Er zit systeem in…! Steven Pont
Inleiding
In de nieuwe wet is de beschrijving van de cliënt als volgt: een jeugdige, zijn
ouders of stiefouder of anderen die de jeugdige als behorend tot hun gezin
verzorgen en opvoeden. Het gezin is door de wet centraler komen te staan dan
voorheen. Doordat de context is verbreedt betekent dit voor de
jeugdhulpverlening dat de reikwijdte van ontwikkelingspsychologie en
orthopedagogie niet zo ver is dat ze ook antwoord geven op thema’s rond
gezinsdynamiek. Hiervoor is systeemtheorie. Dat is de theorie die de invloed van
de omgeving op iemands gedrag onderzoekt.
Het boek zegt niet dat de ene theorie beter is dan de ander. Het gezin alleen op
een systemische manier analyseren doet de hulp ook geen goed. Het is een
samenwerking van de verschillende theorieën die juist zo goed werkt. Wanneer
er in de hulpverlening geen ruimte is voor een gelijkwaardige samenwerkingen
tussen een kind specifieke aanpak en een systemische aanpak, dan bestaat het
gevaar dat belangrijke aspecten over het hoofd woorden gezien. In het boek
staan twee casussen waarin bij de ene juist te weinig systemisch (zelfde gedrag
als vader t.o.v. vrouwen) is gekeken en bij de ander te veel (eigenlijk laag IQ).
Wanneer er in deze beide gevallen vanuit beide disciplines was gekeken, was er
meteen op een betere manier hulp verleend. De bron van het gedrag dient zowel
kind-specifiek als systemisch te worden onderzocht.
De systeemtheorie verbindt individuele kenmerken én relaties en onderzoekt hoe
ze elkaar beïnvloeden en versterken. Voorbeelden van individuele kenmerken:
Lichaam (gezondheid, groei, ontwikkeling, handicaps), cognitie (leren, denken,
taal, spraak), Emotie (Ordenen en verwerken van gebeurtenissen, regulatie),
identiteit (zelfwaardering en temperament). Voorbeelden van relaties: Gezin
(opvoedingsvaardigheden, pedagogisch klimaat, gezinsstructuur,
communicatiepatronen, hiërarchie, mythes, onderlinge relaties), sociaal netwerk
(familie, vrienden en de buurt), Omgeving (wonen, werken, school, inkomen en
vrije tijdbesteding)
Wanneer er een probleem ontstaat op een van deze gebieden, hoeft er vaak geen
hulp te worden ingeschakeld. De meeste gezinnen hebben hier genoeg
veerkracht voor om een eenduidig probleem op te lossen. Wanneer er een
probleem is op twee gebieden, is de kans 4 keer zo groot op problemen.
Individuele kenmerken van het kind hebben altijd invloed op de relaties en
problemen binnen de relaties hebben altijd consequenties voor het kind.
Een hulpverlener hoort te kunnen analyseren waar de bron van de
gedragsproblemen ligt. Een complete hulpverlener moet kunnen schakelen
tussen de verschillende niveaus en moet meerdere brillen kunnen opzetten. Pas
dan ontstaat er een werkelijke synthese in de professionele dialoog. De huidige
hulpverlening heeft meer belang bij een gecombineerde, bi-focale, blik. Wanneer
je twee hulpverleners hebt, een systeemgerichte en een individuele, leggen ze
aan elkaar uit wat ze zien en hebben ze beiden een andere analyse. Wanneer ze
allebei de brillen op zouden kunnen zetten, systeemgericht en individueel.
Zouden ze niet meer via 2 wegen en wordt de dialoog diepgaander.
1
,Hoofdstuk 1: De systeemtheorie: een kind is nooit alleen op de wereld
Bij de jeugdhulpverlening worden voornamelijk kinderen aangemeld en geen
gezinnen. Gevolg hiervan is dat er vooral aandacht wordt gevestigd op het
individuele kind. Een kind is niet alleen op de wereld. Hij maakt deel uit van een
omgeving die van invloed is op zijn gedrag. Je kunt het gezin niet los zien van zijn
omgeving en de omgeving hoort dus op een actieve manier bij de hulpverlening
betrokken te worden. Het probleem gedrag van een kind is niet in een sociaal
vacuüm ontstaan, dus kan daar ook niet worden opgelost. Persoon in relatie tot
zijn omgeving is de eenheid van behandeling in de systeemtheorie.
Wanneer een groep mensen een relaties met elkaar aangaan, ontstaat er een
systeem. Er wordt een grens getrokken tussen ‘wij’ en ‘zij’. Buiten het gezin
maken mensen deel uit van andere systemen. Zoals werk, voetbalclub en
vriendengroep. In elk van deze systemen krijgen de relaties op een andere
manier vorm. Dat er binnen elk systeem een eigen sfeer heerst, komt omdat de
relaties in elk systeem op een andere manier worden ingevuld. Drie aspecten die
daarbij van belang zijn:
-De mate van binding, die de onderlinge betrokkenheid regelt
-De balans van geven en nemen, die de rechtvaardigheid regelt
-De sociale ordening, die de structuur regelt
De optelsom van deze drie aspecten bepaalt voor een groot gedeelte het
vertrouwen en de cohesie die er in een systeem heerst.
Betrekkingen de manier waarop de onderlinge relaties zijn vormgegeven (wie
heeft welke positie in het systeem? Welke hiërarchische regels geleden er en
welke rollen worden er ingenomen?)
Communicatie de nadruk ligt hierin vaak op ontmoeting (hoe praten mensen
met elkaar? Hoe laten ze elkaar weten wat ze van elkaars gedrag vinden en hoe
interpreteren ze de dingen die anderen zeggen?)
Wanneer er naast binding, balans en ordening ook de betrekkingen en
communicatiepatronen geen bijzondere problemen geven, kunnen we spreken
van een evenwicht in een gezin. Er is een patroon ontwikkeld waarbinnen het
gezin z’n manier van leven heeft ontwikkeld. We noemen deze balans
homeostase. Elk gevonden evenwicht wordt constant bedreigd door invloeden
van buitenaf (meningen (buiten gezin), andere levensfase gezinsleden (binnen
gezin)). Ook gezinnen die in de problemen zijn geraakt kennen een homeostase.
Alleen voelen niet alle gezinsleden zich veilig en geborgen bij dat evenwicht. Het
gevonden evenwicht is niet functioneel. Dit kan zich uiten in angst, opstandigheid
of woede. De gezinshomeostase functioneert niet voldoende om de interne
veiligheid en geborgenheid te waarborgen.
Gedrag staat bijna altijd ergens voor. Het heeft altijd een diepere betekenis en
een goede hulpverlener helpt het gezin om uit te zoeken wat er op een dieper
niveau aan de hand is. We moeten aan het gedrag zelf iets doen, maar we
moeten ook onderzoeken welk functie het gedrag heeft binnen het gezin.
Wanneer niet naar de betekenis wordt gezocht, maar alleen het probleemgedrag
wordt onderdrukt, verwart de hulpverlener het symptoom met de ziekte. Hij is als
een dokter die alleen maar probeert de koorts omlaag te krijgen en niet
analyseert waar de ontsteking zit die de koorts veroorzaakt. In het boek staat een
model beschreven die de hulpverlener helpt om het gedrag in breder perspectief
te plaatsen.
2
, Hoofdstuk 2: De systeemtheorie: binding, balans en orde
Voor het in kaart brengen van de context om te kijken in welke omgeving het
gedrag van een kind een probleem vormt, dient de hulpverlener het verband
tussen individuele problematiek en relaties binnen het systeem en zich op de
hoogte te stelen van binding, balans en sociale ordening die binnen het systeem
heersen.
Binding
Binding is het wij gevoel: bij deze groep hoor ik en wil ik ook blijven horen. Deze
wens vormt het cement van alle verbindingen binnen het systeem. Hoe sterk
binding kan zijn blijkt wel dat mensen jarenlang in destructieve relaties kunnen
blijven hangen. Binding is in het menselijk bestaan dus meestal een zegen, maar
soms ook een vloek.
Binding is een ‘sociaal magnetisme’ dat ervoor zorgt dat mensen bij elkaar
betrokken blijven; hetzij positief, hetzij negatief. Om de dynamiek te kunnen
begrijpen van een systeem, is het voor de hulpverlener van belang om ideeën te
ontwikkelingen over hoe de binding binnen een systeem door de verschillend
gezinsleden wordt ervaren.
Geven en nemen
Binnen elk systeem ontstaat een interactie van geven en nemen. Bijvoorbeeld
degene die heeft gekookt hoeft niet af te wassen. Mensen in het systeem moeten
het gevoel hebben dat het geven en nemen eerlijk in balans is. Daarvoor is het
nodig dat ze ongeveer dezelfde waarde aan dingen toekennen. Wanneer iemand
het gevoel heeft dat hij meer geeft dan dat hij terugkrijgt, ontstaan er vroeg of
laat problemen. In elk gezin ontstaan deze patronen. Het is een soort ruilhandel.
Gezinnen die in de problemen raken, is de balans van geven en nemen meestal
ernstig verstoord. Gezinsleden vinden dat ze te veel in een ander hebben
geïnvesteerd en daarvoor te weinig terug krijgen. Er ontstaat dan volgens de één
schuld, die door de ander niet wordt erkend. Zo kunnen er gemakkelijk
machtspelletjes ontstaan, waarbij de gezinsleden proberen zoveel mogelijk uit de
ander te halen zonder zelf nog verder te investeren.
Orde
Een voorbeeld van orde is de tafel indeling. Maar het geldt ook op abstracter
niveau. De relatie tussen gezinsleden ligt vast. Juist doordat de gedragspatronen
vast liggen, worden relaties binnen het systeem voorspelbaar en betrouwbaar.
Binnen elk systeem ontstaan leidende gedragspatronen die een sociale ordening
vormen. Iedereen binnen het systeem weet wat binnen die ordening past en wat
niet past. De patronen zijn bepalend voor het gedrag van de individuele
gezinsleden.
De meest natuurlijke gezinsstructuur is dat er een sterke grens is tussen de
generaties (ouders en kind) en dat er een wat minder sterke grens is binnen de
generaties (kind en kind).
Sociale functies binnen het systeem
Een belangrijke manier waarop het systeem zijn ordening vindt, is door de
functies die mensen voor elkaar hebben. Mensen houden niet alleen van elkaar,
maar gebruiken elkaar ook om bepaalde persoonlijke doelen te bereiken. Zo kan
een zoon worden geacht de idealen te verwezenlijken die de vader nooit bereikt
heeft. Of een moeder die met haar dochter en haar vriendinnen uitgaat. De
dochter zorgt er dan voor dat de moeder zich jong blijft voelen. De sociale
3
Inleiding
In de nieuwe wet is de beschrijving van de cliënt als volgt: een jeugdige, zijn
ouders of stiefouder of anderen die de jeugdige als behorend tot hun gezin
verzorgen en opvoeden. Het gezin is door de wet centraler komen te staan dan
voorheen. Doordat de context is verbreedt betekent dit voor de
jeugdhulpverlening dat de reikwijdte van ontwikkelingspsychologie en
orthopedagogie niet zo ver is dat ze ook antwoord geven op thema’s rond
gezinsdynamiek. Hiervoor is systeemtheorie. Dat is de theorie die de invloed van
de omgeving op iemands gedrag onderzoekt.
Het boek zegt niet dat de ene theorie beter is dan de ander. Het gezin alleen op
een systemische manier analyseren doet de hulp ook geen goed. Het is een
samenwerking van de verschillende theorieën die juist zo goed werkt. Wanneer
er in de hulpverlening geen ruimte is voor een gelijkwaardige samenwerkingen
tussen een kind specifieke aanpak en een systemische aanpak, dan bestaat het
gevaar dat belangrijke aspecten over het hoofd woorden gezien. In het boek
staan twee casussen waarin bij de ene juist te weinig systemisch (zelfde gedrag
als vader t.o.v. vrouwen) is gekeken en bij de ander te veel (eigenlijk laag IQ).
Wanneer er in deze beide gevallen vanuit beide disciplines was gekeken, was er
meteen op een betere manier hulp verleend. De bron van het gedrag dient zowel
kind-specifiek als systemisch te worden onderzocht.
De systeemtheorie verbindt individuele kenmerken én relaties en onderzoekt hoe
ze elkaar beïnvloeden en versterken. Voorbeelden van individuele kenmerken:
Lichaam (gezondheid, groei, ontwikkeling, handicaps), cognitie (leren, denken,
taal, spraak), Emotie (Ordenen en verwerken van gebeurtenissen, regulatie),
identiteit (zelfwaardering en temperament). Voorbeelden van relaties: Gezin
(opvoedingsvaardigheden, pedagogisch klimaat, gezinsstructuur,
communicatiepatronen, hiërarchie, mythes, onderlinge relaties), sociaal netwerk
(familie, vrienden en de buurt), Omgeving (wonen, werken, school, inkomen en
vrije tijdbesteding)
Wanneer er een probleem ontstaat op een van deze gebieden, hoeft er vaak geen
hulp te worden ingeschakeld. De meeste gezinnen hebben hier genoeg
veerkracht voor om een eenduidig probleem op te lossen. Wanneer er een
probleem is op twee gebieden, is de kans 4 keer zo groot op problemen.
Individuele kenmerken van het kind hebben altijd invloed op de relaties en
problemen binnen de relaties hebben altijd consequenties voor het kind.
Een hulpverlener hoort te kunnen analyseren waar de bron van de
gedragsproblemen ligt. Een complete hulpverlener moet kunnen schakelen
tussen de verschillende niveaus en moet meerdere brillen kunnen opzetten. Pas
dan ontstaat er een werkelijke synthese in de professionele dialoog. De huidige
hulpverlening heeft meer belang bij een gecombineerde, bi-focale, blik. Wanneer
je twee hulpverleners hebt, een systeemgerichte en een individuele, leggen ze
aan elkaar uit wat ze zien en hebben ze beiden een andere analyse. Wanneer ze
allebei de brillen op zouden kunnen zetten, systeemgericht en individueel.
Zouden ze niet meer via 2 wegen en wordt de dialoog diepgaander.
1
,Hoofdstuk 1: De systeemtheorie: een kind is nooit alleen op de wereld
Bij de jeugdhulpverlening worden voornamelijk kinderen aangemeld en geen
gezinnen. Gevolg hiervan is dat er vooral aandacht wordt gevestigd op het
individuele kind. Een kind is niet alleen op de wereld. Hij maakt deel uit van een
omgeving die van invloed is op zijn gedrag. Je kunt het gezin niet los zien van zijn
omgeving en de omgeving hoort dus op een actieve manier bij de hulpverlening
betrokken te worden. Het probleem gedrag van een kind is niet in een sociaal
vacuüm ontstaan, dus kan daar ook niet worden opgelost. Persoon in relatie tot
zijn omgeving is de eenheid van behandeling in de systeemtheorie.
Wanneer een groep mensen een relaties met elkaar aangaan, ontstaat er een
systeem. Er wordt een grens getrokken tussen ‘wij’ en ‘zij’. Buiten het gezin
maken mensen deel uit van andere systemen. Zoals werk, voetbalclub en
vriendengroep. In elk van deze systemen krijgen de relaties op een andere
manier vorm. Dat er binnen elk systeem een eigen sfeer heerst, komt omdat de
relaties in elk systeem op een andere manier worden ingevuld. Drie aspecten die
daarbij van belang zijn:
-De mate van binding, die de onderlinge betrokkenheid regelt
-De balans van geven en nemen, die de rechtvaardigheid regelt
-De sociale ordening, die de structuur regelt
De optelsom van deze drie aspecten bepaalt voor een groot gedeelte het
vertrouwen en de cohesie die er in een systeem heerst.
Betrekkingen de manier waarop de onderlinge relaties zijn vormgegeven (wie
heeft welke positie in het systeem? Welke hiërarchische regels geleden er en
welke rollen worden er ingenomen?)
Communicatie de nadruk ligt hierin vaak op ontmoeting (hoe praten mensen
met elkaar? Hoe laten ze elkaar weten wat ze van elkaars gedrag vinden en hoe
interpreteren ze de dingen die anderen zeggen?)
Wanneer er naast binding, balans en ordening ook de betrekkingen en
communicatiepatronen geen bijzondere problemen geven, kunnen we spreken
van een evenwicht in een gezin. Er is een patroon ontwikkeld waarbinnen het
gezin z’n manier van leven heeft ontwikkeld. We noemen deze balans
homeostase. Elk gevonden evenwicht wordt constant bedreigd door invloeden
van buitenaf (meningen (buiten gezin), andere levensfase gezinsleden (binnen
gezin)). Ook gezinnen die in de problemen zijn geraakt kennen een homeostase.
Alleen voelen niet alle gezinsleden zich veilig en geborgen bij dat evenwicht. Het
gevonden evenwicht is niet functioneel. Dit kan zich uiten in angst, opstandigheid
of woede. De gezinshomeostase functioneert niet voldoende om de interne
veiligheid en geborgenheid te waarborgen.
Gedrag staat bijna altijd ergens voor. Het heeft altijd een diepere betekenis en
een goede hulpverlener helpt het gezin om uit te zoeken wat er op een dieper
niveau aan de hand is. We moeten aan het gedrag zelf iets doen, maar we
moeten ook onderzoeken welk functie het gedrag heeft binnen het gezin.
Wanneer niet naar de betekenis wordt gezocht, maar alleen het probleemgedrag
wordt onderdrukt, verwart de hulpverlener het symptoom met de ziekte. Hij is als
een dokter die alleen maar probeert de koorts omlaag te krijgen en niet
analyseert waar de ontsteking zit die de koorts veroorzaakt. In het boek staat een
model beschreven die de hulpverlener helpt om het gedrag in breder perspectief
te plaatsen.
2
, Hoofdstuk 2: De systeemtheorie: binding, balans en orde
Voor het in kaart brengen van de context om te kijken in welke omgeving het
gedrag van een kind een probleem vormt, dient de hulpverlener het verband
tussen individuele problematiek en relaties binnen het systeem en zich op de
hoogte te stelen van binding, balans en sociale ordening die binnen het systeem
heersen.
Binding
Binding is het wij gevoel: bij deze groep hoor ik en wil ik ook blijven horen. Deze
wens vormt het cement van alle verbindingen binnen het systeem. Hoe sterk
binding kan zijn blijkt wel dat mensen jarenlang in destructieve relaties kunnen
blijven hangen. Binding is in het menselijk bestaan dus meestal een zegen, maar
soms ook een vloek.
Binding is een ‘sociaal magnetisme’ dat ervoor zorgt dat mensen bij elkaar
betrokken blijven; hetzij positief, hetzij negatief. Om de dynamiek te kunnen
begrijpen van een systeem, is het voor de hulpverlener van belang om ideeën te
ontwikkelingen over hoe de binding binnen een systeem door de verschillend
gezinsleden wordt ervaren.
Geven en nemen
Binnen elk systeem ontstaat een interactie van geven en nemen. Bijvoorbeeld
degene die heeft gekookt hoeft niet af te wassen. Mensen in het systeem moeten
het gevoel hebben dat het geven en nemen eerlijk in balans is. Daarvoor is het
nodig dat ze ongeveer dezelfde waarde aan dingen toekennen. Wanneer iemand
het gevoel heeft dat hij meer geeft dan dat hij terugkrijgt, ontstaan er vroeg of
laat problemen. In elk gezin ontstaan deze patronen. Het is een soort ruilhandel.
Gezinnen die in de problemen raken, is de balans van geven en nemen meestal
ernstig verstoord. Gezinsleden vinden dat ze te veel in een ander hebben
geïnvesteerd en daarvoor te weinig terug krijgen. Er ontstaat dan volgens de één
schuld, die door de ander niet wordt erkend. Zo kunnen er gemakkelijk
machtspelletjes ontstaan, waarbij de gezinsleden proberen zoveel mogelijk uit de
ander te halen zonder zelf nog verder te investeren.
Orde
Een voorbeeld van orde is de tafel indeling. Maar het geldt ook op abstracter
niveau. De relatie tussen gezinsleden ligt vast. Juist doordat de gedragspatronen
vast liggen, worden relaties binnen het systeem voorspelbaar en betrouwbaar.
Binnen elk systeem ontstaan leidende gedragspatronen die een sociale ordening
vormen. Iedereen binnen het systeem weet wat binnen die ordening past en wat
niet past. De patronen zijn bepalend voor het gedrag van de individuele
gezinsleden.
De meest natuurlijke gezinsstructuur is dat er een sterke grens is tussen de
generaties (ouders en kind) en dat er een wat minder sterke grens is binnen de
generaties (kind en kind).
Sociale functies binnen het systeem
Een belangrijke manier waarop het systeem zijn ordening vindt, is door de
functies die mensen voor elkaar hebben. Mensen houden niet alleen van elkaar,
maar gebruiken elkaar ook om bepaalde persoonlijke doelen te bereiken. Zo kan
een zoon worden geacht de idealen te verwezenlijken die de vader nooit bereikt
heeft. Of een moeder die met haar dochter en haar vriendinnen uitgaat. De
dochter zorgt er dan voor dat de moeder zich jong blijft voelen. De sociale
3
