ‘onttovering van de
wereld’: door rationalisering gaan mensen steeds meer geloven dat alles
herkenbaar en daardoor voorspelbaar is, waardoor er geen ruimte meer is voor
geheimzinnige en mystieke zaken (afname gelovigen in moderne samenleving).
In de moderne tijd verminderde het belang van tradities, emotionele bindingen,
opvattingen en was er minder aandacht voor het bovennatuurlijke.
Paradigma’s en rationalisering
Functionali Rationalisering vormde volgens Weber het cement van de
sme- ontwikkeling van de kapitalistische economie en leidde tot groei
paradigma van materiële welvaart. Arbeidsdeling en specialisering worden
als belangrijke functiedifferentiatie gezien. Een mensenleven
kan op basis van nut worden afgewogen tegenover het andere.
Conflict- Rationalisering werkt ongelijkheid in de hand. Kapitalisme leidt
paradigma tot een ongelijke verdeling van de welvaart en ongelijke
verhoudingen in de samenleving. Ook vervreemden mensen:
dat duidt op het isolement van een individu die geen
zeggenschap heeft over wat en hoe er geproduceerd wordt en
die in feite machteloos is. Rationalisering draagt bij aan deze
vervreemding.
Rationele- Rationalisering zorgt ervoor dat actoren in toenemende mate
actor- het proces kunnen beheersen om de eigen doelen te bereiken.
paradigma Denk aan opleiding volgen, netwerken, relaties, etc. Mensen
ontwikkelen een samenhangend geheel van doelen die men in
het leven wil realiseren en waarop het gedrag wordt afgestemd.
