Samenvatting Oriëntatie op geschiedenis, ISBN: 9789023256571 - Tijdvak 5

Oriëntatie op geschiedenis
Hoofdstuk 5: De tijd van ontdekkers en hervormers

In deze tijd begon de samenleving zich voorzichtig in een andere richting te bewegen. Omdat
daarin langzaam de contouren verschijnen van onze huidige wereld, spreken we van de
Vroegmoderne Tijd.

§1. De Renaissance

 Renaissance
Rond de 16e eeuw kwam er een hernieuwende belangstelling voor de klassieke Oudheid.
Dankzij een opmerkelijke opleving van de economie ontstonden in Europa vanaf de 11e
eeuw verstedelijkte gebieden.  Hier ontwikkelde een burgerlijke cultuur, die vooral in
de 14e, 15e en 16e eeuw een hoog niveau bereikte (voornamelijk in Noord-Italië). De
culturele bloei ging samen met een versterkte belangstelling voor de culturele prestaties
in de klassieke Oudheid.  Renaissance: wedergeboorte.  Humanisme: eenzelfde
beweging van nabootsing en vernieuwing van het klassieke erfgoed op gebied van
letteren.

Tijdens de Renaissance was er spreken van een nieuw mens- en wereldbeeld. Zonder
haar religiositeit te verliezen, kreeg de Italiaanse elite meer oog voor het aardse leven en
de menselijke behoeftes. Deze secularisatie in het denken werd samengevat door de
zegswijze carpe diem (pluk de dag) te plaatsen tegenover het middeleeuwse memento
mori (gedenk te sterven – vergeet niet dat dit aardse bestaan tijdelijk is). Belangrijk was
hoe de mens zichzelf en daarmee de wereld kon verbeteren: door een actief leven te
leiden dat in het teken stond van zelfontplooiing en dienstbaarheid aan de stedelijke
samenleving.  ‘Actief’: wordt mee bedoeld dat je vertrouwt op jouw eigen kracht en
verstand hoger stond dan vertrouwen op traditie.

De humanisten zagen een kloof tussen hun wereld en de klassieke Oudheid enerzijds en
de ‘donkere eeuwen’ daartussen anderzijds. De aanduiding ‘Middeleeuwen’ voor deze
tussenliggende periode hebben we aan de humanisten te danken. Het bestuderen van
de Renaissance geeft niet alleen inzicht in de nieuwe kunst, maar ook in het nieuwe
mensbeeld dat de Vroegmoderne Tijd zichzelf toeschreef. De ontwikkelingen worden aan
de hand van twee grote cultuurdragers besproken: de kunstenaar Michelangelo en de
humanist Erasmus.

 Michelangelo
Er ontwikkelde zich een ‘hoge cultuur’, bestemd voor de ontwikkelde elite, die meer
afstand nam van de ‘volkscultuur’.  Het begrip ‘kunstenaar’ was nieuw verschijnsel. In
de Renaissance dacht men dat ieder mens ‘een schepper naar het voorbeeld van de
Goddelijke Schepper’ kon zijn. Door schoonheid te creëren verbeterde de kunstenaars-
schepper als het ware Gods onvoltooide schepping.  Deze christelijke gedachte sloot
aan bij Plato’s idee van een zuivere wereld achter de onvolmaakte alledaagse
werkelijkheid. Het doel van kunst was daarom niet alleen om te behagen, maar ook om
dichter bij de volmaaktheid van de mens en de wereld te komen. Dat was de taak die
God de mens had opgedragen.
De zoektocht naar de verborgen schoonheid van de schepping leidde tot een nieuwe
kunststijl, over: geschilderde en gebeeldhouwde figuren kregen een ideale
lichaamsbouw.  Nieuwe techniek: ‘perspectief’.

Het ideaal van deze veelzijdigheid (Michelangelo was niet alleen een schilder, maar ook
een beeldhouwer en architect) berust op het platonische christelijke idee van
universaliteit: wilde de kunstenaar in zijn werk Gods universum tot uitdrukking brengen,

, dan moest hij wel de schone letteren beheersen. Hij moet een uomo universale zijn, een
universele mens.

 Het humanisme
Behalve de klassieke architectuur en beeldende kunst gaven ook de klassieke letteren de
laatmiddeleeuwse cultuur een krachtige impuls. Zij die klassieke geschriften
bestudeerden en erover schreven, worden humanisten genoemd. De humanisten raakten
steeds meer vertrouwd met de seculiere gedachtewereld van de Romeinen en – na de
verovering van Constantinopel door de Ottomanen (1453) – die van de Grieken. Zij
ontdekten dat er uit de klassieke werken veel meer wijsheid kon worden gehaald dan
men in vroeger tijden had gedaan. Klassieke wetenschappers, met name Aristoteles
(natuurfilosofie) en Galenus (geneeskunde), waren al voor de Renaissance
gezaghebbend in de christelijke wereld.
Na 1450 oefenden vooral de metafysische ideeën van Plato veel invloed uit. Sommigen
zagen de Griekse filosoof zelfs als een door God geïnspireerde voorloper van Christus.
Zijn theorie dat in de zoektocht naar diepere waarheid goddelijke en mystieke inspiratie
van groter betekenis waren dan logica beïnvloedde niet allen het religieus denken, maar
versterkte ook het magisch denken.  Neoplatonisme.

Ook het gedachtegoed van Cicero trok belangstelling. Zijn overtuiging dat iedere
onderlegde man actief betrokken moest zijn bij de politiek van zijn stad werd algemeen
gedeeld. Historici duiden dit aan met de term: burgerlijk humanisme. Voor humanisten
veranderden de Romeinen en Grieken van bewonderde vreemdelingen in persoonlijke
bondgenoten. Zij keken niet langer naar, maar vanuit de klassieke Oudheid. Met de
klassieken deelden zijn het ‘hoogste doel’ van cultuur en wetenschap: de mens beter en
completer maken.

Om meer mensen in contact te brengen met het klassieke gedachtegoed werden de
originele werken breed verspreid.  Dit was mogelijk door de boekdrukkunst omstreeks
1450 en door een nieuw type onderwijs. In de Italiaanse stadstaten zag men onderwijs in
klassieke geschriften als de beste opleiding voor zakenmensen, bestuurders en
intellectuelen. Door deze teksten in het Latijn te analyseren, leerden leerlingen hoe zij
zich elegant en efficiënt in spreek- en schrijftaal konen uitdrukken en hoe zij zich in de
sociale omgang dienden te gedragen.  Studia humanitatis, de menswetenschappen.

 Erasmus
De grootste en beroemdste humanist van zijn tijd was Desiderius Erasmus van
Rotterdam (1466-1536). Zijn tekststudies van klassieke werken resulteerden onder meer
in de Adagia, een voor een breed publiek geschreven verzameling van citaten met
wijsheden uit de Romeinse tijd.
Erasmus wilde de katholieke kerk met behulp van de humanistische methode hervormen.
Hij vond dat veel kerkleiders hebzuchtig een immoreel waren. Het geloof onder het
misleide volk was in zijn ogen verschraald tot uiterlijk vertoon, zoals het dragen van
beelden in processies en het aanbidden van relikwieën van heiligen. Bovendien was ook
de Bijbel zelf door steeds weer andere interpretaties en verkeerde vertalingen in de loop
der eeuwen zijn oorspronkelijke tekst kwijtgeraakt. Met andere woorden: de mensen
waren afgedwaald van het ware christendom.
Erasmus wilde de kerk hervormen door terug te keren naar de spirituele eenvoud van de
vroegste christenen uit de eerste eeuwen na Christus. Om dichter bij God te komen,
sloten zij zich niet op in kloosters, maar pasten zij de eenduidige boodschap van Jezus
toe in hun dagelijks handelen. Hij wilde de gelovigen helpen bij hun terugkeer naar het
zuivere geloof. Het eerst dat volgens hem moest gebeuren was de publicatie van de
vroegste Griekse tekst van het Nieuwe Testament. Na een jarenlange studie van deze
taal en met behulp van nieuwe methoden van wetenschappelijke tekstkritiek volbracht
Erasmus deze taak in 1516.