Hoorcolleges Stad, Economie & Samenleving
Hoorcollege 1: De industriële stad: steden en de
opkomst van het kapitalisme
De industriële stad
1. Economische functies (Weber)
2. Arbeidsverdeling als motor van industrialisatie (Smith)
3. Industrialisatie als drijvende kracht van urbanisatie (Marx)
4. Levensomstandigheden arbeidersklasse (Engels)
Ze hebben allemaal interesse in de stad en de sociale economie.
Context: Opkomst van het kapitalisme en de industriële stad
- Schok overgang van rurale naar een verstedelijkte samenleving
- Maatschappelijke afbraak en vernieuwing
- Industriële revolutie drijft urbanisering naar ongekende hoogten
- Sociale wetenschappen kennen hun oorsprong in de pogingen van denkers om deze
overgangen te begrijpen
- De stad niet altijd expliciet op de voorgrond, maar fungeert wel impliciet als decor
voor deze sociale veranderingen
1. Economische functies van steden (Weber)
Max Weber (1864-1920) Duitsland
Verstehende, interpretatieve traditie
The City (1921)
- Middeleeuwse stad belangrijke voorloper van industriële, kapitalistische stad in
Europa
- Weber argumenteert dat sociale relaties in steden de moderne samenleving mee
mogelijk maakten
- Stad wordt doorgaans kwantitatief gedefinieerd (bevolkingsdichtheid,
bevolkingsaantal)
- Weber schuift economie naar voor als essentiële karakteristiek van ‘de stad’ (stad als
marktplaats) Een marktplaats waarbij het voorbij zelfvoorziening gaat.
Ideaaltypen stedelijke economieën
1) Consumentenstad:
“the presence inresidence of large consumers of special economic character is of
decisive economic importance for the local tradesmen and merchants”.
2) Producentenstad
3) Handel(aars)stad: koopkracht en heffen van belastingen, aanwezigheid van kapitaal
net zoals in de moderne stad
1
,→ Dit zijn ideaaltypen waarbij de meest dominante economische componenten benadrukt
worden: ‘actual cities nearly always represent mixed types’
Politieke economie
- Urban economic policy: stabiliseren van de lokale stedelijke economie door
massa’s goedkoop te voeden en economische opportuniteiten van handelaren en
kooplieden te standaardiseren
- Stedelijke gemeenschap bestond enkel in het Westen in de Middeleeuwen, maar niet
in het Verre Oosten (volgens Weber)
- Essentiële elementen stedelijke gemeenschap:
- Fusie fort (politiek georiënteerd) en marktplaats (economisch georiënteerd)
- Autonoom gerechtshof
- Politieke vertegenwoordigers verkozen door de stadsbewoners
2. Arbeidsverdeling als motor van industrialisatie (Smith)
Adam Smith, (1723 -1790), Verenigd Koninkrijk
The Wealth of nations, 1776
On the Division of Labor
Arbeidsdeling maakt welvaart mogelijk door het verhogen van de hoeveelheid van werk.
Drie oorzaken
- Toegenomen behendigheid van elke individuele arbeider
- Tijdswinst
- Faciliterende werking van machines voor productie
Voorbeeld: pinmaeker (naald); wanneer elke taak onderverdeeld wordt, is er een hogere
productiviteit
‘Natuurlijke’ arbeidsverdeling en stedelijke competitie
- Elk individu heeft natuurlijke inclinatie om dat beroep uit te oefenen dat zijn/haar
eigen vaardigheden maximaliseert, en onrechtstreeks ook de welvaart van elke natie
- Er is geen nood aan regulering van dit ‘natuurlijke’ systeem, daar de optimale
welvaartsuitkomst vanzelf wordt bereikt (kleine overheid)
- Industriële productie gedijd beter in steden dan in het platteland
- Stedelijke economie biedt kansen aan ondernemers
Extra (dus niet belangrijk voor tentamen): Sociale impact arbeidsverdeling op stedelijke
gemeenschap (Durkheim)
Emile Durkheim (1858-1917), Frankrijk
- Objectieve, wetenschappelijke studie van de samenleving is doel van sociologie
(sociaal realisme)
- Sociale feiten: “manners of acting, thinking and feeling external to the individual,
which are invested with a coercive power by virtue of which they exercise control
over him”
- Een van de sociale feiten die Durkheim bestudeert in de moderne verstedelijkte
samenleving is de effecten van de doorgedreven arbeidsverdeling → organische
solidariteit
2
,Twee vormen van solidariteit: van mechanisch naar organisch
- Mechanische solidariteit: in premoderne, homogene samenleving waarin
individuen sterk op elkaar lijken, weinig geïndividualiseerd zijn en voornamelijk
gericht zijn op een gemeenschappelijk bewustzijn
- Organische solidariteit: in moderne, heterogene samenleving waarin mensen
individualistischer worden en waar arbeidsdeling onderlinge interdependentie en
coöperatie tussen gedifferentieerde en gespecialiseerde individuen creëert.
Hij denkt vanuit de sociale biologie. Alles werkt samen met elkaar.
Als er problemen zijn in de organische ontstaat er anomie volgens Durkheim
Arbeidsverdeling en stedelijke dynamiek
- Premoderne tijd: weinig territoriale mobiliteit, mensen zoeken geen werk buiten de
eigen stad (291)
- steden groeien door massale migratie van platteland naar steden in industriële
tijdperk
→ effect: verzwakken van de sociale controle en morele grip op het individu
- Steden zijn daarom plaatsen van groei, creativiteit en innovatie voor Durkheim
De plaats wordt nu bepaald door arbeid. De plaats waar je woont wordt dus bepaald door je
beroep. Je beroep bepaald wie je bent in de samenleving, hoe andere mensen naar je
kijken. Beroepsmilieu als belangrijkste punt.
Dezelfde processen die eerst landelijk speelden gaan nu verder op globaal niveau.
Recap Monetarisering sociale relaties (Simmel)
Zie stad als woonmilieu
‘the nineteenth century demanded the functional specialization of man and his work; this
specialization makes ….
Gevolg: over-stimulatie van de geest en ontwikkeling blase attitude
- monetarisering reduceert elke sociale interactie tot de vraag: wat brengt het op?
- Strijd om overleven wordt intermenselijke strijd om winst
3. Industrialisatie als drijvende kracht van urbanisatie
Karl Marx, 1818-1883, Duitsland
The German Ideology 1846, Marx en Engels
- Historisch materialisme: verklaren opkomst van de steden vanuit economische
machtsverhoudingen. Alles wordt economisch verklaard op een kritische manier. Het
wordt ook deels politiek verklaard. Politiek is het verlengstuk van de economische
machtsverhoudingen.Er zit ook deterministische kant (klassenverhoudingen) aan van
wetmatigheden.
3
, - Arbeidsverdeling ligt mee aan de basis van het bestaan van twee klassen in steden.
De arbeidsverdeling helpt volgens deze auteurs niet perse mee aan de organische
solidariteit.
- De landverhuizers zijn vaak slecht georganiseerd en hebben slechts hun arbeid en
hun tradities en gebruiken.
- Het individu dient zich te onderwerpen aan de arbeidsdeling (<-> vrije keuze)
→ Marx en Engels trachten dit aan te tonen door veranderende klasse-verhoudingen
doorheen de tijd te bestuderen
Evolutie van stedelijke klasse-verhoudingen
Middeleeuwse stad:
- Ongeorganiseerde arbeidsmigranten platteland <-> tegenover georganiseerde macht
van de ‘meesters’
- Worden daar ingezet waar het best belangen van meesters diende
- Nog steeds sterk geïnvesteerd in job
- Sociale strijd speelt zich af tussen burgerij (vroege ‘bourgeoisie’) en adel
Industriële stad:
- Nieuwe arbeidsverhoudingen tussen arbeider en kapitalist in manufacturen. Alles wat
van waarde is wordt door arbeid verkregen.
- Handel en fabrieken creëren nieuwe dominante klassen ‘big bourgeoisie’
- Grootindustrie verspreid zich door universalisering van competitie van tussen naties
(wereldgeschiedenis, 185)
Klasse definitie: de separate individual .. hostile against each other… predestined.. assigned
to their class under it.
De klasse heeft een onafhankelijk bestaan tegenover het individu en bepaalt het
lotsbestemming van hen
We kunnen enkel van een sociale klasse spreken als er sprake is van klassenstrijd. De stad
wordt bepaald door klassenverhoudingen.
De theorie van Marx; het kapitalisme wekt haar eigen ondergang aan, waaruit het
communisme opbloeit. Hier is meer harmonie en gelijkheid.
Het ontstaan van die groot industrie gaat zich verspreiden door competitie. Door de
universele competitie wordt alles kapot gemaakt. Iedereen wordt ingeschakeld door het idee
van het kapitalisme. Het leidt tot destructie maar creëert historie.
Gevolgen van industrialisatie
- Buitensporige van ‘onnatuurlijk’ grote industriële steden:
‘In the place of naturally grown towns it created the modern, large industrial cities which
have sprung up overnight’
- Platteland moet het afleggen tegenover commerciële steden
‘It completed the victory of the commercial town over the countryside’
- Verdeelde steden: Dezelfde klasse-verhoudingen tussen bourgeoisie en proletariaat
domineren in elke natie
- Proletariaat wordt leidende klasse in strijd voor communistische samenleving (186)
- Uitkomst is historisch gedetermineerd:
4
Hoorcollege 1: De industriële stad: steden en de
opkomst van het kapitalisme
De industriële stad
1. Economische functies (Weber)
2. Arbeidsverdeling als motor van industrialisatie (Smith)
3. Industrialisatie als drijvende kracht van urbanisatie (Marx)
4. Levensomstandigheden arbeidersklasse (Engels)
Ze hebben allemaal interesse in de stad en de sociale economie.
Context: Opkomst van het kapitalisme en de industriële stad
- Schok overgang van rurale naar een verstedelijkte samenleving
- Maatschappelijke afbraak en vernieuwing
- Industriële revolutie drijft urbanisering naar ongekende hoogten
- Sociale wetenschappen kennen hun oorsprong in de pogingen van denkers om deze
overgangen te begrijpen
- De stad niet altijd expliciet op de voorgrond, maar fungeert wel impliciet als decor
voor deze sociale veranderingen
1. Economische functies van steden (Weber)
Max Weber (1864-1920) Duitsland
Verstehende, interpretatieve traditie
The City (1921)
- Middeleeuwse stad belangrijke voorloper van industriële, kapitalistische stad in
Europa
- Weber argumenteert dat sociale relaties in steden de moderne samenleving mee
mogelijk maakten
- Stad wordt doorgaans kwantitatief gedefinieerd (bevolkingsdichtheid,
bevolkingsaantal)
- Weber schuift economie naar voor als essentiële karakteristiek van ‘de stad’ (stad als
marktplaats) Een marktplaats waarbij het voorbij zelfvoorziening gaat.
Ideaaltypen stedelijke economieën
1) Consumentenstad:
“the presence inresidence of large consumers of special economic character is of
decisive economic importance for the local tradesmen and merchants”.
2) Producentenstad
3) Handel(aars)stad: koopkracht en heffen van belastingen, aanwezigheid van kapitaal
net zoals in de moderne stad
1
,→ Dit zijn ideaaltypen waarbij de meest dominante economische componenten benadrukt
worden: ‘actual cities nearly always represent mixed types’
Politieke economie
- Urban economic policy: stabiliseren van de lokale stedelijke economie door
massa’s goedkoop te voeden en economische opportuniteiten van handelaren en
kooplieden te standaardiseren
- Stedelijke gemeenschap bestond enkel in het Westen in de Middeleeuwen, maar niet
in het Verre Oosten (volgens Weber)
- Essentiële elementen stedelijke gemeenschap:
- Fusie fort (politiek georiënteerd) en marktplaats (economisch georiënteerd)
- Autonoom gerechtshof
- Politieke vertegenwoordigers verkozen door de stadsbewoners
2. Arbeidsverdeling als motor van industrialisatie (Smith)
Adam Smith, (1723 -1790), Verenigd Koninkrijk
The Wealth of nations, 1776
On the Division of Labor
Arbeidsdeling maakt welvaart mogelijk door het verhogen van de hoeveelheid van werk.
Drie oorzaken
- Toegenomen behendigheid van elke individuele arbeider
- Tijdswinst
- Faciliterende werking van machines voor productie
Voorbeeld: pinmaeker (naald); wanneer elke taak onderverdeeld wordt, is er een hogere
productiviteit
‘Natuurlijke’ arbeidsverdeling en stedelijke competitie
- Elk individu heeft natuurlijke inclinatie om dat beroep uit te oefenen dat zijn/haar
eigen vaardigheden maximaliseert, en onrechtstreeks ook de welvaart van elke natie
- Er is geen nood aan regulering van dit ‘natuurlijke’ systeem, daar de optimale
welvaartsuitkomst vanzelf wordt bereikt (kleine overheid)
- Industriële productie gedijd beter in steden dan in het platteland
- Stedelijke economie biedt kansen aan ondernemers
Extra (dus niet belangrijk voor tentamen): Sociale impact arbeidsverdeling op stedelijke
gemeenschap (Durkheim)
Emile Durkheim (1858-1917), Frankrijk
- Objectieve, wetenschappelijke studie van de samenleving is doel van sociologie
(sociaal realisme)
- Sociale feiten: “manners of acting, thinking and feeling external to the individual,
which are invested with a coercive power by virtue of which they exercise control
over him”
- Een van de sociale feiten die Durkheim bestudeert in de moderne verstedelijkte
samenleving is de effecten van de doorgedreven arbeidsverdeling → organische
solidariteit
2
,Twee vormen van solidariteit: van mechanisch naar organisch
- Mechanische solidariteit: in premoderne, homogene samenleving waarin
individuen sterk op elkaar lijken, weinig geïndividualiseerd zijn en voornamelijk
gericht zijn op een gemeenschappelijk bewustzijn
- Organische solidariteit: in moderne, heterogene samenleving waarin mensen
individualistischer worden en waar arbeidsdeling onderlinge interdependentie en
coöperatie tussen gedifferentieerde en gespecialiseerde individuen creëert.
Hij denkt vanuit de sociale biologie. Alles werkt samen met elkaar.
Als er problemen zijn in de organische ontstaat er anomie volgens Durkheim
Arbeidsverdeling en stedelijke dynamiek
- Premoderne tijd: weinig territoriale mobiliteit, mensen zoeken geen werk buiten de
eigen stad (291)
- steden groeien door massale migratie van platteland naar steden in industriële
tijdperk
→ effect: verzwakken van de sociale controle en morele grip op het individu
- Steden zijn daarom plaatsen van groei, creativiteit en innovatie voor Durkheim
De plaats wordt nu bepaald door arbeid. De plaats waar je woont wordt dus bepaald door je
beroep. Je beroep bepaald wie je bent in de samenleving, hoe andere mensen naar je
kijken. Beroepsmilieu als belangrijkste punt.
Dezelfde processen die eerst landelijk speelden gaan nu verder op globaal niveau.
Recap Monetarisering sociale relaties (Simmel)
Zie stad als woonmilieu
‘the nineteenth century demanded the functional specialization of man and his work; this
specialization makes ….
Gevolg: over-stimulatie van de geest en ontwikkeling blase attitude
- monetarisering reduceert elke sociale interactie tot de vraag: wat brengt het op?
- Strijd om overleven wordt intermenselijke strijd om winst
3. Industrialisatie als drijvende kracht van urbanisatie
Karl Marx, 1818-1883, Duitsland
The German Ideology 1846, Marx en Engels
- Historisch materialisme: verklaren opkomst van de steden vanuit economische
machtsverhoudingen. Alles wordt economisch verklaard op een kritische manier. Het
wordt ook deels politiek verklaard. Politiek is het verlengstuk van de economische
machtsverhoudingen.Er zit ook deterministische kant (klassenverhoudingen) aan van
wetmatigheden.
3
, - Arbeidsverdeling ligt mee aan de basis van het bestaan van twee klassen in steden.
De arbeidsverdeling helpt volgens deze auteurs niet perse mee aan de organische
solidariteit.
- De landverhuizers zijn vaak slecht georganiseerd en hebben slechts hun arbeid en
hun tradities en gebruiken.
- Het individu dient zich te onderwerpen aan de arbeidsdeling (<-> vrije keuze)
→ Marx en Engels trachten dit aan te tonen door veranderende klasse-verhoudingen
doorheen de tijd te bestuderen
Evolutie van stedelijke klasse-verhoudingen
Middeleeuwse stad:
- Ongeorganiseerde arbeidsmigranten platteland <-> tegenover georganiseerde macht
van de ‘meesters’
- Worden daar ingezet waar het best belangen van meesters diende
- Nog steeds sterk geïnvesteerd in job
- Sociale strijd speelt zich af tussen burgerij (vroege ‘bourgeoisie’) en adel
Industriële stad:
- Nieuwe arbeidsverhoudingen tussen arbeider en kapitalist in manufacturen. Alles wat
van waarde is wordt door arbeid verkregen.
- Handel en fabrieken creëren nieuwe dominante klassen ‘big bourgeoisie’
- Grootindustrie verspreid zich door universalisering van competitie van tussen naties
(wereldgeschiedenis, 185)
Klasse definitie: de separate individual .. hostile against each other… predestined.. assigned
to their class under it.
De klasse heeft een onafhankelijk bestaan tegenover het individu en bepaalt het
lotsbestemming van hen
We kunnen enkel van een sociale klasse spreken als er sprake is van klassenstrijd. De stad
wordt bepaald door klassenverhoudingen.
De theorie van Marx; het kapitalisme wekt haar eigen ondergang aan, waaruit het
communisme opbloeit. Hier is meer harmonie en gelijkheid.
Het ontstaan van die groot industrie gaat zich verspreiden door competitie. Door de
universele competitie wordt alles kapot gemaakt. Iedereen wordt ingeschakeld door het idee
van het kapitalisme. Het leidt tot destructie maar creëert historie.
Gevolgen van industrialisatie
- Buitensporige van ‘onnatuurlijk’ grote industriële steden:
‘In the place of naturally grown towns it created the modern, large industrial cities which
have sprung up overnight’
- Platteland moet het afleggen tegenover commerciële steden
‘It completed the victory of the commercial town over the countryside’
- Verdeelde steden: Dezelfde klasse-verhoudingen tussen bourgeoisie en proletariaat
domineren in elke natie
- Proletariaat wordt leidende klasse in strijd voor communistische samenleving (186)
- Uitkomst is historisch gedetermineerd:
4
